قازاق اعارتۋشىلىعى مەن قازاق ۇلتشىلدىعى - تاريحي قاجەتتىلىكتەن تۋعان ۇستانىمدار

3898
Adyrna.kz Telegram

 قازاق اعارتۋشىلىعىن، اسىرەسە ونىڭ حح عاسىردىڭ باسىنا ءتان كەزەڭىن، ەۋروپالىق جانە ورىستىق اعارتۋشىلىققا ەلىكتەۋدەن تۋعان قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرۋ ونىڭ تابيعاتىن تۋرا تۇسىنە الماۋشىلىققا ۇرىندىرار ەدى قازاق قوعامىنا اعارتۋشىلىق يدەياسى رەسەي ارقىلى كەلگەنى راس. بىراق قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ مازمۇندىق جانە حرونولوگيالىق تۇرعىدان ءوز ەرەكشەلىگى، تاعدىرى بولدى. قازاق اعارتۋشىلىعىن، اسىرەسە ونىڭ حح عاسىردىڭ باسىنا ءتان كەزەڭىن، ەۋروپالىق جانە ورىستىق اعارتۋشىلىققا ەلىكتەۋدەن تۋعان قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرۋ ونىڭ تابيعاتىن تۋرا تۇسىنە الماۋشىلىققا ۇرىندىرار ەدى. وسى رەتتە قازاق اعارتۋشىلىعىنا تيەسىلى ونىڭ مىناداي ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرگەن ءجون. قازاق توپىراعىنداعى اعارتۋشىلىق يدەياسى ەسكى فەودالدىق ءتارتىپ پەن قوعامدىق قاتىناستارعا، ءدىني فاناتيزمگە قارسى باعىتتالۋىمەن بىرگە، رەسەيلىك وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلۋعا، زامان سۇرانىسىنا لايىق ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرۋگە ۇندەدى. ۇلت-ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس باسشىلارى بۇل نەگىزگى ماقساتقا جەتۋدىڭ جولى قازاقتى ۇلت رەتىندە ءبىرجولا قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ ارقىلى جۇرەتىندىگىن جاقسى ءتۇسىندى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ يدەياسى قازاق اقىن، جازۋشى، فيلوسوف عالىمدارىنىڭ شىعارماشى¬لىق ىزدەنىسى ارقىلى جالپى ۇلتتىق جوباعا اينالدى.  كەزىندە كەڭەستىك يدەولوگيا قازاق اعارتۋشىلىعىن شوقان، ىبىراي جانە ابايدىڭ قىزمەتىمەن شەكتەۋگە تىرىستى. ال قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ ۇرانى-دەۆيزى رەتىندە ۇلى ابايدىڭ «ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى – دۇنيەنىڭ كىلتى... بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت!» دەگەن تۇجىرىمى الىندى.  قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ ۇرانى رەتىندە اباي ءسوزىن العان يدەولو-گيانىڭ ماقساتى قازاق مادەنيەتىن ىلعي دا ۇيرەنۋشى شاكىرت جانە ەلىكتەۋشى مادەنيەت دارەجەسىندە ۇستاۋ بولاتىن. بۇل ۇستانىمداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ تۇپنۇسقالىق (وريگينالدىق) مازمۇنى كۇن وتكەن سايىن السىرەپ، ەڭ سوڭىندا كوشىرمە مادەنيەت دارەجەسىنە تۇسۋگە ءتيىس ەدى.  مۇنداي تاعدىردان ءبىزدى 1991 جىلى كەلگەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ساقتاپ قالدى. وسى تۇرعىدان العاندا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك بىرنەشە عاسىرلاردان بەرى حالقىمىزدىڭ ەڭ وزىق، ويلى ازاماتتارى اڭساعان باستى قۇندىلىك ەكەندىگى ايقىن.   بۇل ارادا ءبىزدىڭ اباي ايتقان پىكىردىڭ دۇرىستىعىنا شەك كەلتىرۋ پيعىلىمىزدا جوق. ۇلى ويشىل سوزىندە تاريحي شىندىقتىڭ تابى جاتىر. ورىس مادەنيەتى مەن ءتىلى قازاقتى الەمدىك وركەنيەتپەن جالعاستىرعان كوپىر بولعانى داۋسىز شىندىق. سونىمەن بىرگە، كەڭەستىك يدەولوگيا جاساعان تۇجىرىمدى مالدانىپ تاريحي شىندىققا كوز جۇمۋ دا ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. ال تاريحي شىندىق قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ قوعام مويىنداعان دەۆيزى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» (1909) دەپ تاستاعان ۇرانى بولعاندىعىن كورسەتەدى. قازاقتى «ماسا» بولىپ وياتۋ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسال» (1909) جانە «ماسا» (1911) اتتى كىتاپتارىنىڭ نەگىزگى وزەگى بولعاندىعى ايان. تىپتەن، XX عاسىر باسىنداعى كىتاپ، ماقالا جازعان ۇلت وقىعاندارىنىڭ ماقسات-مۇراتى وسى ورتاق ۇستانىمعا كەلىپ توعىسىپ جاتتى.  ەگەر قورىتا ايتار بولساق، قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ تولىققاندى قوعامدىق قۇبىلىس رەتىندە كورىنۋى XX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە، ياعني الاش زيالىلارىنىڭ قىزمەتىنە تۇس كەلەدى. جالپىۇلتتىق «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ (1911-1915), «قازاق» گازەتىنىڭ (1913-1918), ەكى ميلليونعا جۋىق تيراجبەن باسىلعان (رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە دەيىن) قازاق كىتاپتارىنىڭ جارىق كورۋى جانە باسقا اتقارىلعان ىستەر وسى تۇجىرىمعا نەگىز بولا الادى. ال ش. ءۋاليحانوۆتىڭ، ى. ءالتىنساريننىڭ جانە ا. قۇنانباەۆتىڭ اعارتۋشىلىق ىسىندەگى ورنىنا كەلسەك، وندا ولاردىڭ قىزمەتى قازاق توپىراعىنداعى اعارتۋشىلىقتىڭ العاشقى قادامى رەتىندە باعالانۋعا لايىق.  ەندى قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ حرونولوگيالىق اۋقىمى جونىندە. سالىستىرمالى تۇرعىدان العاندا، ماسەلەن ەۋروپالىك اعارتۋشىلىق ەشقانداي دا سىرتقى ارالاسۋسىز بارلىق قالىپتاسۋ جانە دامۋ ساتى-لارىنان ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ ءوتتى. سونداي-اق ونىڭ وكىلدەرى ەشقانداي دا رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ەمەس. ال قازاق اعارتۋشىلىعى بارلىق بەلگىلەرىمەن تولىققاندى تۇتاس قوعامدىق پروتسەسس رەتىندە X عاسىردىڭ باسىندا قارقىندى ءورىس العانىمەن، ۇزاققا سوزىلعان جوق. بار بولعانى جيىرما جىلعا جەتەر-جەتپەس مەرزىمگە سوزىلدى.  ال ونى باستاپ، باعىت-باعدارىن انىقتاعان تۇلعالار تۇگەلدەي دەرلىك ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى بولدى. مۇنداي تراگەديانى بىردە-ءبىر ەۋروپالىق ۇلت باسىنان كەشىرگەن جوق. سوعان قاراماستان قازاق زيالى-لارىنىڭ 20-30 جىل كولەمىندە ءجۇرىپ وتكەن جولى كەز-كەلگەن زەردەلى ادامدى تاڭ قالدىرماي قويمايدى. وسى مەزگىلدە ولار زامان سۇرانىسىنا لايىق ۇلت-ازاتتىق كۇرەس يدەولوگياسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، وتارشىل بيلىككە ارىز-تىلەك (پەتيتسيا) جازۋدان (1905) ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ، ونى ىسكە اسىرۋ ارەكەتىنە دەيىن كوتەرىلدى (1917). مۇنداي جاعدايدىڭ ادامزات تاريحىندا ءجيى كورىنە بەرمەيتىندىگىن ايتقان ارتىق ەمەس.  قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ سونداي-اق مىناداي ءبىر ەرەكشەلىگىنە نازار اۋدارعان ءجون. ول قوعامدىق ۇستانىم جانە كوزقاراس رەتىندە قازاق، ۇلتشىلدىعىنا سوقپاي وتە المايتىن ەدى. ال قازاق ۇلتشىلدىعى قوعامدىق ويداعى نەگىزگى دە ىقپالدى اعىم رەتىندە «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتى ارقىلى تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل رەتتە «ايقاپتىڭ» ورنى مەن ءرولى (1911-1915) قازاك ۇلتشىلدىعىنىڭ باستاپقى قالىپتاسۋ كەزەڭىنە ساي كەلسە، ال «قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتى ونىڭ، ياعني قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءبىرجولا كەمەل اعىم رەتىندە ورنىعۋىنا تۇس كەلدى.  ۇلتشىلدىق (قوعامدىق ويداعى اعىم، ۇستانىم رەتىندە) بۇل جالعىز قازاق قوعامىنا عانا ەمەس، جالپى بارلىق وتار ەلدەرگە ورتاق قۇبىلىس بولاتىن. سوندىقتان بولسا كەرەك، دج. نەرۋ وسى تاريحي كەزەڭدە ۇلتشىلدىق «بۇكىل ازيا ەلدەرىندە ۇستەمدىك قۇرعان پروگرەسشىل كۇش بولدى» دەپ كورسەتتى (نەرۋ دج. وتكرىتيە يندي.كن.2. م.، 1989.س.109- 113). XX عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامى جاعدايىندا ءبىلىمدى جانە سانالى ازاماتقا ۇلتشىلدىق ۇستانىمىندا بولماۋ مۇمكىن ەمەس-ءتىن. ءمىرجا¬قىپ دۋلاتۇلى ايتقانداي سول تاريحي كەزەڭدەگى قازاق قوعامىندا «شىن ۇلتشىلدىڭ ءوزى از ەدى. ۇلتشىل ەمەستەردىڭ كوبى، ءوزىمشىل، دارەجەقۇمار، زورلىقشىل ەدى». بۇل مەزگىلدەگى قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءوزى اعارتۋشىلىق سيپات الدى. بۇل تۇرعىدان العاندا ول اباي مەكتەبىنەن شىققان ۇلتشىلدىق، ياعني ءوز ۇلتى – قازاق ەلىنىڭ كەمشىلىگىن اشىق سىنعا الىپ، ونىمەن ىمىراسىز كۇرەسكە شىققان سىنشىل ءارى قورعانىستىق ۇستانىمداعى ۇلتشىلدىق بولاتىن.  XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ الدىنا قويعان مىندەتى قازاق دەگەن «حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ»، ءوز ەلىن «جات ۇستەمدىكتىڭ تەپكىسىنەن قۇتقارىپ ءوز مەكەمەلەرىنە يە، تاۋەلسىز ءبىر جەكە تۇلعاعا اينالدىرۋ (م. شوقاي)» بولدى جانە وسى مۇراتقا جەتۋ جولىندا حالىق بۇقاراسىمەن ارادا ورتاق سانا قالىپتاستىرۋعا تىرىستى.  وسى رەتتە قازاق اعارتۋشىلىعى مەن ۇلتشىلدىعىنا تيەسىلى مىنا-داي ءبىر جاعدايعا نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى. قالىپتى دا بەيبىت دامۋ جاعدايىندا اعارتۋشىلىق قىزمەت ۇلتتىق ءتىلدىڭ، ءبىلىم جۇيەسىنىڭ، جاڭا ساتىداعى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ۇلتتىق بىرەگەيلىك پەن سانانىڭ قالىپتاسۋىمەن اياقتالماق.  باسقاشا ايتقاندا، اعارتۋشىلىق ۇلت ءۇشىن ۇيىتقى ەلەمەنت مىندەتىن اتقارادى. سول سياقتى ۇلتشىلدىقتىڭ دا تۇپكى ماقسات-مۇراتى بار. وتارلىق ەزگى جاعدايىنداعى ەلدەر ءۇشىن ول ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ نەمەسە ونى قالىپتاستىرۋ. ۇلتتىق مەملەكەت ازاتتىق جولىنا تۇسكەن ەلدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعى مەن ەركىن دامۋىنىڭ كەپىلى.  قازاق اعارتۋشىلىعىمەن قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تاعدىرى، وكىنىشكە قاراي، قايعىلى قالىپتاستى. ولار كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الماي، بار بولعانى جيىرما جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىلدى. پاتشالىق بيلىكتىڭ ورنىنا كەلگەن كەڭەستىك بيلىك قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن گۋمانيزمگە، وركەنيەتتىك ۇستانىمدارعا مۇلدەم جات ءادىس-قۇرالدار ارقىلى باسىپ جانشىدى. بۇگىنگى كازاق قوعامنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرى اعارتۋشىلىق جانە ۇلتشىلدىق يدەيالارىنىڭ ءوزىنىڭ تابيعي لوگيكالىق سوڭىنا جەتپەي ءۇزىلىپ قالۋىنا بايلانىستى.


                                                                                                                                                                                                        مامبەت قويگەلدى،

                                                                                                                                                                تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور 

© e-history.kz

 

پىكىرلەر