الاشتىڭ ارمانىن ۇلتتىق يدەيالارىمەن الاش ۇراندى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگىسى كەلگەن بىردەن-ءبىر ۇكىمەت – الاش وردا. قازىرگىدەي جاھاندانعان زاماندا قارۋلى كۇشتەرى ەڭ مىقتى ەلدەر عانا باسقالارعا ءوز ايتقانىن ىستەتىپ، ولارعا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزە الادى. ەكىنشى الەمدىك تاريح ساحناسىندا ۇلت تاريحى تەرەڭدە جاتقان مەملەكەتتەر عانا ەڭ مىقتى ۇلتقا اينالا الادى. الەمدە مەملەكەتتىك قۇرىلىسى نىعايىپ، قارۋلى كۇشتەرى مىقتى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا رەسەي، اقش، قىتاي، ۇلىبريتانيا كورولدىگى سياقتى ەلدەردى جاتقىزامىز. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ۇلت تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن العان، التى الاشتىڭ ارمانىن ۇلتتىق يدەيالارىمەن الاش ۇراندى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگىسى كەلگەن بىردەن-ءبىر ۇكىمەت – الاش وردا. ول قۋاتتى مەملەكەتتىڭ ۇلى تاريحى مەن ۇلتتىق اسكەرى بولۋ كەرەكتىگىن سول عاسىردا ويلاستىردى. ساحاراداي جازىق، ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى ساقتاپ قالىپ، ۇلت رەتىندە ديناستيالى ءومىر سۇرۋىمىزگە – قازاق ورداسى جاردەمشى بولدى دەسەك، دەربەس مەملەكەت قۇرىپ، ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ساياسي ەليتا ءبىر ورتاعا شوعىرلانىپ، تاريح ارەناسىنا شىعىپ، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا الاش قوزعالىسى سۇبەلى ۇلەس قوسقان بولار ەدى. مەملەكەت باسشىسى: «ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋ ءبىزدىڭ ءوز تاريحىمىزدى جاڭادان وقۋ نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى. سوندىقتان ۇلتتىق يدەيانىڭ فورمۋلاسى ۇلتتىق تاريحتا جاتىر»، – دەگەن ەدى. ەندەشە ۇلت تاريحى، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحى، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ تاريحى بۇگىنگى جاڭا تۇرپاتتى قازاقستان مەملەكەتتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي مىقتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن اسكەرى قۋاتتى، قيلى زاماندى باستان كەشكەن تاريحى قاتپارلى، ساياسي ەليتا دا ۇلتتىق پارتياسى مەن ۇلتتىق يدەياسى ۇشتاسقان، ۇلتىن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ۇلتتىق بىرىگۋگە ۇيىستىرعان بولۋى قاجەت. الاش تاريحى. ەلىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى ۇسىنىستى بىرەر جىلدا عانا كادەگە جاراتتى. ازۋىن ايعا بىلەگەن قۋاتتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن تاريحتا سەنىڭ مەملەكەتتىلىگىڭ بولۋ كەرەكتىگىن ساياسات مويىنداتتى. الاش ۇكىمەتى بۇل رۋحاني قايناردى سول ۋاقىتتا ويعا ساراپتادى. ءتىپتى ولار قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتىن «الاش وردا» اتادى. ونىڭ بۇلاي اتالۋى جونىندە تاريحشى عالىم م. قويگەلدى ءوز زەرتتەۋىندە: «ۇلى قىتاي قورعانىنان باستاپ ورىس ورماندارىنا دەيىنگى ۇلان-بايتاق دالادا نەگىزىنەن قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىن قۇرايتىن تايپالاردان تۇراتىن اسا قۋاتتى مەملەكەت التىن وردا ءداۋىرىن اڭساۋدان تۋىنداعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازاق حاندىعى سول قۋاتتى مەملەكەتتىڭ ۇزىگى ەدى»، – دەيدى. «مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار قىتاي يمپەرياسىنا شابىنىپ، ازۋىن ايعا بىلەگەن جولبارىس – جوڭعار مەملەكەتىنە لايىقتى تويتارىس بەرىپ، اتا قونىستان تۇرە قۋعان قازاق حاندىعى سول تۇستاعى ورتالىق ازياداعى بىردەن-ءبىر قۋاتتى مەملەكەت بولدى»، – دەيدى پروفەسسور م. قويگەلدى. سول قۋاتتى مەملەكەت رەسەي وتارىنا اينالىپ، پۇشايمان حالگە تۇسكەندە، الاش وردا ۇكىمەتى قازاق حاندىعىنىڭ اڭسار-ارمانىن سەرپىلتىپ، كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، شاڭىراعىن بيىكتەتۋدى ماقسات ەتتى. الاش زيالىلارى ۇستانعان ۇلتتىق يدەيا مەن ەلدىك مۇرات ۇستانىمى سوناۋ ساق، ءۇيسىن، تۇركى كەزەڭدەرىنەن باستاۋ العان، قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ، بيلەرىنىڭ، اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ەلدىك ۇستانىمىنان انىق كورىنىس تاپقان جەر تۇتاستىعى، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك، قاۋىپسىزدىك يدەياسىمەن ساباقتاستىقتا ءوربىدى. حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى دە قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە ساي قىزمەت ەتەتىن، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ جوسپارى دا قازاق حاندىعىمەن بايلانىستا وربىگەن. الايدا تاريح ءۇردىسى كورسەتكەندەي ول جۇزەگە اسپاي قالدى. ال سوۆەتتىك نەگىزدە قۇرىلعان قازاق اسسر-ى، ودان كەيىنگى قازاق سسر-دا قاعاز جۇزىندە ەگەمەندى دەپ اتالعانىمەن، ءىس جۇزىندە ورتالىقتىڭ تولىق باقىلاۋىندا بولىپ، ۇلتتىق مۇددەدەن گورى ورتالىقتىڭ مۇددەسىنە ساي ساياسات جۇرگىزىلدى. «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارلاۋشى ەلدىڭ وكىلى جازادى» دەگەن قاعيداعا ساي سوۆەتتىك اۆتورلار قازاق تاريحىن جازۋدى ءوز قولدارىنا الىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇرپاقتارىنا ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ بولماعانىن دالەلدەۋمەن ءوتتى. قازاق قوعامىنداعى حاندىقتى مەملەكەت ەمەس، رۋ-تايپالىق ۇيىم رەتىندە ءتۇسىندىردى. ءسويتىپ، قازاقتاردىڭ ساناسىنا مەملەكەتسىزدىك، مەملەكەتتىلىكتى رەسەيدىڭ اكەلگەندىگى سياقتى يدەيالار بىرتە-بىرتە قالىپتاسا باستايدى. ول ءتىپتى تاۋەلسىزدىك العان جىلداردىڭ العاشقى جىلىندا دا سوۆەتتىك سانا-سەزىمنىڭ يدەياسىندا بولدى. بىلتىر عانا الەم تاريحىنا ويىپ تۇرىپ، مەرەيتوي بەلگىلەپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىن تاريحىن 550 جىلعا ارتقا شەگەرىپ، ۇلى تاريحقا بەت-بۇرىس جاسادىق. كەشەگى سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ مەملەكەتسىزدىك يدەياسىن تۇنشىقتىرىپ، الاش يدەياسى كوتەرگەن ۇلتتىق تاريحتىڭ بار ەكەنىن كورسەتتىك. وسى ورايدا ايتارىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى اياسىندا شەكتەلىپ قالماي، قازاقتىڭ تاريحىنداعى الاش وردا، التىن وردا، تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ تويلارىن وتكىزسەك. كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان سوۆەتتىك يمپەريانىڭ ساياساتىنا ۇلى تاريحى بار مەملەكەت ەكەنىمىزدى مويىنداتساق. وعان بىردەن-ءبىر ەكى ۇلكەن سەبەپ بار. الدىمەن 2042 جىلى باتۋدىڭ قۇرعان مەملەكەتى التىن ورداعا 800 جىل تولادى ەكەن. ەكىنشىسى – تۇرىك قاعاناتىنا 2052 جىلى 1500 جىل تولادى. وسى مەرەيتويلاردى ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قاينارى دەپ، الاش يدەياسى سول ۇلى تاريحتىڭ جالعاسى، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇراۋشىسى دەپ ناسيحاتتاساق، باسى ارتىق ماسەلە ەمەس-ءتى. جوعارىدا ءسوز ەتكەندەي مىقتى، قۋاتتى مەملەكەت ەكەنىمىزدى سان عاسىرلىق تاريحىمىزبەن دالەلدەپ، ۇلى الاش يدەياسىن دارىپتەگەن يمپەريا ەكەنىمىزدى ايتپاي-اق دالەلدەيمىز.
الاش يدەياسى. الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزگى يدەياسى دەموكراتيالى قوعام قالىپتاستىرىپ، ءسوزسىز ەركىندىك پەن دامۋدىڭ العىشارتى رەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ بولاتىن. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى – سول يدەيانىڭ جەمىسى. الاش يدەياسى اسىرەشىل ۇرانشىل قازاقتىڭ ويى ەمەس، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىق ەتيكاسىن ساقتاي وتىرىپ، وتارلىق ەزگىنىڭ قۇرساۋىندا تۇنشىققان جۇرتىن ازاتتىققا شاقىرۋ بولاتىن. تاريحشى مامبەت قويگەلدى «تاريح - كۇرەس الاڭى» كىتابىندا الاش يدەياسى جايىندا: «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ وزەكتى ءجىبى، دىڭگەكتى ويى «مەنىڭ ۇلتىم وزگەدەن ەرەكشە، ارتىق» سياقتى مازمۇنداعى ۇران بولعان جوق. ول ەلىم دەگەن قازاقتىڭ وقىعان ازاماتىنىڭ ناداندىق پەن وتارلىق ەزگىنىڭ قۇرساۋىندا تۇنشىققان جۇرتىن ازاتتىققا شىعارۋ، وزگەمەن تەڭ ەتۋ جولىنداعى قىزمەتكە ازىرلىگىن بىلدىرەتىن شەشىمى جانە وسى ماقسات ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرعان ۇندەۋى بولاتىن»، – دەيدى. جانە سونداي-اق «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كونتسەپتۋالدىق دەڭگەيدە جانە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار ارناسىندا قالىپتاسىپ، ونى ۇلت زيالىلارىنىڭ سەنىم جانە كۇرەس قارۋى دارەجەسىنە جەتكىزۋ ىسىندە ءاليحان بوكەيحان جەتەكشى ءرول اتقاردى» دەگەندى دە م. قويگەلدى زەرتتەۋلەرىندە ءجيى كەلتىرىپ وتىرادى. «ءاليحان بوكەيحان جاي قاتارداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىسىنىڭ بەلسەندى تۇلعاسى ەمەس. ول – جاڭا مازمۇن، سيپاتتاعى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كوش باستاۋشىسى، ليدەرى. ونىڭ ازاتتىق قوزعالىسىن جاڭا ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ىسىندەگى ەڭبەگىن كەزىندە بۇكىل ەل-جۇرتى، پاتشالىق جانە سوۆەتتىك بيلىكتەر مويىنداعان»، –دەپ جازدى الاشتانۋشى عالىم م.قويگەلدى. الاش ۇكىمەتى ءۇشىن جەتەكشى ءرول اتقارعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ قىزمەتىن تىپتەن قارسىلاستارى دا مويىندادى. سونداي وپپەنتتەردىڭ ءبىرى باقىتجان قاراتاەۆ بوكەيحانعا جولداعان حاتىندا: «مەنىڭشە جالعىز سەن عانا حالىقتىڭ ىقىلاسىنا لايىقسىڭ. جالعىز سەن عانا حالقىم ءۇشىن قىزمەت جاسادىم دەپ ايتۋعا حاقىلىسىڭ»، – دەپ جازدى. الاش يدەياسى ۇلتتىق بىرىگۋ كونتسەپتسياسىنا الىپ كەلدى. ول تۇستا قازاقتىڭ وقىعان، ساياسي ورتالىقتاردا ءبىلىم العان، مەملەكەت قۇرىلىسىن قالىپتاستىرۋ ءجون-جوسىعىن بىلەتىن ۇلت زيالىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىردى. سونىڭ ارقاسىندا الاش يدەياسىن اياسىندا مىڭداعان قازاقتىڭ باسى بىرىكتى. مۇحتار قۇل-مۇحاممەد «الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى» اتتى ەڭبەگىندە: «قازاقستاننىڭ رەسەيگە بودان بولعاننان بەرگى تاريحىندعى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىن «ساياسي كۇرەستەر مەن رۋحاني جاڭعىرۋ كەزەڭى» دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. بۇل كەزەڭدە ساياسي كۇرەس ساحناسىنا رەسەيدىڭ اسا ۇلكەن عىلىمي، ساياسي ورتالىقتارىندا ءبىلىم العان، سول كەزەڭدەگى ەۋروپاداعى ساياسي كۇرەستىڭ بەت الىس باعدارلارىنان ابدەن حاباردار، ەكونوميكا، قۇقىق تاريحى مەن تەورياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ ۇركەردەي وزىق ويلى توبى شىقتى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى عىلىمعا ەمەس – ۋتوپياعا، دەموكراتياعا ەمەس – اۆتوريتاريزمگە نەگىزدەلگەن بولشەۆيزم يدەياسىن قابىلداماي، بارريكادانىڭ ارعى بەتىنە شىعىپ، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە وتىرىپ ازاپ شەككەن قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قورعاۋدى ماقسات ەتكەن «الاش» پارتياسىن ۇيىمداستىردى. ەل الدىنداعى ۇلى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىراتىن اتقارۋشى بيلىك ورگانى – «الاش وردا» ۇكىمەتىن قۇرىپ، ۇلتتىق-اۋماقتىق نەگىزدەگى «الاش اۆتونومياسى» مەملەكەتتىگىن جاريالاۋعا تالپىنىس جاسادى». بۇل يدەيا سول ۋاقىتتاعى سوۆەتتىك-توتاليتارلىق جۇيەگە ۇنامادى. XX عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسقان ۇلتتىق يدەيانى سوۆەتتىك بيلىك ءوز قولىمەن تۇنشىقتىرىپ، ساياسي كوشباسشىلار مەن ۇلت زيالىلارىنا قۋعىن-سۇرگىن ۇشىراتتى. «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق، ساياسي ساناسىن قالىپتاستىرۋداعى ەڭ بيىك بەلەس بولعان XX عاسىر باسىنداعى وسى ءبىر قازاق زيالىلارى الدىڭعى قاتارلى توبىنىڭ ساياسي قىزمەتى دە، قۇقىقتىق كوزقاراستارى دا، ءتىپتى عىلىمي، ادەبي مۇرالارى دا ۇزاق جىلدار بويى جابىق تاقىرىپ سانالىپ، زەردەلى زەرتتەۋلەرگە وبەكت بولا المادى»، – دەيدى الاش قايراتكەرلەرى تاقىرىبىندا سۇبەلى ۇلەس قوسقان عالىم مۇحتار قۇل-مۇحاممەد. ءاليحان بوكەيحان تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسى قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتا ءجۇرىپ، بوداندىق قۇرساۋىن بۇزىپ شىعۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. جەمىسىن تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى كوردى. بۇگىنگى بيلىك سول يدەيانى مويىنداماسا دا، ءاليحاندى ۇلت كوسەمى رەتىندە تاني الماسا دا، الاش كوسەمىنىڭ قۇرعان مەملەكەتىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. ۇلى «ورىس يدەياسى» ىسپەتتى ۇلتتىڭ سانالىق رۋحاني بولمىسىن انىقتايتىن «الاش يدەياسى» قازاق توپىراعىندا قالىپتاستى. وركەنىن جايدى. ۇلتتىق يدەيا نەگىزىنەن XX عاسىردىڭ باسىندا الەمدەگى، رەسەيدەگى گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىمەن جۇزەگە اسقانىمەن، ونىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي، رۋحاني تامىرى عاسىرلار تەرەڭىنەن باستاۋ العانىن ۇمىتپاعان ابزال.
الاش بىرلىگى. «ەلگە ەل قوسىلسا قۇت» دەگەن حالىق دانالىعى بار. كەزىندە تاعدىردىڭ تالايىمەن اتامەكەننەن جىراق، سىرتتا قالعان قانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسى كىمدى دە بولسا تولعاندىرارى انىق. بۇل ماسەلە – الاش زيالىلارىن دا تولعاندىرعان ماسەلەردىڭ ءبىرى. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ: «ءتۇبى تەلىم بولعان قازاقتار باسىن قوسپاي قازاق قازاق بولمايدى»، – دەگەن سوزىنەن-اق الاشتىڭ ارمانىن ءبولىپ-جارماي، الاش ۇراندى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگىسى كەلگەنىن ۇعامىز.
الاش قايراتكەرى حالەل دوسمۇحامبەۇلى: «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز بارلىق قازاقتىڭ باسىن قوسۋ بولاتىن. سوندىقتان قىتايداعى قازاقتاردى دا قوسىپ الۋدى قاراستىردىق. ارينە، ونداعى قازاقتار وزدەرى مەكەندەپ وتىرعان تەرريتورياسىمەن الاش وردا قۇرامىنا كىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدىك. بۇل جوسپار سول قيال كۇيىندە قالدى، ءىس جۇزىندە ەشنارسە دە اتقارىلعان جوق. بۇعان قازاقستاندىق قازاقتاردىڭ قالاي قارايتىنى ماعان بەلگىسىز. جات جەردەگىلەردىڭ جاعدايى وتە اۋىر كۇيدە، ءومىر ءسۇرۋ دارەجەسى تومەن، سوندىقتان بىرىگۋگە قارسى بولا قويماس دەپ ويلادىق»، – دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇل الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ دا تۇپكى ماقساتى ەدى. وسى يدەيانىڭ جەمىسى قازاق گازەتىنىڭ سانىندا دا كورىنىس تاپتى. وندا الاشورداشىلار ساياسي ەميگراتسيا تۋرالى: «قازاقتىڭ قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. سوندىقتان دا قازاق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قازاق ىشىندە قالۋى ءتيىس. ەگەردە ءبىز تەڭدىككە قول جەتكىزگىمىز كەلسە، وندا قازىردەن باستاپ تەرەڭدەپ ويلاماساق بولمايدى. بۇگىن نە ەكسەك، ەرتەڭ سونى ورامىز»، – دەگەن. بۇل – الاش يدەياسى مەن ونىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇلتتىق بىرىگۋدىڭ باستى ءپالسافاسى. قازاق ۇلتىنىڭ تولىقتاي بىرىگۋ ساياساتىنداعى ۇستانعان يدەولوگياسىنىڭ ءبىر تارامى. سونداي-اق الاش زيالىلارىنىڭ قىتايداعى قازاقتار جونىندەگى تۇجىرىمدى پىكىرلەرى شىڭجان قوعامدىق عىلىمدار ينستيتۋتى جۋرنالىنىڭ 2004 جىلعى №3 سانىندا قاليوللا نۇرتازاۇلىنىڭ «ءانشى اسەت» اتتى ماقالاسىندا تالدانىپ كورسەتىلەدى. وندا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قىتاي قازاقتارىنا ۇندەۋ حات جازىپ، ونى احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ قاتارلى كۇرەسكەرلەرگە شىڭجان قازاقتارىنا جەتكىزۋدى تاپسىرعاندىعى ايتىلادى. بىراق، ماقالادا بۇل حاتتىڭ مازمۇنى حاقىندا ناقتى ەشتەڭە ايتىلماعان. دەگەنمەن، جوعارىداعى ازاماتتاردىڭ شاۋەشەك قالاسىندا قۇلجا مەن تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ يگى جاقسىلارىمەن جيىن وتكىزۋى جانە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ التاي قازاقتارىنا حات جازىپ، ونى جەتكىزۋدى اسەتكە تاپسىرۋىنا قاراپ ۇندەۋ حاتتىڭ مازمۇنىنان بايقايمىز. تەك حات، ۇندەۋ جازىپ قويماي، الاش ارداقتىلارى 1918 جىلدىڭ جازىندا قىتايدىڭ شىعىس تۇركىستان ايماعىنا ساپار شەگەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سادىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆتەر بار، جۇمباعى ءالى دە اشىلماعان بەلگىلى ساپاردا ولار ءۇش ماقساتتى كوزدەيدى: 1. «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ شىعىستاعى ەميگراتسيالىق ءبولىمىن اشۋ; 2. بوسىپ بارعان ەل مەن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتارى رەتىندە قىتاي ۇكىمەتىنە رەسمي تىركەتۋ; 3. ولاردى جەرگە قولتىقتاسا ورنالاستىرىپ، دەربەس اۆتونوميالىق باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋ بولاتىن. ۇلتتىق بىرىگۋ جايىنداعى كەزەكتى دەرەك 2007 جىلى انا ءتىلى گازەتىنىڭ №33 سانىندا جارىق كورگەن ۋاحاپ قىدىرحانۇلىنىڭ «مىرجاقىپتىڭ ءور التايداعى ىزدەرى» اتتى ماقالاسىندا اۆتور جاسى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان جاپاباي بولىستىڭ نەمەرەسى اكىرامبەك اقساقالدىڭ جوعارىداعى الاش ازاماتتارىنىڭ شاۋەشەككە كەلۋى جايىندا: «ولاردىڭ مۇندا كەلۋىندە ەكى ماقسات بولىپتى. ءبىرى – اق پەن قىزىل اراسىنداعى الاساپىراندا ۇركىپ، ۇدەرە كوشىپ كەتكەن ەلدىڭ جاعدايىن ءبىلۋ، كونسە قايتا كوشىرۋ. ەكىنشىسى – الاش وردانىڭ اۋقىمىن وسى جاقتاعى ەلگەدە ۇلعايتۋ بولىپتى»، – دەيدى. وسى جوعارىداعى شىڭجان قازاقتارىنىڭ تاريحي دەرەكتەرىنەن الاش يدەياسىنىڭ سول جيىرماسىنشى جىلدارى ۇلتتىق بىرىگۋ يدەياسىنىڭ سارىنى جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اق پەن قىزىلدىڭ تارتىسىنان باسقا وتىزىنشى جىلدارداعى كوتەرىلىس كەزىندە دە قازاقتاردىڭ جوڭعار الاتاۋىنان اسىپ اۋا كوشكەنى بەلگىلى. بۇل كەزدە الاش وردا ۇكىمەتى قۇلاعانىمەن، قوزعالىسقا دەم بەرگەن بي-بولىستاردىڭ ءبىر سىپىراسى الاش يدەياسىن ولتىرمەي شىڭجاڭعا الا كەتتى. بۇل تۋرالى تاريحشى ەركىن راحمەتوللا: «قازاقتاردىڭ قىتايعا قونىس اۋدارۋى 1928-1933 جىلدار ارالىعىندا شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. كوشتى باستاعان نەگىزىنەن عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق تىرەگى سانالعان بايلار بولعانىمەن، ولارعا قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا قولداۋ كورسەتكەن بۇقارا حالىق جانە اۋىلدىق جەرلەردەگى سوۆەت ۇكىمەتى تاعايىنداعان ادامدار، كوممۋنيستەر كوشتەن بولىنگەن جوق. بۇعان سەبەپ، قازاق حالقىنىڭ رۋلىق، اعايىندىق بىرلىگىنىڭ ءالى دە ىدىراماي، ءار قازاقتىڭ «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن» دەگەن اتالى ءسوزدى ساناسىنان شىعارا قويماعان كەزى ەدى. قىتايعا وتكەن ءار قازاقتىڭ بويىندا «الاش قوزعالىسى» يدەياسى بىرگە كەتتى»، – دەپ جازادى.
الاش اسكەرى. الاش زيالىلارى ۇلتتىق اسكەر قۇرىپ، قۋاتتى مەملەكەتكە اينالۋ يدەياسىن اۆتونوميا قۇرۋدان بۇرىن ويلاستىرعان. ويتكەنى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى، قورعانى – اسكەر. وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىستا حالىق ساربازدارىن قۇرۋ ءىسى بۇگىنگى قازاق اسكەرىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتى. «قازاق گازەتىنىڭ 1917 جىلعى قاراشانىڭ 14 سانىندا جاريالانعان ۇندەۋدە «ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورعاۋ ءۇشىن، بىزگە جالپىقازاق ميليتسياسىن قۇرۋ كەرەك... ەگەر ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قورعاي الماساق، بۇلىكشىلدىك زورايىپ، قيىنشىلىق اينالعاندا، قازاق حالقى قۇربان بولادى»، – دەلىنگەن. بۇل تۋرالى الاش اسكەرىن زەرتتەگەن عالىم ك. نۇرپەيىسوۆتىڭ «الاش جانە الاشوردا» كىتابىندا كورسەتىلگەن. تاريحشىلار سىلتەمە جاسايتىن مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنەر بولساق، الاش وردا اسكەرىنىڭ قۇرىلۋى مەن ونىڭ قىزمەتى 1918 جىلدىڭ باسىنان باستاپ 1919 جىلدىڭ اياعىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىق قامتىعان. ال تاريحشى سەيىتقالي دۇيسەنوۆتىڭ ايتۋىنشا: «الاش اسكەرىنىڭ اتقاراتىن باستى مىندەتى: اقتار مەن قىزىلداردىڭ اراسىنداعى سوعىسقا بارۋ ەمەس، ەلىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ، سىرتتان كەلگەن جاۋعا قارسى تۇرىپ، ەلىنە قورعان بولۋ». اۋەلدە وسىنداي قاعيداتقا سۇيەنگەن الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتىق اسكەردىڭ ءتۇرىن – اتتى ءھام تۇراقتى اسكەر پرينتسيپىمەن قۇرادى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ توقەتەرىن دە تارقاتادى: «جاۋاپ بىرەۋ-اق: اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز!» جالپى، الاش تاريحىنا ۇڭىلسەك، ۇلتتىق اسكەردى ەڭ الدىمەن حالىق ميليتسياسى رەتىندە قۇرۋعا تالپىنىس بولعانى بايقالادى. ماسەلەن، 1917 جىلعى ءى جالپىقازاق سەزىندە «…انارحيا بولۋ قاۋپى بار، سول سەبەپتى وسى كۇنگى اسكەر ورنىنا حالىق ميليتسياسى قۇرىلسىن» دەلىنگەن بولسا، ءىى جالپىقازاق سەزىندە ەلگە قورعان بولاتىن «حالىق اسكەرىن جاساۋ كەرەكتىگى قايتا جاڭعىرىپ، ميليتسيا قۇرۋدىڭ ماقساتى انىقتالدى، قازاق ميليتسياسىن قۇرۋ جوسپارى جاسالىپ، بەكىتىلگەن». الاش اسكەرى جايىندا تاريحشى كۇلپاش ءىلياسوۆا الاش نەمەسە الاشوردا اسكەرى باستاپقىدا «حالىق ميليتسياسى»، «حالىق اسكەرى»، «الاش اسكەرى»، «قازاق پولكى» سياقتى ءار ءتۇرلى اتاۋلارمەن اتالعانىن العا تارتادى. الاشوردا اسكەرىن جاساقتاۋدا ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگى زور ەكەندىگىن ايتىپ وتكەنىمىز ءجون. ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ رھD دوكتورانتى، تاريحشى ەركىن راحمەتۋللين: «الاشوردا اسكەرىن جاساقتاۋدا الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ابىكەي ساتباەۆ، احمەتجان قوزىباعاروۆ، بياحمەت سارسەنوۆتار بەلسەندى اتسالىستى»، – دەپ جازادى. ءتىپتى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري جۇيەسى ءبىرشاما جولعا قويىلىپ، اسكەري كەڭەس قۇرعان. بۇل جايىندا ە. راحمەتۋلليننىڭ «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق اسكەر قۇرۋداعى قىزمەتى» اتتى ماقالاسىندا: «الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ زاڭنامالىق قۇجاتتارىنداعى الاش وردا اسكەري كەڭەسىن قۇرۋ تۋرالى 11-24 ماۋسىمداعى ۇكىمەت توراعاسى ءا. بوكەيحان، مۇشەلەرى م. تىنىشپاەۆ پەن ح. عابباسوۆ قول قويعان قاۋلىدا: «الاش وردا جانىنان ءۇش ادامنان تۇراتىن اسكەري كەڭەس قۇرىلسىن، ولارعا اسكەري مينيسترلىكتىڭ قىزمەتى كىرەدى. الاش وردانىڭ ۋەزدىك جانە وبلىستىق بولىمشەلەرىنىڭ جانىنان اسكەري كەڭەستەر اشىلسىن. اسكەري كەڭەس بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەستە اسكەر قاتارىنا جىگىتتەردى شاقىرۋعا مىندەتتەلەدى». الاش ۇكىمەتى مىقتى، قۋاتتى ەلگە اينالۋ ءۇشىن ۇلتتىق اسكەرى قالىپتاسۋ كەرەك يدەياسى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قالىپتاستى دەي الامىز. مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇلتتىق اسكەر قۇرۋ ءىسى باستى فاكتور ەكەندىگىن ايتىپ كەتتى. بۇگىنگى جاس قازاقستاننىڭ نەگىزگى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىرىپ، قورعانىس جۇيەسى مەن مەملەكەتتىلىك مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋدا ۇلتتىق اسكەر رەفورماسىن الاش اسكەرى نەگىزىندە قۇرۋدى ويلاستىرعان ءجون.
ءتۇيىن. ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، الاش ارىستارىنىڭ الدىندا بۇگىنگى ۇرپاق قارىزدار. تۋعان حالقىنىڭ الدىندا الاش زيالىلارى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك قىلدى. قوعامنىڭ ادىلەتسىز ساياساتى مەن يدەولوگياسىنىڭ قۇربانى بولعان ۇلت زيالىلارىنىڭ ماقسات-مۇددەسى، ارمان-تىلەگى، ۇلتتىق يدەياسى قازاق ەلىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، جاڭا قوعامىمىزدىڭ بۇگىنگى مەن كەلەشەك وسكەلەڭ ۇرپاعىنىڭ رۋحاني ءوسىپ-ونۋىنە، دامۋىنا يگى ىقپال ەتكەن يدەيا ۇلت تاريحىندا ماڭگىلىك قىزمەت ەتە بەرەدى. «ولارسىز قازاق تاريحى تۇل، التىن دەگەنى كۇل ەدى. «الاش» پارتياسىنسىز ساياسي كۇرەس تاريحىن، الاش وردا ۇكىمەتىنسىز ەكونوميكالىق ىلىمدەر مەن رەفورمالار تاريحىن، الاش اۆتونومياسىنسىز قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن، الاش ارداگەرلەرى ءومىرىنسىز ۇلت تاريحىنىڭ ۇلى ارقاۋلارى – تۇلعالارى تاريحىن جاساۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى»، – دەيدى زەرتتەۋشى عالىم م. قۇل-مۇحاممەد.
التىنبەك قۇمىرزاقۇلى،
"قازاقستان تاريحى"
