Asa qauıptı sanalǧan Ahmet Baitūrsynūlyn Semeidegı türmege jöneltedı de, «sybailastary» sanalǧan jetı adamdy Omby, Tom, Orynbor siiaqty Reseidıŋ ışkı jaǧyna jer audarady
Azattyq üşın küres qazaq elınde Reseidıŋ tyrnaǧyna ılıkkennen berı eş uaqytta toqtamaǧan. İsı qazaqtyŋ tektı balasy Kenesary bop arpalysyp, İsatai-Mahambet bop ılgerıde at oinatyp şyǧyp jatsa, ol bır kezeŋ ötkennen soŋ saiasi kürestıŋ täsılıne boi ūrǧan. Sol tūstaǧy elınıŋ azattyǧyn aŋsaǧan tektı ūldardyŋ bırı – osy özımızdıŋ Şet jerınıŋ tumasy Asylbek Süleimenūly. HH ǧasyrdyŋ auyr-auyr qaterlı jyldarynyŋ qatarynda qalyp, bılgen jūrt esımın atauǧa qorqyp, ardaqty aty ūmyt boluǧa ainalǧan asyl azamat – osy kısı. 1914 jylǧy nauryz aiyndaǧy sanynda «Russkoe slo¬vo» gazetı. «Aidalǧandar qatarynda prisiajnyi poverennyi Aqbaevtan bastap 15 jasar Süleimenov Asylbek degen şäkırtke deiın bükıl qazaq intelegensiiasy tügelge juyq bar» dep jazǧan. 15 jasynda elınıŋ namysy üşın aidauǧa tüsıp jürgen Asylbek Süleimenūlynyŋ tegı osy küngı Aqbauyr auylynyŋ maŋyn meken etken Sarjal alşyny. 15 jasar balanyŋ aidauǧa ketetının estıp Qoianşytaǧaidan Narymbek, Tobyqtydan Narmambet aqyn bastaǧan el jaqsylary barypty degendı kärıqūlaqtardan estıgenbız. Narymbek qoştasqan bolyp qūşaqtap bala Asylbektıŋ qoinyna aqşa tyǧypty, al Narmambet aqyn «Ei, şyraǧym, qazaqtyŋ bar jaqsysymen bırge ketıp barasyŋ. Būǧan maqtan. Alla jar bolsyn» degen eken. Ahmet Baitūrsynūly qazaq ziialylarynyŋ ortasynda HH ǧasyrdyŋ basy orys imperiiasynyŋ ışkı qaişylyqtary şegıne jetıp, halyqtyŋ jappai bas köteruınıŋ saldarynan 1907 jyly orys patşasy 17 qazan manifesıne qol qoiuǧa mäjbür boldy. Būǧau bosap, aiaqtaǧy şynjyr şeşılgendei edı. Täuelsızdıktı aŋsaǧan qazaq dalasyna azattyqtyŋ taŋy syzat bergen. Onarlyq ezgınıŋ aiausyz türıne ūşyraǧan qazaq halqy qūryp bıtuge ainalǧan edı, endı saŋylaudan erkındıktıŋ samaly esıp, aşyq küreske şyqty. Qazaq halqynyŋ bas köteruı orys imperiiasynyŋ ışkı jaǧdaiyn şielenıstıre tüstı. Reseige qazaq emes, qazynaly qazaq jerı qajet-tın. Qazaq ne bır jolǧa qūryp, ne şoqynyp ketuge tiıstın. Sonyŋ anyq mysaly qazaq jerıne köşıp keluşı orystarǧa berıletın jer mölşerı turaly nūsqau edı. Būl nūsqau boiynşa qazaqtarǧa berıletın jer mölşerı 15 desiatinadan aspauy kerek, al kelgen mūjyq 115 desiatina, al keide 517 desiatinaǧa deiın alǧan. Söitıp, qazaqqa 15, mūjyq 115 ne 517 desiatina. Ǧasyrlar boiy mal baǧyp qana küneltken qazaq 15 desiatinaǧa qai malyn syiǧyzady. Qoi şoşqa emes qoi qorsyldap jata beretın. 15 desiatinaǧa üiırlı jylqy tügılı jalǧyz bieŋdı de baǧa almaisyŋ. Būl qazaq aştyqqa ūşyrap qūryp ketsın degen saiasat edı. Eŋ ökınıştısı osy zūlymdyǧyn qazaqtyŋ möjentapai belsendılerın paidalanyp 1932 jyly jüzege asyrdy ǧoi. 1909 jylǧy patşa ökımetınıŋ būl nūsqauy jūrtty jappai aşyndyrdy. Ūlt kösemderı Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyptar el üşın arpalysty. Jaqyp Aqbaev künı būryn türmege qamaldy. 1909 jyldyŋ 1 şıldesınde Qarqaralydaǧy orys-qazaq mektebınıŋ meŋgeruşısı qyzmetınde jürgen Ahmet Baitūrsynūly qamauǧa alyndy. Oǧan ükımetke qarsy ügıt jürgızdı, qazaqtarǧa avtonomiia alyp berudı ūsynǧan, saiasi qylmysker Jaqyp Aqbaevty qūtqaru üşın jiyndar ūiymdastyryp, qol jinady degen aiyptar taǧylǧan. Ile Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jaqtastary retınde jetı adam türmege qamalady. Olar: 1. Smaqan töre – Älihan Bökeihanovtyŋ ınısı. 2. Ybyrai Aqbaev – Jaqyptyŋ aǧasy. 3. Hasen Aqaev – Qu bolysy. 4. Ahmet Raiymbekov – auruhana därıgerı. 5. Bodaubek Raiymbekov – Aqşatau bolysynyŋ qazaǧy. 6. Asylbek Süleimenov – 15 jasta, orys-qazaq mektebınıŋ oquşysy. 7. Smail Bäitenov – auyl mektebınıŋ mūǧalımı. Asa qauıptı sanalǧan Ahmet Baitūrsynūlyn Semeidegı türmege jöneltedı de, «sybailastary» sanalǧan jetı adamdy Omby, Tom, Orynbor siiaqty Reseidıŋ ışkı jaǧyna jer audarady. Kämeletke jetpegen, 15 jasar bala Asylbek Süleimenūly da sol aidauda, bıraq Reseidıŋ qai tükpırınde bolǧany äzırşe belgısız. Qazaq baiy, mesenat Aqaidyŋ Hasenı otbasymen Asylbek aǧamyz 1914 jyly aidaudan bosap kelgendei eken. Sonda 15 jasar Qarqaralyǧa qonystanǧan Jalaiyr Jūmanbai qyzy Şekerge üilengen. Şeker jezdesı Äbıştıŋ tärbiesınde bolyp, bıraz bılım alǧan qyz eken. Şeker 1963 jyly 64 jasynda dünieden ötkenın qyzy Şäkura aityp otyr. Şäkura 1926 jyly tuǧan. Asylbekten 1923 jyly tuǧan Būstai degen ūl, Sara, Şäkura, Batiha degen qyzdary dünie esıgın aşqan. Basyna şaŋyraq kötergen Asylbek tuǧan auyly Şolaq tülkıge kelıp, aǧaiyndarynyŋ arasynda bıraz jyl ötkızıp, 1917 jylǧy fevral töŋkerısınen keiın Qarqaralyǧa oralǧan. Osy tūsta qazaq avtonomiiasyn qūruǧa ūmtylǧan Alaş azamattary jer-jerde qazaq komitetterın ūiymdastyrǧan edı. Qazaq komitetterı Alaş ükımetınıŋ jer-jerdegı atqaruşy bölımı dep sol kezde tanylǧan. Ozbyrlyqtan azap şekken qazaq şaruasy osy ökımetke baryp, qal-qadarynşa şaruasyn şeşıp jatty. Mıne, osy Qarqaralydaǧy jergılıktı alaş ökımetınıŋ müşesınıŋ bırı Asylbek Süleimenūly bolǧan. Qazaq komitetı retınde qūrylǧan Alaş ökımetınıŋ ömır süruıne orystyŋ ozbyr otarşyldary da, patşanyŋ ornyn auystyrǧan jaŋa ükımettıŋ jaŋa bilıktegılerı de qarsy boldy. Keiınırek bar bilıktı qolyna alǧan bolşevikter de qazaq komitetın ūnatpai, aqyry bırtındep qūrtyp tyndy. Tap osy kezeŋnıŋ özınde-aq revoliusiianyŋ jemısın nyǧaitu üşın degen jeleumen qatal repressiia bastaldy. Qazaq elınıŋ basyna Goloşekinnıŋ kezıne orai qazaq intelegensiiasyn qudalau küşeidı. 1925 jyly Asylbek Süleimenūly Şolaq tülkıdegı öz atamekenıne oraldy. 1929-34 jyldary Şet audany ortalyǧy Aqsu-Aiulyǧa köşıp kelıp, zagotskot mekemesınde buhgalterlık etıp, Qūmjonda Jeksenbaev Ramazanmen körşı tūrdy. 1935-36 jyldary Qarqaralyda okrugtık qarjy bölımınde eŋbek ettı. Jaŋa repressiianyŋ lebın sezgen Asekeŋ 1937 jyly otbasyn Aqbauyrǧa köşırıp äkelıp, bıraz boi tasalaǧan eken. Alaştyŋ azamaty Asylbek 1939-1942 jyldary Qyzyltau podhozynda buhgalterlık jūmys atqarǧan eken. Qart ūstaz Jūmatai Qūtjantegı Asylbek Süleimenūlynyŋ soǧys jyldary audandyq bankıde de bıraz eŋbek etkenın aityp otyr. Asylbektıŋ jalǧyz ūly Tūstai zoovettehnik mamandyǧyn alǧan. Ol 1942 jyly 12 martta 19 jasynda soǧysqa alynǧan eken, sol betınde habarsyz ketken. Askeŋe jalǧyz ūlynyŋ qaiǧysy qatty batyp, ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn aurumen ötkızıp, 1949 jyly būl jalǧanmen qoştasqan. Keşegı ötken alasapyran zamanda Asylbektıŋ qyzy Şäkuranyŋ joldasy Ömırtaidy da «būnyŋ atasy Alaş bolǧan» dep partbiurada bıraz kommunistık partiiaǧa ötkızbei qoiypty. Asyl aǧanyŋ eŋ bolmasa bır suretınıŋ qyzdarynyŋ qolynda qalmaǧany ökınıştı-aq. Jūrttyŋ bırı «halyq jauy» (dūrys halyq dosy) tügılı onyŋ suretınen qaşatyn qanqūily zaman boldy ǧoi. Oǧan da kınälı keşegı elırmeler, qūldyqtyŋ qamytyn kiıp alyp, öz ūltyna jauşa tigender. Bıraq... İä, bıraq auyldastardyŋ arasynda, keşegı qariialar jinaǧan eskı suretterdıŋ arasynda köppen tüsken bır beinesınıŋ saqtaluy da mümkın-au. Degenmen ümıt üzbeiık. Mynau sondai asyl aǧamyz dep, ülgı etıp mektepterge ılıp qoisaq qanşama oquşylardyŋ jüregınde maqtanyş, ūltqa degen ūly sezım oiana tüser edı. Izdegen jeter mūratqa. Mūndai tektı adamnyŋ ızı de, suretı de KGB siiaqty mekemenıŋ arhivterınde, taǧy basqa oryndarda saqtalmauy mümkın emes. Ony ızdeu jas tarihşylardyŋ, ūltqa janaşylardyŋ, jien ūrpaqtarynyŋ mındetı bolsa kerek-tı. İä, zaman tüzeldı. Bıraq osy bızdıŋ esımız tüzeldı me? Asylymyzdy ızdeitın azamattar qaşan şyǧar eken.
Kämel JÜNISTEGI,
jazuşy, QR mädeniet qairatkerı
İstochnik: http://e-history.kz/kz/publications/view/2086
© e-history.kz
