Alashtyń armanyn ulttyq ıdeıalarymen Alash urandy qazaqtyń basyn biriktirgisi kelgen birden-bir úkimet – Alash Orda. Qazirgideı jahandanǵan zamanda qarýly kúshteri eń myqty elder ǵana basqalarǵa óz aıtqanyn istetip, olarǵa óz ústemdigin júrgize alady. Ekinshi álemdik tarıh sahnasynda ult tarıhy tereńde jatqan memleketter ǵana eń myqty ultqa aınala alady. Álemde memlekettik qurylysy nyǵaıyp, qarýly kúshteri myqty ozyq elderdiń qataryna Reseı, AQSh, Qytaı, Ulybrıtanııa koroldigi sııaqty elderdi jatqyzamyz. Osydan bir ǵasyr buryn ult tarıhynda oıyp turyp oryn alǵan, alty Alashtyń armanyn ulttyq ıdeıalarymen Alash urandy qazaqtyń basyn biriktirgisi kelgen birden-bir úkimet – Alash Orda. Ol qýatty memlekettiń uly tarıhy men ulttyq áskeri bolý kerektigin sol ǵasyrda oılastyrdy. Saharadaı jazyq, ulan-baıtaq jerimizdi saqtap qalyp, ult retinde dınastııaly ómir súrýimizge – Qazaq Ordasy járdemshi boldy desek, derbes memleket quryp, ultymyzdyń rýhyn kóterip, saıası elıta bir ortaǵa shoǵyrlanyp, tarıh arenasyna shyǵyp, Qazaqstan memleketiniń qalyptasýyna Alash qozǵalysy súbeli úles qosqan bolar edi. Memleket basshysy: «Ulttyq ıdeıany qalyptastyrý bizdiń óz tarıhymyzdy jańadan oqý negizinde ǵana múmkin bolady. Sondyqtan ulttyq ıdeıanyń formýlasy ulttyq tarıhta jatyr», – degen edi. Endeshe Ult tarıhy, Qazaq handyǵynyń tarıhy, Alash Orda úkimetiniń tarıhy búgingi jańa turpatty Qazaqstan memlekettiniń qalyptasýyna mańyzdy ról atqardy. Joǵaryda aıtqanymyzdaı myqty memleket bolý úshin áskeri qýatty, qıly zamandy bastan keshken tarıhy qatparly, saıası elıta da ulttyq partııasy men ulttyq ıdeıasy ushtasqan, ultyn bir shańyraqtyń astynda ulttyq birigýge uıystyrǵan bolýy qajet. Alash tarıhy. Elimiz Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıyn atap ótý jónindegi usynysty birer jylda ǵana kádege jaratty. Azýyn aıǵa bilegen qýatty memleket bolý úshin tarıhta seniń memlekettiligiń bolý kerektigin saıasat moıyndatty. Alash úkimeti bul rýhanı qaınardy sol ýaqytta oıǵa saraptady. Tipti olar qurǵan memlekettiń atyn «Alash Orda» atady. Onyń bulaı atalýy jóninde tarıhshy ǵalym M. Qoıgeldi óz zertteýinde: «Uly Qytaı qorǵanynan bastap orys ormandaryna deıingi ulan-baıtaq dalada negizinen qazaq halqynyń etnogenezin quraıtyn taıpalardan turatyn asa qýatty memleket Altyn Orda dáýirin ańsaýdan týyndaǵanyn ańǵarý qıyn emes. Qazaq handyǵy sol qýatty memlekettiń úzigi edi», – deıdi. «Myńdaǵan jyldyq tarıhy bar Qytaı ımperııasyna shabynyp, azýyn aıǵa bilegen jolbarys – Jońǵar memleketine laıyqty toıtarys berip, ata qonystan túre qýǵan Qazaq handyǵy sol tustaǵy Ortalyq Azııadaǵy birden-bir qýatty memleket boldy», – deıdi professor M. Qoıgeldi. Sol qýatty memleket Reseı otaryna aınalyp, pushaıman halge túskende, Alash Orda úkimeti Qazaq handyǵynyń ańsar-armanyn serpiltip, keregesin keńeıtip, shańyraǵyn bıiktetýdi maqsat etti. Alash zııalylary ustanǵan ulttyq ıdeıa men eldik murat ustanymy sonaý saq, úısin, túrki kezeńderinen bastaý alǵan, qazaq handary men batyrlarynyń, bıleriniń, aqyn-jazýshylarynyń eldik ustanymynan anyq kórinis tapqan jer tutastyǵy, ulttyq memlekettilik, qaýipsizdik ıdeıasymen sabaqtastyqta órbidi. HH ǵasyrdyń bas kezindegi Alash qozǵalysynyń negizgi maqsattarynyń biri de qazaq halqynyń múddesine saı qyzmet etetin, ulttyq memlekettilikti qalyptastyrý jospary da Qazaq handyǵymen baılanysta órbigen. Alaıda tarıh úrdisi kórsetkendeı ol júzege aspaı qaldy. Al sovettik negizde qurylǵan Qazaq ASSR-y, odan keıingi Qazaq SSR-da qaǵaz júzinde egemendi dep atalǵanymen, is júzinde ortalyqtyń tolyq baqylaýynda bolyp, ulttyq múddeden góri ortalyqtyń múddesine saı saıasat júrgizildi. «Otar eldiń tarıhyn otarlaýshy eldiń ókili jazady» degen qaǵıdaǵa saı sovettik avtorlar qazaq tarıhyn jazýdy óz qoldaryna alyp, qazaq halqynyń urpaqtaryna óz memlekettiliginiń bolmaǵanyn dáleldeýmen ótti. Qazaq qoǵamyndaǵy handyqty memleket emes, rý-taıpalyq uıym retinde túsindirdi. Sóıtip, qazaqtardyń sanasyna memleketsizdik, memlekettilikti Reseıdiń ákelgendigi sııaqty ıdeıalar birte-birte qalyptasa bastaıdy. Ol tipti Táýelsizdik alǵan jyldardyń alǵashqy jylynda da sovettik sana-sezimniń ıdeıasynda boldy. Byltyr ǵana álem tarıhyna oıyp turyp, mereıtoı belgilep, qazaq memlekettiligin tarıhyn 550 jylǵa artqa shegerip, uly tarıhqa bet-burys jasadyq. Keshegi sovettik kezeńniń memleketsizdik ıdeıasyn tunshyqtyryp, Alash ıdeıasy kótergen ulttyq tarıhtyń bar ekenin kórsettik. Osy oraıda aıtarymyz Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq mereıtoıy aıasynda shektelip qalmaı, qazaqtyń tarıhyndaǵy Alash Orda, Altyn Orda, Túrik qaǵanattarynyń toılaryn ótkizsek. Keshegi qylyshynan qan tamǵan sovettik ımperııanyń saıasatyna uly tarıhy bar memleket ekenimizdi moıyndatsaq. Oǵan birden-bir eki úlken sebep bar. Aldymen 2042 jyly Batýdyń qurǵan memleketi Altyn Ordaǵa 800 jyl tolady eken. Ekinshisi – Túrik qaǵanatyna 2052 jyly 1500 jyl tolady. Osy mereıtoılardy ulttyq tarıhymyzdyń qaınary dep, Alash ıdeıasy sol uly tarıhtyń jalǵasy, búgingi Táýelsiz Qazaqstan memleketiniń quraýshysy dep nasıhattasaq, basy artyq másele emes-ti. Joǵaryda sóz etkendeı myqty, qýatty memleket ekenimizdi san ǵasyrlyq tarıhymyzben dáleldep, uly Alash ıdeıasyn dáriptegen ımperııa ekenimizdi aıtpaı-aq dáleldeımiz.
Alash ıdeıasy. Alash qozǵalysynyń negizgi ıdeıasy demokratııaly qoǵam qalyptastyryp, sózsiz erkindik pen damýdyń alǵysharty retinde qazaqtyń ulttyq memleketin qurý bolatyn. Búgingi Táýelsiz Qazaqstan memleketi – sol ıdeıanyń jemisi. Alash ıdeıasy ásireshil uranshyl qazaqtyń oıy emes, jalpyadamzattyq qundylyq etıkasyn saqtaı otyryp, otarlyq ezginiń qursaýynda tunshyqqan jurtyn azattyqqa shaqyrý bolatyn. Tarıhshy Mámbet Qoıgeldi «Tarıh - kúres alańy» kitabynda Alash ıdeıasy jaıynda: «Qazaq ultshyldyǵynyń ózekti jibi, dińgekti oıy «meniń ultym ózgeden erekshe, artyq» sııaqty mazmundaǵy uran bolǵan joq. Ol elim degen qazaqtyń oqyǵan azamatynyń nadandyq pen otarlyq ezginiń qursaýynda tunshyqqan jurtyn azattyqqa shyǵarý, ózgemen teń etý jolyndaǵy qyzmetke ázirligin bildiretin sheshimi jáne osy maqsat úshin kúreske shaqyrǵan úndeýi bolatyn», – deıdi. Jáne sondaı-aq «Qazaq ultshyldyǵynyń koneptýaldyq deńgeıde jáne jalpyadamzattyq qundylyqtar arnasynda qalyptasyp, ony ult zııalylarynyń senim jáne kúres qarýy dárejesine jetkizý isinde Álıhan Bókeıhan jetekshi ról atqardy» degendi de M. Qoıgeldi zertteýlerinde jıi keltirip otyrady. «Álıhan Bókeıhan jaı qatardaǵy ult azattyq qozǵalysysynyń belsendi tulǵasy emes. Ol – jańa mazmun, sıpattaǵy qazaq azattyq qozǵalysynyń negizin qalaýshy kósh bastaýshysy, lıderi. Onyń azattyq qozǵalysyn jańa ıntellektýaldyq deńgeıge kóterý isindegi eńbegin kezinde búkil el-jurty, patshalyq jáne sovettik bılikter moıyndaǵan», –dep jazdy alashtanýshy ǵalym M.Qoıgeldi. Alash úkimeti úshin jetekshi ról atqarǵan Álıhan Bókeıhannyń qyzmetin tipten qarsylastary da moıyndady. Sondaı oppentterdiń biri Baqytjan Qarataev Bókeıhanǵa joldaǵan hatynda: «Menińshe jalǵyz sen ǵana halyqtyń yqylasyna laıyqsyń. Jalǵyz sen ǵana halqym úshin qyzmet jasadym dep aıtýǵa haqylysyń», – dep jazdy. Alash ıdeıasy ulttyq birigý konepııasyna alyp keldi. Ol tusta qazaqtyń oqyǵan, saıası ortalyqtarda bilim alǵan, memleket qurylysyn qalyptastyrý jón-josyǵyn biletin ult zııalylarynyń basyn biriktirdi. Sonyń arqasynda Alash ıdeıasyn aıasynda myńdaǵan qazaqtyń basy birikti. Muhtar Qul-Muhammed «Alash qaıratkerleri saıası-quqyqtyq kózqarastarynyń evolıýııasy» atty eńbeginde: «Qazaqstannyń Reseıge bodan bolǵannan bergi tarıhyndǵy jıyrmasynshy ǵasyrdyń alǵashqy shıregin «saıası kúrester men rýhanı jańǵyrý kezeńi» dep aıtýǵa ábden bolady. Bul kezeńde saıası kúres sahnasyna Reseıdiń asa úlken ǵylymı, saıası ortalyqtarynda bilim alǵan, sol kezeńdegi Eýropadaǵy saıası kúrestiń bet alys baǵdarlarynan ábden habardar, ekonomıka, quqyq tarıhy men teorııasyn tereń meńgergen qazaq zııalylarynyń úrkerdeı ozyq oıly toby shyqty. Olardyń basym kópshiligi ǵylymǵa emes – ýtopııaǵa, demokratııaǵa emes – avtorıtarızmge negizdelgen bolshevızm ıdeıasyn qabyldamaı, barrıkadanyń arǵy betine shyǵyp, óz elinde, óz jerinde otyryp azap shekken qazaq halqynyń muń-muqtajyn qorǵaýdy maqsat etken «Alash» partııasyn uıymdastyrdy. El aldyndaǵy uly maqsattardy júzege asyratyn atqarýshy bılik organy – «Alash Orda» úkimetin quryp, ulttyq-aýmaqtyq negizdegi «Alash avtonomııasy» memlekettigin jarııalaýǵa talpynys jasady». Bul ıdeıa sol ýaqyttaǵy sovettik-totalıtarlyq júıege unamady. XX ǵasyrdyń basynda qalyptasqan Ulttyq ıdeıany sovettik bılik óz qolymen tunshyqtyryp, saıası kóshbasshylar men ult zııalylaryna qýǵyn-súrgin ushyratty. «Qazaq halqynyń ulttyq, saıası sanasyn qalyptastyrýdaǵy eń bıik beles bolǵan XX ǵasyr basyndaǵy osy bir qazaq zııalylary aldyńǵy qatarly tobynyń saıası qyzmeti de, quqyqtyq kózqarastary da, tipti ǵylymı, ádebı muralary da uzaq jyldar boıy jabyq taqyryp sanalyp, zerdeli zertteýlerge obekt bola almady», – deıdi alash qaıratkerleri taqyrybynda súbeli úles qosqan ǵalym Muhtar Qul-Muhammed. Álıhan Bókeıhan Táýelsiz Qazaqstan memleketin qurý ıdeıasy qazaqtyń ulttyq erekshelikterin saqtaı otyryp, halyqtyń sana-sezimin oıata júrip, bodandyq qursaýyn buzyp shyǵýǵa bolatynyn kórsetti. Jemisin Táýelsiz Qazaqstan memleketi kórdi. Búgingi bılik sol ıdeıany moıyndamasa da, Álıhandy ult kósemi retinde tanı almasa da, Alash kóseminiń qurǵan memleketinde ómir súrip otyr. Uly «Orys ıdeıasy» ispetti ulttyń sanalyq rýhanı bolmysyn anyqtaıtyn «Alash ıdeıasy» qazaq topyraǵynda qalyptasty. Órkenin jaıdy. Ulttyq ıdeıa negizinen XX ǵasyrdyń basynda álemdegi, Reseıdegi geosaıası jaǵdaıdyń ózgerýimen júzege asqanymen, onyń áleýmettik, saıası, rýhanı tamyry ǵasyrlar tereńinen bastaý alǵanyn umytpaǵan abzal.
Alash birligi. «Elge el qosylsa qut» degen halyq danalyǵy bar. Kezinde taǵdyrdyń talaıymen atamekennen jyraq, syrtta qalǵan qandastarymyzdyń máselesi kimdi de bolsa tolǵandyrary anyq. Bul másele – Alash zııalylaryn da tolǵandyrǵan máselerdiń biri. Alash kósemi Álıhan Bókeıhannyń: «Túbi telim bolǵan qazaqtar basyn qospaı qazaq qazaq bolmaıdy», – degen sózinen-aq Alashtyń armanyn bólip-jarmaı, Alash urandy Qazaqtyń basyn biriktirgisi kelgenin uǵamyz.
Alash qaıratkeri Halel Dosmuhambeuly: «Bizdiń maqsatymyz barlyq Qazaqtyń basyn qosý bolatyn. Sondyqtan Qytaıdaǵy qazaqtardy da qosyp alýdy qarastyrdyq. Árıne, ondaǵy qazaqtar ózderi mekendep otyrǵan terrıtorııasymen Alash Orda quramyna kirý kerek dep eseptedik. Bul jospar sol qııal kúıinde qaldy, is júzinde eshnárse de atqarylǵan joq. Buǵan qazaqstandyq qazaqtardyń qalaı qaraıtyny maǵan belgisiz. Jat jerdegilerdiń jaǵdaıy óte aýyr kúıde, ómir súrý dárejesi tómen, sondyqtan birigýge qarsy bola qoımas dep oıladyq», – dep atap kórsetti. Bul Alash kósemi Álıhan Bókeıhannyń da túpki maqsaty edi. Osy ıdeıanyń jemisi Qazaq gazetiniń sanynda da kórinis tapty. Onda alashordashylar saıası emıgraııa týraly: «Qazaqtyń Qazaqstannan basqa otany joq. Sondyqtan da qazaq úkimetiniń músheleri qazaq ishinde qalýy tıis. Egerde biz teńdikke qol jetkizgimiz kelse, onda qazirden bastap tereńdep oılamasaq bolmaıdy. Búgin ne eksek, erteń sony oramyz», – degen. Bul – Alash ıdeıasy men onyń kósemi Álıhan Bókeıhannyń ulttyq birigýdiń basty pálsafasy. Qazaq ultynyń tolyqtaı birigý saıasatyndaǵy ustanǵan ıdeologııasynyń bir taramy. Sondaı-aq Alash zııalylarynyń Qytaıdaǵy qazaqtar jónindegi tujyrymdy pikirleri Shyńjan qoǵamdyq ǵylymdar ınstıtýty jýrnalynyń 2004 jylǵy №3 sanynda Qalıolla Nurtazaulynyń «Ánshi Áset» atty maqalasynda taldanyp kórsetiledi. Onda Alash Orda úkimetiniń jetekshisi Álıhan Bókeıhannyń Qytaı qazaqtaryna úndeý hat jazyp, ony Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Raıymjan Mársekov qatarly kúreskerlerge Shyńjan qazaqtaryna jetkizýdi tapsyrǵandyǵy aıtylady. Biraq, maqalada bul hattyń mazmuny haqynda naqty eshteńe aıtylmaǵan. Degenmen, joǵarydaǵy azamattardyń Sháýeshek qalasynda Qulja men Tarbaǵataı óńiriniń ıgi jaqsylarymen jıyn ótkizýi jáne Ahmet Baıtursynovtyń Altaı qazaqtaryna hat jazyp, ony jetkizýdi Ásetke tapsyrýyna qarap úndeý hattyń mazmunynan baıqaımyz. Tek hat, úndeý jazyp qoımaı, alash ardaqtylary 1918 jyldyń jazynda Qytaıdyń Shyǵys Túrkistan aımaǵyna sapar shegedi. Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Sadyq Amanjolov, Raıymjan Mársekovter bar, jumbaǵy áli de ashylmaǵan belgili saparda olar úsh maqsatty kózdeıdi: 1. «Alash Orda» úkimetiniń Shyǵystaǵy emıgraııalyq bólimin ashý; 2. Bosyp barǵan el men jergilikti qazaqtardyń basyn qosyp, Alashorda Úkimetiniń azamattary retinde Qytaı úkimetine resmı tirketý; 3. Olardy jerge qoltyqtasa ornalastyryp, derbes avtonomııalyq basqarý júıesin qurý bolatyn. Ulttyq birigý jaıyndaǵy kezekti derek 2007 jyly Ana tili gazetiniń №33 sanynda jaryq kórgen Ýahap Qydyrhanulynyń «Mirjaqyptyń Ór Altaıdaǵy izderi» atty maqalasynda avtor jasy seksenniń seńgirine shyqqan Japabaı bolystyń nemeresi Ákirambek aqsaqaldyń joǵarydaǵy Alash azamattarynyń Sháýeshekke kelýi jaıynda: «Olardyń munda kelýinde eki maqsat bolypty. Biri – aq pen qyzyl arasyndaǵy alasapyranda úrkip, údere kóship ketken eldiń jaǵdaıyn bilý, kónse qaıta kóshirý. Ekinshisi – Alash Ordanyń aýqymyn osy jaqtaǵy elgede ulǵaıtý bolypty», – deıdi. Osy joǵarydaǵy Shyńjan qazaqtarynyń tarıhı derekterinen Alash ıdeıasynyń sol jıyrmasynshy jyldary ulttyq birigý ıdeıasynyń saryny jatqany aıtpasa da túsinikti. Aq pen qyzyldyń tartysynan basqa otyzynshy jyldardaǵy kóterilis kezinde de qazaqtardyń Jońǵar Alataýynan asyp aýa kóshkeni belgili. Bul kezde Alash Orda úkimeti qulaǵanymen, qozǵalysqa dem bergen bı-bolystardyń bir sypyrasy Alash ıdeıasyn óltirmeı Shyńjańǵa ala ketti. Bul týraly tarıhshy Erkin Rahmetolla: «Qazaqtardyń Qytaıǵa qonys aýdarýy 1928-1933 jyldar aralyǵynda shyrqaý shegine jetti. Kóshti bastaǵan negizinen ǵasyrlar boıy halyqtyń ekonomıkalyq tiregi sanalǵan baılar bolǵanymen, olarǵa qysyltaıań ýaqytta qoldaý kórsetken buqara halyq jáne aýyldyq jerlerdegi Sovet úkimeti taǵaıyndaǵan adamdar, kommýnıster kóshten bólingen joq. Buǵan sebep, qazaq halqynyń rýlyq, aǵaıyndyq birliginiń áli de ydyramaı, ár qazaqtyń «ý ishseń rýyńmen» degen ataly sózdi sanasynan shyǵara qoımaǵan kezi edi. Qytaıǵa ótken ár qazaqtyń boıynda «Alash qozǵalysy» ıdeıasy birge ketti», – dep jazady.
Alash áskeri. Alash zııalylary ulttyq ásker quryp, qýatty memleketke aınalý ıdeıasyn avtonomııa qurýdan buryn oılastyrǵan. Óıtkeni memlekettiń negizgi tiregi, qorǵany – ásker. Ótken ǵasyrdyń basyndaǵy Alash Orda qaıratkerleriniń ulttyq táýelsizdikke umtylysta halyq sarbazdaryn qurý isi búgingi qazaq áskeriniń qalyptasýynyń alǵysharty. «Qazaq gazetiniń 1917 jylǵy qarashanyń 14 sanynda jarııalanǵan úndeýde «Ózimizdi ózimiz qorǵaý úshin, bizge jalpyqazaq mılıııasyn qurý kerek... Eger ózimizdi-ózimiz qorǵaı almasaq, búlikshildik zoraıyp, qıynshylyq aınalǵanda, qazaq halqy qurban bolady», – delingen. Bul týraly Alash áskerin zerttegen ǵalym K. Núrpeıisovtiń «Alash jáne Alashorda» kitabynda kórsetilgen. Tarıhshylar silteme jasaıtyn muraǵat derekterine súıener bolsaq, Alash Orda áskeriniń qurylýy men onyń qyzmeti 1918 jyldyń basynan bastap 1919 jyldyń aıaǵyna deıingi aralyqty tolyq qamtyǵan. Al tarıhshy Seıitqalı Dúısenovtiń aıtýynsha: «Alash áskeriniń atqaratyn basty mindeti: aqtar men qyzyldardyń arasyndaǵy soǵysqa barý emes, eliniń tynyshtyǵyn saqtaý, syrttan kelgen jaýǵa qarsy turyp, eline qorǵan bolý». Áýelde osyndaı qaǵıdatqa súıengen Alash qaıratkerleri ulttyq áskerdiń túrin – atty hám turaqty ásker prınıpimen qurady. Mirjaqyp Dýlatov toqeterin de tarqatady: «Jaýap bireý-aq: áskerimiz bolsa ǵana jurt bolamyz!» Jalpy, Alash tarıhyna úńilsek, ulttyq áskerdi eń aldymen halyq mılıııasy retinde qurýǵa talpynys bolǵany baıqalady. Máselen, 1917 jylǵy I jalpyqazaq sezinde «…Anarhııa bolý qaýpi bar, sol sebepti osy kúngi ásker ornyna halyq mılıııasy qurylsyn» delingen bolsa, II jalpyqazaq sezinde elge qorǵan bolatyn «halyq áskerin jasaý kerektigi qaıta jańǵyryp, mılıııa qurýdyń maqsaty anyqtaldy, qazaq mılıııasyn qurý jospary jasalyp, bekitilgen». Alash áskeri jaıynda tarıhshy Kúlpash Ilııasova Alash nemese Alashorda áskeri bastapqyda «halyq mılıııasy», «halyq áskeri», «Alash áskeri», «qazaq polki» sııaqty ár túrli ataýlarmen atalǵanyn alǵa tartady. Alashorda áskerin jasaqtaýda ult qaıratkerleriniń eńbegi zor ekendigin aıtyp ótkenimiz jón. L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ RhD doktoranty, tarıhshy Erkin Rahmetýllın: «Alashorda áskerin jasaqtaýda Alash qaıratkerleri Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynov, Ábikeı Sátbaev, Ahmetjan Qozybaǵarov, Bıahmet Sársenovtar belsendi atsalysty», – dep jazady. Tipti Alash Orda úkimetiniń áskerı júıesi birshama jolǵa qoıylyp, áskerı keńes qurǵan. Bul jaıynda E. Rahmetýllınniń «Alash qaıratkerleriniń ulttyq ásker qurýdaǵy qyzmeti» atty maqalasynda: «Alash Orda úkimetiniń zańnamalyq qujattaryndaǵy Alash Orda áskerı keńesin qurý týraly 11-24 maýsymdaǵy úkimet tóraǵasy Á. Bókeıhan, músheleri M. Tynyshpaev pen H. Ǵabbasov qol qoıǵan qaýlyda: «Alash Orda janynan úsh adamnan turatyn áskerı keńes qurylsyn, olarǵa áskerı mınıstrliktiń qyzmeti kiredi. Alash Ordanyń ýezdik jáne oblystyq bólimsheleriniń janynan áskerı keńester ashylsyn. Áskerı keńes bolshevıkterge qarsy kúreste ásker qataryna jigitterdi shaqyrýǵa mindetteledi». Alash úkimeti myqty, qýatty elge aınalý úshin ulttyq áskeri qalyptasý kerek ıdeıasy osydan bir ǵasyr buryn qalyptasty deı alamyz. Memlekettik qurylymnyń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin ulttyq ásker qurý isi basty faktor ekendigin aıtyp ketti. Búgingi jas Qazaqstannyń negizgi qýatty memleketke aınaldyryp, qorǵanys júıesi men memlekettilik mártebesin saqtap qalýda ulttyq ásker reformasyn Alash áskeri negizinde qurýdy oılastyrǵan jón.
Túıin. Sóz sońynda aıtarymyz, Alash arystarynyń aldynda búgingi urpaq qaryzdar. Týǵan halqynyń aldynda Alash zııalylary Qazaq eliniń táýelsizdigi úshin aıanbaı eńbek qyldy. Qoǵamnyń ádiletsiz saıasaty men ıdeologııasynyń qurbany bolǵan ult zııalylarynyń maqsat-múddesi, arman-tilegi, ulttyq ıdeıasy Qazaq eliniń rýhyn asqaqtatyp, jańa qoǵamymyzdyń búgingi men keleshek óskeleń urpaǵynyń rýhanı ósip-ónýine, damýyna ıgi yqpal etken ıdeıa ult tarıhynda máńgilik qyzmet ete beredi. «Olarsyz qazaq tarıhy tul, altyn degeni kúl edi. «Alash» partııasynsyz saıası kúres tarıhyn, Alash Orda úkimetinsiz ekonomıkalyq ilimder men reformalar tarıhyn, Alash avtonomııasynsyz Qazaqstan memlekettiliginiń negizin, Alash ardagerleri ómirinsiz ult tarıhynyń uly arqaýlary – tulǵalary tarıhyn jasaý múmkin emes-ti», – deıdi zertteýshi ǵalym M. Qul-Muhammed.
Altynbek QUMYRZAQULY,
"Qazaqstan tarıhy"
