اسا قاۋىپتى سانالعان احمەت بايتۇرسىنۇلىن سەمەيدەگى تۇرمەگە جونەلتەدى دە، «سىبايلاستارى» سانالعان جەتى ادامدى ومبى، توم، ورىنبور سياقتى رەسەيدىڭ ىشكى جاعىنا جەر اۋدارادى
ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس قازاق ەلىندە رەسەيدىڭ تىرناعىنا ىلىككەننەن بەرى ەش ۋاقىتتا توقتاماعان. ءيسى قازاقتىڭ تەكتى بالاسى كەنەسارى بوپ ارپالىسىپ، يساتاي-ماحامبەت بوپ ىلگەرىدە ات ويناتىپ شىعىپ جاتسا، ول ءبىر كەزەڭ وتكەننەن سوڭ ساياسي كۇرەستىڭ تاسىلىنە بوي ۇرعان. سول تۇستاعى ەلىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان تەكتى ۇلداردىڭ ءبىرى – وسى ءوزىمىزدىڭ شەت جەرىنىڭ تۋماسى اسىلبەك سۇلەيمەنۇلى. حح عاسىردىڭ اۋىر-اۋىر قاتەرلى جىلدارىنىڭ قاتارىندا قالىپ، بىلگەن جۇرت ەسىمىن اتاۋعا قورقىپ، ارداقتى اتى ۇمىت بولۋعا اينالعان اسىل ازامات – وسى كىسى. 1914 جىلعى ناۋرىز ايىنداعى سانىندا «رۋسسكوە سلو¬ۆو» گازەتى. «ايدالعاندار قاتارىندا پريسياجنىي پوۆەرەننىي اقباەۆتان باستاپ 15 جاسار سۇلەيمەنوۆ اسىلبەك دەگەن شاكىرتكە دەيىن بۇكىل قازاق ينتەلەگەنتسياسى تۇگەلگە جۋىق بار» دەپ جازعان. 15 جاسىندا ەلىنىڭ نامىسى ءۇشىن ايداۋعا ءتۇسىپ جۇرگەن اسىلبەك سۇلەيمەنۇلىنىڭ تەگى وسى كۇنگى اقباۋىر اۋىلىنىڭ ماڭىن مەكەن ەتكەن سارجال الشىنى. 15 جاسار بالانىڭ ايداۋعا كەتەتىنىن ەستىپ قويانشىتاعايدان نارىمبەك، توبىقتىدان نارمامبەت اقىن باستاعان ەل جاقسىلارى بارىپتى دەگەندى كارىقۇلاقتاردان ەستىگەنبىز. نارىمبەك قوشتاسقان بولىپ قۇشاقتاپ بالا اسىلبەكتىڭ قوينىنا اقشا تىعىپتى، ال نارمامبەت اقىن «ەي، شىراعىم، قازاقتىڭ بار جاقسىسىمەن بىرگە كەتىپ باراسىڭ. بۇعان ماقتان. اللا جار بولسىن» دەگەن ەكەن. احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق زيالىلارىنىڭ ورتاسىندا حح عاسىردىڭ باسى ورىس يمپەرياسىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارى شەگىنە جەتىپ، حالىقتىڭ جاپپاي باس كوتەرۋىنىڭ سالدارىنان 1907 جىلى ورىس پاتشاسى 17 قازان مانيفەسىنە قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇعاۋ بوساپ، اياقتاعى شىنجىر شەشىلگەندەي ەدى. تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان قازاق دالاسىنا ازاتتىقتىڭ تاڭى سىزات بەرگەن. ونارلىق ەزگىنىڭ اياۋسىز تۇرىنە ۇشىراعان قازاق حالقى قۇرىپ بىتۋگە اينالعان ەدى، ەندى ساڭىلاۋدان ەركىندىكتىڭ سامالى ەسىپ، اشىق كۇرەسكە شىقتى. قازاق حالقىنىڭ باس كوتەرۋى ورىس يمپەرياسىنىڭ ىشكى جاعدايىن شيەلەنىستىرە ءتۇستى. رەسەيگە قازاق ەمەس، قازىنالى قازاق جەرى قاجەت-ءتىن. قازاق نە ءبىر جولعا قۇرىپ، نە شوقىنىپ كەتۋگە ءتيىستىن. سونىڭ انىق مىسالى قازاق جەرىنە كوشىپ كەلۋشى ورىستارعا بەرىلەتىن جەر مولشەرى تۋرالى نۇسقاۋ ەدى. بۇل نۇسقاۋ بويىنشا قازاقتارعا بەرىلەتىن جەر مولشەرى 15 دەسياتينادان اسپاۋى كەرەك، ال كەلگەن مۇجىق 115 دەسياتينا، ال كەيدە 517 دەسياتيناعا دەيىن العان. ءسويتىپ، قازاققا 15, مۇجىق 115 نە 517 دەسياتينا. عاسىرلار بويى مال باعىپ قانا كۇنەلتكەن قازاق 15 دەسياتيناعا قاي مالىن سىيعىزادى. قوي شوشقا ەمەس قوي قورسىلداپ جاتا بەرەتىن. 15 دەسياتيناعا ءۇيىرلى جىلقى تۇگىلى جالعىز بيەڭدى دە باعا المايسىڭ. بۇل قازاق اشتىققا ۇشىراپ قۇرىپ كەتسىن دەگەن ساياسات ەدى. ەڭ وكىنىشتىسى وسى زۇلىمدىعىن قازاقتىڭ موجەنتاپاي بەلسەندىلەرىن پايدالانىپ 1932 جىلى جۇزەگە اسىردى عوي. 1909 جىلعى پاتشا وكىمەتىنىڭ بۇل نۇسقاۋى جۇرتتى جاپپاي اشىندىردى. ۇلت كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپتار ەل ءۇشىن ارپالىستى. جاقىپ اقباەۆ كۇنى بۇرىن تۇرمەگە قامالدى. 1909 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە قارقارالىداعى ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى قاماۋعا الىندى. وعان ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزدى، قازاقتارعا اۆتونوميا الىپ بەرۋدى ۇسىنعان، ساياسي قىلمىسكەر جاقىپ اقباەۆتى قۇتقارۋ ءۇشىن جيىندار ۇيىمداستىرىپ، قول جينادى دەگەن ايىپتار تاعىلعان. ىلە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جاقتاستارى رەتىندە جەتى ادام تۇرمەگە قامالادى. ولار: 1. سماقان تورە – ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءىنىسى. 2. ىبىراي اقباەۆ – جاقىپتىڭ اعاسى. 3. حاسەن اقاەۆ – قۋ بولىسى. 4. احمەت رايىمبەكوۆ – اۋرۋحانا دارىگەرى. 5. بوداۋبەك رايىمبەكوۆ – اقشاتاۋ بولىسىنىڭ قازاعى. 6. اسىلبەك سۇلەيمەنوۆ – 15 جاستا، ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىسى. 7. سمايل بايتەنوۆ – اۋىل مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى. اسا قاۋىپتى سانالعان احمەت بايتۇرسىنۇلىن سەمەيدەگى تۇرمەگە جونەلتەدى دە، «سىبايلاستارى» سانالعان جەتى ادامدى ومبى، توم، ورىنبور سياقتى رەسەيدىڭ ىشكى جاعىنا جەر اۋدارادى. كامەلەتكە جەتپەگەن، 15 جاسار بالا اسىلبەك سۇلەيمەنۇلى دا سول ايداۋدا، بىراق رەسەيدىڭ قاي تۇكپىرىندە بولعانى ازىرشە بەلگىسىز. قازاق بايى، مەتسەنات اقايدىڭ حاسەنى وتباسىمەن اسىلبەك اعامىز 1914 جىلى ايداۋدان بوساپ كەلگەندەي ەكەن. سوندا 15 جاسار قارقارالىعا قونىستانعان جالايىر جۇمانباي قىزى شەكەرگە ۇيلەنگەن. شەكەر جەزدەسى ءابىشتىڭ تاربيەسىندە بولىپ، ءبىراز ءبىلىم العان قىز ەكەن. شەكەر 1963 جىلى 64 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەنىن قىزى شاكۋرا ايتىپ وتىر. شاكۋرا 1926 جىلى تۋعان. اسىلبەكتەن 1923 جىلى تۋعان بۇستاي دەگەن ۇل، سارا، شاكۋرا، باتيحا دەگەن قىزدارى دۇنيە ەسىگىن اشقان. باسىنا شاڭىراق كوتەرگەن اسىلبەك تۋعان اۋىلى شولاق تۇلكىگە كەلىپ، اعايىندارىنىڭ اراسىندا ءبىراز جىل وتكىزىپ، 1917 جىلعى فەۆرال توڭكەرىسىنەن كەيىن قارقارالىعا ورالعان. وسى تۇستا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان الاش ازاماتتارى جەر-جەردە قازاق كوميتەتتەرىن ۇيىمداستىرعان ەدى. قازاق كوميتەتتەرى الاش ۇكىمەتىنىڭ جەر-جەردەگى اتقارۋشى ءبولىمى دەپ سول كەزدە تانىلعان. وزبىرلىقتان ازاپ شەككەن قازاق شارۋاسى وسى وكىمەتكە بارىپ، قال-قادارىنشا شارۋاسىن شەشىپ جاتتى. مىنە، وسى قارقارالىداعى جەرگىلىكتى الاش وكىمەتىنىڭ مۇشەسىنىڭ ءبىرى اسىلبەك سۇلەيمەنۇلى بولعان. قازاق كوميتەتى رەتىندە قۇرىلعان الاش وكىمەتىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە ورىستىڭ وزبىر وتارشىلدارى دا، پاتشانىڭ ورنىن اۋىستىرعان جاڭا ۇكىمەتتىڭ جاڭا بيلىكتەگىلەرى دە قارسى بولدى. كەيىنىرەك بار بيلىكتى قولىنا العان بولشەۆيكتەر دە قازاق كوميتەتىن ۇناتپاي، اقىرى بىرتىندەپ قۇرتىپ تىندى. تاپ وسى كەزەڭنىڭ وزىندە-اق رەۆوليۋتسيانىڭ جەمىسىن نىعايتۋ ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن قاتال رەپرەسسيا باستالدى. قازاق ەلىنىڭ باسىنا گولوششەكيننىڭ كەزىنە وراي قازاق ينتەلەگەنتسياسىن قۋدالاۋ كۇشەيدى. 1925 جىلى اسىلبەك سۇلەيمەنۇلى شولاق تۇلكىدەگى ءوز اتامەكەنىنە ورالدى. 1929-34 جىلدارى شەت اۋدانى ورتالىعى اقسۋ-ايۋلىعا كوشىپ كەلىپ، زاگوتسكوت مەكەمەسىندە بۋحگالتەرلىك ەتىپ، قۇمجوندا جەكسەنباەۆ رامازانمەن كورشى تۇردى. 1935-36 جىلدارى قارقارالىدا وكرۋگتىك قارجى بولىمىندە ەڭبەك ەتتى. جاڭا رەپرەسسيانىڭ لەبىن سەزگەن اسەكەڭ 1937 جىلى وتباسىن اقباۋىرعا كوشىرىپ اكەلىپ، ءبىراز بوي تاسالاعان ەكەن. الاشتىڭ ازاماتى اسىلبەك 1939-1942 جىلدارى قىزىلتاۋ پودحوزىندا بۋحگالتەرلىك جۇمىس اتقارعان ەكەن. قارت ۇستاز جۇماتاي قۇتجانتەگى اسىلبەك سۇلەيمەنۇلىنىڭ سوعىس جىلدارى اۋداندىق بانكىدە دە ءبىراز ەڭبەك ەتكەنىن ايتىپ وتىر. اسىلبەكتىڭ جالعىز ۇلى تۇستاي زووۆەتتەحنيك ماماندىعىن العان. ول 1942 جىلى 12 مارتتا 19 جاسىندا سوعىسقا الىنعان ەكەن، سول بەتىندە حابارسىز كەتكەن. اسكەڭە جالعىز ۇلىنىڭ قايعىسى قاتتى باتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن اۋرۋمەن وتكىزىپ، 1949 جىلى بۇل جالعانمەن قوشتاسقان. كەشەگى وتكەن الاساپىران زاماندا اسىلبەكتىڭ قىزى شاكۋرانىڭ جولداسى ءومىرتايدى دا «بۇنىڭ اتاسى الاش بولعان» دەپ پارتبيۋرادا ءبىراز كوممۋنيستىك پارتياعا وتكىزبەي قويىپتى. اسىل اعانىڭ ەڭ بولماسا ءبىر سۋرەتىنىڭ قىزدارىنىڭ قولىندا قالماعانى وكىنىشتى-اق. جۇرتتىڭ ءبىرى «حالىق جاۋى» (دۇرىس حالىق دوسى) تۇگىلى ونىڭ سۋرەتىنەن قاشاتىن قانقۇيلى زامان بولدى عوي. وعان دا كىنالى كەشەگى ەلىرمەلەر، قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيىپ الىپ، ءوز ۇلتىنا جاۋشا تيگەندەر. بىراق... ءيا، بىراق اۋىلداستاردىڭ اراسىندا، كەشەگى قاريالار جيناعان ەسكى سۋرەتتەردىڭ اراسىندا كوپپەن تۇسكەن ءبىر بەينەسىنىڭ ساقتالۋى دا مۇمكىن-اۋ. دەگەنمەن ءۇمىت ۇزبەيىك. مىناۋ سونداي اسىل اعامىز دەپ، ۇلگى ەتىپ مەكتەپتەرگە ءىلىپ قويساق قانشاما وقۋشىلاردىڭ جۇرەگىندە ماقتانىش، ۇلتقا دەگەن ۇلى سەزىم ويانا تۇسەر ەدى. ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا. مۇنداي تەكتى ادامنىڭ ءىزى دە، سۋرەتى دە كگب سياقتى مەكەمەنىڭ ارحيۆتەرىندە، تاعى باسقا ورىنداردا ساقتالماۋى مۇمكىن ەمەس. ونى ىزدەۋ جاس تاريحشىلاردىڭ، ۇلتقا جاناشىلاردىڭ، جيەن ۇرپاقتارىنىڭ مىندەتى بولسا كەرەك-ءتى. ءيا، زامان تۇزەلدى. بىراق وسى ءبىزدىڭ ەسىمىز تۇزەلدى مە؟ اسىلىمىزدى ىزدەيتىن ازاماتتار قاشان شىعار ەكەن.
كامەل جۇنىستەگى،
جازۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى
يستوچنيك: http://e-history.kz/kz/publications/view/2086
© e-history.kz
