Asa qaýipti sanalǵan Ahmet Baıtursynulyn Semeıdegi túrmege jóneltedi de, «sybaılastary» sanalǵan jeti adamdy Omby, Tom, Orynbor sııaqty Reseıdiń ishki jaǵyna jer aýdarady
Azattyq úshin kúres qazaq elinde Reseıdiń tyrnaǵyna ilikkennen beri esh ýaqytta toqtamaǵan. Isi qazaqtyń tekti balasy Kenesary bop arpalysyp, Isataı-Mahambet bop ilgeride at oınatyp shyǵyp jatsa, ol bir kezeń ótkennen soń saıası kúrestiń tásiline boı urǵan. Sol tustaǵy eliniń azattyǵyn ańsaǵan tekti uldardyń biri – osy ózimizdiń Shet jeriniń týmasy Asylbek Súleımenuly. HH ǵasyrdyń aýyr-aýyr qaterli jyldarynyń qatarynda qalyp, bilgen jurt esimin ataýǵa qorqyp, ardaqty aty umyt bolýǵa aınalǵan asyl azamat – osy kisi. 1914 jylǵy naýryz aıyndaǵy sanynda «Rýsskoe slo¬vo» gazeti. «Aıdalǵandar qatarynda prısıajnyı poverennyı Aqbaevtan bastap 15 jasar Súleımenov Asylbek degen shákirtke deıin búkil qazaq ıntelegenııasy túgelge jýyq bar» dep jazǵan. 15 jasynda eliniń namysy úshin aıdaýǵa túsip júrgen Asylbek Súleımenulynyń tegi osy kúngi Aqbaýyr aýylynyń mańyn meken etken Sarjal alshyny. 15 jasar balanyń aıdaýǵa ketetinin estip Qoıanshytaǵaıdan Narymbek, Tobyqtydan Narmambet aqyn bastaǵan el jaqsylary barypty degendi káriqulaqtardan estigenbiz. Narymbek qoshtasqan bolyp qushaqtap bala Asylbektiń qoınyna aqsha tyǵypty, al Narmambet aqyn «Eı, shyraǵym, qazaqtyń bar jaqsysymen birge ketip barasyń. Buǵan maqtan. Alla jar bolsyn» degen eken. Ahmet Baıtursynuly qazaq zııalylarynyń ortasynda HH ǵasyrdyń basy orys ımperııasynyń ishki qaıshylyqtary shegine jetip, halyqtyń jappaı bas kóterýiniń saldarynan 1907 jyly orys patshasy 17 qazan manıfesine qol qoıýǵa májbúr boldy. Buǵaý bosap, aıaqtaǵy shynjyr sheshilgendeı edi. Táýelsizdikti ańsaǵan qazaq dalasyna azattyqtyń tańy syzat bergen. Onarlyq ezginiń aıaýsyz túrine ushyraǵan qazaq halqy quryp bitýge aınalǵan edi, endi sańylaýdan erkindiktiń samaly esip, ashyq kúreske shyqty. Qazaq halqynyń bas kóterýi orys ımperııasynyń ishki jaǵdaıyn shıelenistire tústi. Reseıge qazaq emes, qazynaly qazaq jeri qajet-tin. Qazaq ne bir jolǵa quryp, ne shoqynyp ketýge tıistin. Sonyń anyq mysaly qazaq jerine kóship kelýshi orystarǵa beriletin jer mólsheri týraly nusqaý edi. Bul nusqaý boıynsha qazaqtarǵa beriletin jer mólsheri 15 desıatınadan aspaýy kerek, al kelgen mujyq 115 desıatına, al keıde 517 desıatınaǵa deıin alǵan. Sóıtip, qazaqqa 15, mujyq 115 ne 517 desıatına. Ǵasyrlar boıy mal baǵyp qana kúneltken qazaq 15 desıatınaǵa qaı malyn syıǵyzady. Qoı shoshqa emes qoı qorsyldap jata beretin. 15 desıatınaǵa úıirli jylqy túgili jalǵyz bıeńdi de baǵa almaısyń. Bul qazaq ashtyqqa ushyrap quryp ketsin degen saıasat edi. Eń ókinishtisi osy zulymdyǵyn qazaqtyń mójentapaı belsendilerin paıdalanyp 1932 jyly júzege asyrdy ǵoı. 1909 jylǵy patsha ókimetiniń bul nusqaýy jurtty jappaı ashyndyrdy. Ult kósemderi Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyptar el úshin arpalysty. Jaqyp Aqbaev kúni buryn túrmege qamaldy. 1909 jyldyń 1 shildesinde Qarqaralydaǵy orys-qazaq mektebiniń meńgerýshisi qyzmetinde júrgen Ahmet Baıtursynuly qamaýǵa alyndy. Oǵan úkimetke qarsy úgit júrgizdi, qazaqtarǵa avtonomııa alyp berýdi usynǵan, saıası qylmysker Jaqyp Aqbaevty qutqarý úshin jıyndar uıymdastyryp, qol jınady degen aıyptar taǵylǵan. Ile Ahmet Baıtursynulynyń jaqtastary retinde jeti adam túrmege qamalady. Olar: 1. Smaqan tóre – Álıhan Bókeıhanovtyń inisi. 2. Ybyraı Aqbaev – Jaqyptyń aǵasy. 3. Hasen Aqaev – Qý bolysy. 4. Ahmet Raıymbekov – aýrýhana dárigeri. 5. Bodaýbek Raıymbekov – Aqshataý bolysynyń qazaǵy. 6. Asylbek Súleımenov – 15 jasta, orys-qazaq mektebiniń oqýshysy. 7. Smaıl Báıtenov – aýyl mektebiniń muǵalimi. Asa qaýipti sanalǵan Ahmet Baıtursynulyn Semeıdegi túrmege jóneltedi de, «sybaılastary» sanalǵan jeti adamdy Omby, Tom, Orynbor sııaqty Reseıdiń ishki jaǵyna jer aýdarady. Kámeletke jetpegen, 15 jasar bala Asylbek Súleımenuly da sol aıdaýda, biraq Reseıdiń qaı túkpirinde bolǵany ázirshe belgisiz. Qazaq baıy, meenat Aqaıdyń Haseni otbasymen Asylbek aǵamyz 1914 jyly aıdaýdan bosap kelgendeı eken. Sonda 15 jasar Qarqaralyǵa qonystanǵan Jalaıyr Jumanbaı qyzy Shekerge úılengen. Sheker jezdesi Ábishtiń tárbıesinde bolyp, biraz bilim alǵan qyz eken. Sheker 1963 jyly 64 jasynda dúnıeden ótkenin qyzy Shákýra aıtyp otyr. Shákýra 1926 jyly týǵan. Asylbekten 1923 jyly týǵan Bustaı degen ul, Sara, Shákýra, Batıha degen qyzdary dúnıe esigin ashqan. Basyna shańyraq kótergen Asylbek týǵan aýyly Sholaq túlkige kelip, aǵaıyndarynyń arasynda biraz jyl ótkizip, 1917 jylǵy fevral tóńkerisinen keıin Qarqaralyǵa oralǵan. Osy tusta qazaq avtonomııasyn qurýǵa umtylǵan Alash azamattary jer-jerde qazaq komıtetterin uıymdastyrǵan edi. Qazaq komıtetteri Alash úkimetiniń jer-jerdegi atqarýshy bólimi dep sol kezde tanylǵan. Ozbyrlyqtan azap shekken qazaq sharýasy osy ókimetke baryp, qal-qadarynsha sharýasyn sheship jatty. Mine, osy Qarqaralydaǵy jergilikti alash ókimetiniń múshesiniń biri Asylbek Súleımenuly bolǵan. Qazaq komıteti retinde qurylǵan Alash ókimetiniń ómir súrýine orystyń ozbyr otarshyldary da, patshanyń ornyn aýystyrǵan jańa úkimettiń jańa bıliktegileri de qarsy boldy. Keıinirek bar bılikti qolyna alǵan bolshevıkter de qazaq komıtetin unatpaı, aqyry birtindep qurtyp tyndy. Tap osy kezeńniń ózinde-aq revolıýııanyń jemisin nyǵaıtý úshin degen jeleýmen qatal repressııa bastaldy. Qazaq eliniń basyna Goloekınniń kezine oraı qazaq ıntelegenııasyn qýdalaý kúsheıdi. 1925 jyly Asylbek Súleımenuly Sholaq túlkidegi óz atamekenine oraldy. 1929-34 jyldary Shet aýdany ortalyǵy Aqsý-Aıýlyǵa kóship kelip, zagotskot mekemesinde býhgalterlik etip, Qumjonda Jeksenbaev Ramazanmen kórshi turdy. 1935-36 jyldary Qarqaralyda okrýgtik qarjy bóliminde eńbek etti. Jańa repressııanyń lebin sezgen Asekeń 1937 jyly otbasyn Aqbaýyrǵa kóshirip ákelip, biraz boı tasalaǵan eken. Alashtyń azamaty Asylbek 1939-1942 jyldary Qyzyltaý podhozynda býhgalterlik jumys atqarǵan eken. Qart ustaz Jumataı Qutjantegi Asylbek Súleımenulynyń soǵys jyldary aýdandyq bankide de biraz eńbek etkenin aıtyp otyr. Asylbektiń jalǵyz uly Tustaı zoovettehnık mamandyǵyn alǵan. Ol 1942 jyly 12 martta 19 jasynda soǵysqa alynǵan eken, sol betinde habarsyz ketken. Askeńe jalǵyz ulynyń qaıǵysy qatty batyp, ómiriniń sońǵy jyldaryn aýrýmen ótkizip, 1949 jyly bul jalǵanmen qoshtasqan. Keshegi ótken alasapyran zamanda Asylbektiń qyzy Shákýranyń joldasy Ómirtaıdy da «bunyń atasy Alash bolǵan» dep partbıýrada biraz kommýnıstik partııaǵa ótkizbeı qoıypty. Asyl aǵanyń eń bolmasa bir sýretiniń qyzdarynyń qolynda qalmaǵany ókinishti-aq. Jurttyń biri «halyq jaýy» (durys halyq dosy) túgili onyń sýretinen qashatyn qanquıly zaman boldy ǵoı. Oǵan da kináli keshegi elirmeler, quldyqtyń qamytyn kıip alyp, óz ultyna jaýsha tıgender. Biraq... Iá, biraq aýyldastardyń arasynda, keshegi qarııalar jınaǵan eski sýretterdiń arasynda kóppen túsken bir beınesiniń saqtalýy da múmkin-aý. Degenmen úmit úzbeıik. Mynaý sondaı asyl aǵamyz dep, úlgi etip mektepterge ilip qoısaq qanshama oqýshylardyń júreginde maqtanysh, ultqa degen uly sezim oıana túser edi. Izdegen jeter muratqa. Mundaı tekti adamnyń izi de, sýreti de KGB sııaqty mekemeniń arhıvterinde, taǵy basqa oryndarda saqtalmaýy múmkin emes. Ony izdeý jas tarıhshylardyń, ultqa janashylardyń, jıen urpaqtarynyń mindeti bolsa kerek-ti. Iá, zaman túzeldi. Biraq osy bizdiń esimiz túzeldi me? Asylymyzdy izdeıtin azamattar qashan shyǵar eken.
Kámel JÚNISTEGI,
jazýshy, QR mádenıet qaıratkeri
Istochnık: http://e-history.kz/kz/publications/view/2086
© e-history.kz
