ساناق ءھام سىناق: ۇلتتىق ناۋقاننان نە كۇتەمىز؟

2342
Adyrna.kz Telegram

سونىمەن، بيىلعى جىلى ءساۋىر-قىركۇيەك ايلارىندا ۇلتتىق حالىق ساناعى جۇرەتىنى بەلگىلى بولدى. بۇل – ءسوزسىز، ۇلكەن ساياسي ناۋقان. اسىرەسە قازاق ءۇشىن ماڭىزدى ساياسي ناۋقان بولماق. 24 قاڭتار كۇنى جارىق كورگەن «جاس الاش» گازەتىندەگى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم مىرزانىڭ «ساناق ءھام سىناق: ۇلتتىق ناۋقانناننە كۇتەمىز؟» اتتى ماقالاسى وسى ماسەلەگە ارنالىپتى. ءا، دەگەننەن ايتا كەتەرىم – بۇل ماقالا الداعى ساناقتىڭ فيلوسوفيالىق-ادىسنامالىق نەگىزى، تۇعىرنامالىق قاعيداسى (كونتسەپتسياسى) ىسپەتتى.

ايدوس مىرزانىڭ «بۇل ساناق جۇرتتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، قاجەت دەسەڭىزدەر، ارمان-مۇراتىن بىلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن داۋىرلىك زەرتتەۋ، ... ساناق بلانكتارىنا ەنەتىن 40-50 سۇراقتىڭ ءوزىن 18 ميلليون ادامعا كوبەيتەر بولساق، تالاي عالىم مەن زەرتتەۋشىنىڭ ازىعىنا اينالاتىن جاڭا جانە تىڭ اقپاراتتاردىڭ كوزى مەن قورىن جاساقتايتىن بولامىز. بۇل اقپاراتتار ۇلت دامۋىنىڭ نەگىزگى ترەندتەرىن كورۋگە ... سەپ بولارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى»، - دەگەن ويىمەن كەلىسپەۋگە بولماس. سەبەبى، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستانداعى قازاق ۇلتى تۋرالى «نەگە ولاي؟» دەگەن سۇراق جەتكىلىكتى، ءتىپتى جەتىپ-ارتىلادى دەسە دە بولادى.

وسى ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە، قازاق رەتىندە، مەنى اتا-زاڭىمىز – كونستيتۋتسيانىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنىڭ (فۋندامەنتالنىە پرينتسيپى) ساقتالۋ-ساقتالماۋى قاتتى الاڭداتادى. اسىرەسە، كونستيتۋتسيانىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى – مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى (ۋنيتارلىعى) قاعيداتىنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋى قاجەت-اق.

ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا، عىلىمدا، ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق كەڭىستىگىندە بۇل بىرتۇتاستىققا «قول سۇعىلىپ» جاتقانى قۇپيا ەمەس، بەلگىلى. ونىڭ ايقىن مىسالى رەتىندە قازىرگى ءبىلىم جانە عىلىمي مينيسترلىگى حالىققا زورلاپ، تاڭىپ ىسكە اسىرىپ جاتقان «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» باعدارلاماسى، جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارىنداعى قولدانىپ جۇرگەن كەمبريدج، وكسفورد وقۋ باعدارلامالارى، مىندەتتى ورتا مەكتەپ باعدارلامالارىنا اعىلشىن ءتىلىن كۇشتەپ ەنگىزۋ جانە ت.ب.

ءبىزدىڭ وقۋ ستاندارتتارىمىز ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيانىڭ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلسە، كەمبريدج بەن وكسفوردتىڭ ستاندارتتارى بريتانيانىڭ كونستيتۋتسياسى قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەنى ايدان انىق. ال بريتانيانىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل – اعىلشىن ءتىلى.

بۇل ويدى ارى قاراي جالعاستىرا بەرۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى، اسىرەسە قازاق ءۇشىن. سوندىقتان، ساناق بلانكتەرىنە ەنەتىن 40-50 سۇراقتىڭ ىشىنە «كونستيتۋتسيامىزدىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنا دەگەن كوزقاراسىڭىز قالاي؟» - دەگەندەي بىرقاتار سۇراقتار ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ال ەندى ونداي سۇراقتاردى تۇجىرىمداۋدى الەۋمەتتانۋشى، ساياساتتانۋشى مامانداردىڭ ەنشىسىنە قالدىرعان ءجون سياقتى.

ايدوس مىرزا كوتەرىپ وتىرعان ەكىنشى ماسەلەمەن دە كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس. ءوز سوزىمەن ايتساق – «قازاقستان تۋرالى «كوپ ۇلتتى مەملەكەت» دەگەن داقپىرتتى دا وسى ساناق جوققا شىعارۋى كەرەك. بۇل ساناق قازاقستاندا «130 ۇلتتىڭ» جوق ەكەندىگىنە بارشانىڭ كوزىن اشۋى كەرەك. قازاقستاندا ءبىر عانا ۇلت بار: ول – قازاق ۇلتى. قالعانى وسى ۇلت قۇرامىنداعى ەتنوستار، بولماسا ەل ىشىندەگى دياسپورالار».

وسى جايتتى اسىقپاي سارالاپ كورەيىكشى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ستاتيستيكانىڭ مالىمەتى بويىنشا جالپى سانى 18 ملن-نان اساتىن حالىقتىڭ 70%-ى قازاقتار، 22%-ى ورىستار، 8%-ى 128 «ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ» ۇلەسىندە.

ەگەر قالعان 8%-دى سول 128 ەتنوسقا بولسەك، ورتاشا العاندا قازاقستانداعى ءار ەتنوس 11-13 ادامنان تۇرادى ەكەن. ارينە، قازاق پەن ورىستان باسقاسىن ايتىپ وتىرمىن. سوندىقتان، قازىر ساياسي قولدانىستا جۇرگەن «ۇلتارالىق» نەمەسە «ەتنوسارالىق» دەگەن تەرميندەردىڭ بەي-بەرەكەت قولدانىلۋى قيسىنعا كەلە بەرمەيتىن سياقتى.

سەبەبى، كونستيتۋتسيادا ايتىلعانداي بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىك قۇرىپ وتىرعان، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقىنىڭ 70%-ىن قازاقتار قۇرايدى، ال مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى.

كونستيتۋتسيامىزدىڭ 93-بابىنىڭ تالاپتارىن تولىق ورىنداساق، مەملەكەتتىك ءتىل «ۇلتارالىق» جانە «ەتنوسارالىق» قاتىناستاردىڭ نەگىزى بولار ەدى، ال بۇل تەرميندەردىڭ ساياسي قولدانىستا بولۋى مۇنداي قيسىنسىز بولىپ قابىلدانباس ەدى. باسقا قىرىنان العاندا، بۇل تەرميندەردىڭ ساياسي قولدانىستا بولۋىنىڭ ءوزى كونستيتۋتسياداعى ۋنيتارلىلىق – بىرتۇتاستىق قاعيداتىنا ساي كەلە بەرمەيتىن دە سياقتى.

«وتكىزىلەتىن ساناق تىلدىك ماسەلەنى تۇبەگەيلى تۇردە ءبىر جاعىنا شىعارۋى ءتيىس» - دەيدى ايدوس مىرزا. «...ەل بولاشاعى مەن بولمىسىن ايقىندايتىن ستراتەگيالىق توپتىڭ، ياعني جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قازاق ەكەنىن، ولاردىڭ نەگىزگى ءتىلىنىڭ قازاق ەكەندىگىن انىق ايتۋى ءتيىس. دەمەك، الداعى جىلدار قازاق ءتىلى شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋى كەرەك، ونىڭ قولدانىلۋ اياسى جىل سايىن ارتا بەرۋى كەرەك دەگەن ءسوز. ساناق ناتيجەلەرى كەلەسى جىلدىڭ باسىندا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا نەگىز بولعانى ءجون»، - دەپ ارى قاراي وي ساباقتايدى ايدوس مىرزا.

شىنىندا دا، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ بولماسا، كونستيتۋتسيانىڭ 93 بابى تالاپتارىنىڭ ەسكەرۋسىز قالعانى قالعان، قازىرگىدەي. وسىدان 15 جىلداي بۇرىن «جاس الاش» گازەتىنە سۇحبات بەردىم. جۋرناليست سوندا: «قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى تەتىگىن كورىپ تۇرسىز با؟» - دەگەن سۇراق قويدى.

ەڭ باستاپقى تەتىگى – جوو رەكتورلارى عىلىمي ينستيتۋتتارعا، جەكە عالىمدارعا ءوز سالالارى بويىنشا قازاق تىلىندە مونوگرافيالار، انىقتامالىقتار، ەنتسيكلوپەديالار، وقۋلىق قۇرالدار جازۋعا تاپسىرىس بەرسە بولعانى-عوي دەگەن وي ايتتىم.

ءبىزدىڭ بارلىق وقۋ ورىندارىمىزداعى كونتينگەنتتىڭ 90%-ى قازاقتار. وسى قازاقتاردى ءتيىستى دەڭگەيدە وقۋ قۇرالدارىمەن قامتاماسىز ەتۋ رەكتورلاردىڭ، ديرەكتورلاردىڭ مىندەتى عانا ەمەس، كونستيتۋتسيالىق پارىزى.

وكىنىشكە وراي، سودان بەرى ءبىر رەكتوردىڭ نەمەسە ديرەكتوردىڭ جەكە عالىمعا نەمەسە ينستيتۋتقا وسىنداي تاپسىرما بەرىپتى دەگەندى ەستىمەپپىن. وعان قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ تيراجىنىڭ ماردىمسىزدىعىن، قازاق تىلىندەگى سالالىق ەنتسيكلوپەديالاردىڭ ءتىپتى جوقتىعىن، وقۋلىقتاردىڭ جىل سايىن سىنعا ۇشىرايتىنىن قوسىڭىز. ارنايى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قازاق ءۇشىن اۋاداي قاجەتتىگى كوزگە ۇرىنىپ-اق تۇر.

«الداعى ساناق ۇلتتىق سانانى نەگىزدەۋگە، ۇلتتىق ساياساتتى قارقىندى وتكىزۋگە جۇمىس جاساپ، قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ەلدەگى جاقسىلىققا دا، جاماندىققا دا جاۋاپ بەرەتىن ءبىر عانا كۇش بولادى. ول كۇشتىڭ اتى – قازاق. وسى جاۋاپكەرشىلىكتى تۇسىنەر، ۇعىنار پاراسات پەن سانا، وسىنى وزگەگە جەتكىزىپ، ۇعىندىرار ءبىلىم مەن جىگەر كەرەك قازاققا» - دەيدى ايدوس مىرزا.

راس ءسوز! اقيقاتى وسى! جارايسىز، ايدوس مىرزا!

 Matritca.kz سايتىنىڭ ءتىلشىسى  نۇعمان ارالباي

پىكىرلەر