Sonymen, bıylǵy jyly sáýir-qyrkúıek aılarynda ulttyq halyq sanaǵy júretini belgili boldy. Bul – sózsiz, úlken saıası naýqan. Ásirese Qazaq úshin mańyzdy saıası naýqan bolmaq. 24 qańtar kúni jaryq kórgen «Jas Alash» gazetindegi saıasattanýshy Aıdos Sarym myrzanyń «Sanaq hám synaq: Ulttyq naýqannanne kútemiz?» atty maqalasy osy máselege arnalypty. Á, degennen aıta keterim – bul maqala aldaǵy sanaqtyń fılosofııalyq-ádisnamalyq negizi, tuǵyrnamalyq qaǵıdasy (konepııasy) ispetti.
Aıdos myrzanyń «bul sanaq jurttyń muń-muqtajyn, qajet deseńizder, arman-muratyn bilýge múmkindik beretin dáýirlik zertteý, ... sanaq blanktaryna enetin 40-50 suraqtyń ózin 18 mıllıon adamǵa kóbeıter bolsaq, talaı ǵalym men zertteýshiniń azyǵyna aınalatyn jańa jáne tyń aqparattardyń kózi men qoryn jasaqtaıtyn bolamyz. Bul aqparattar ult damýynyń negizgi trendterin kórýge ... sep bolary aıtpasa da túsinikti», - degen oıymen kelispeýge bolmas. Sebebi, qazirgi ýaqytta Qazaqstandaǵy Qazaq ulty týraly «Nege olaı?» degen suraq jetkilikti, tipti jetip-artylady dese de bolady.
Osy eldiń azamaty retinde, QAZAQ retinde, meni Ata-zańymyz – Konstıtýııanyń tuǵyrnamalyq qaǵıdattarynyń (fýndamentalnye prınıpy) saqtalý-saqtalmaýy qatty alańdatady. Ásirese, Konstıtýııanyń tuǵyrnamalyq qaǵıdattarynyń biri, ári biregeıi – memlekettiń tutastyǵy (ýnıtarlyǵy) qaǵıdatynyń múltiksiz oryndalýy qajet-aq.
Onyń ishinde, ásirese, bilim berý salasynda, ǵylymda, elimizdiń quqyqtyq keńistiginde bul birtutastyqqa «qol suǵylyp» jatqany qupııa emes, belgili. Onyń aıqyn mysaly retinde qazirgi Bilim jáne ǵylymı mınıstrligi halyqqa zorlap, tańyp iske asyryp jatqan «úsh tuǵyrly til» baǵdarlamasy, jekemenshik oqý oryndaryndaǵy qoldanyp júrgen Kembrıdj, Oksford oqý baǵdarlamalary, mindetti orta mektep baǵdarlamalaryna aǵylshyn tilin kúshtep engizý jáne t.b.
Bizdiń oqý standarttarymyz bizdiń Konstıtýııanyń qaǵıdattaryna negizdelse, Kembrıdj ben Oksfordtyń standarttary Brıtanııanyń Konstıtýııasy qaǵıdattaryna negizdelgeni aıdan anyq. Al Brıtanııanyń Konstıtýııasy boıynsha memlekettik til – aǵylshyn tili.
Bul oıdy ary qaraı jalǵastyra berýdiń ózi qorqynyshty, ásirese QAZAQ úshin. Sondyqtan, sanaq blankterine enetin 40-50 suraqtyń ishine «Konstıtýııamyzdyń tuǵyrnamalyq qaǵıdattaryna degen kózqarasyńyz qalaı?» - degendeı birqatar suraqtar engizý qajet dep sanaımyn. Al endi ondaı suraqtardy tujyrymdaýdy áleýmettanýshy, saıasattanýshy mamandardyń enshisine qaldyrǵan jón sııaqty.
Aıdos myrza kóterip otyrǵan ekinshi máselemen de kelispeý múmkin emes. Óz sózimen aıtsaq – «Qazaqstan týraly «kóp ultty memleket» degen daqpyrtty da osy sanaq joqqa shyǵarýy kerek. Bul sanaq Qazaqstanda «130 ulttyń» joq ekendigine barshanyń kózin ashýy kerek. Qazaqstanda bir ǵana ult bar: ol – QAZAQ ulty. Qalǵany osy ult quramyndaǵy etnostar, bolmasa el ishindegi dıasporalar».
Osy jaıtty asyqpaı saralap kóreıikshi. Bizdiń memlekettik statıstıkanyń málimeti boıynsha jalpy sany 18 mln-nan asatyn halyqtyń 70%-y qazaqtar, 22%-y orystar, 8%-y 128 «ulttar men ulystardyń» úlesinde.
Eger qalǵan 8%-dy sol 128 etnosqa bólsek, ortasha alǵanda Qazaqstandaǵy ár etnos 11-13 adamnan turady eken. Árıne, QAZAQ pen orystan basqasyn aıtyp otyrmyn. Sondyqtan, qazir saıası qoldanysta júrgen «ultaralyq» nemese «etnosaralyq» degen termınderdiń beı-bereket qoldanylýy qısynǵa kele bermeıtin sııaqty.
Sebebi, Konstıtýııada aıtylǵandaı baıyrǵy qazaq jerinde memlekettilik quryp otyrǵan, ortaq tarıhı taǵdyr biriktirgen Qazaqstan halqynyń 70%-yn qazaqtar quraıdy, al memlekettik til – qazaq tili.
Konstıtýııamyzdyń 93-babynyń talaptaryn tolyq oryndasaq, memlekettik til «ultaralyq» jáne «etnosaralyq» qatynastardyń negizi bolar edi, al bul termınderdiń saıası qoldanysta bolýy mundaı qısynsyz bolyp qabyldanbas edi. Basqa qyrynan alǵanda, bul termınderdiń saıası qoldanysta bolýynyń ózi Konstıtýııadaǵy ýnıtarlylyq – birtutastyq qaǵıdatyna saı kele bermeıtin de sııaqty.
«Ótkiziletin sanaq tildik máseleni túbegeıli túrde bir jaǵyna shyǵarýy tıis» - deıdi Aıdos myrza. «...el bolashaǵy men bolmysyn aıqyndaıtyn strategııalyq toptyń, ıaǵnı jastardyń basym kópshiliginiń QAZAQ ekenin, olardyń negizgi tiliniń QAZAQ ekendigin anyq aıtýy tıis. Demek, aldaǵy jyldar QAZAQ TILI shyn mánindegi memlekettik tilge aınalýy kerek, onyń qoldanylý aıasy jyl saıyn arta berýi kerek degen sóz. Sanaq nátıjeleri kelesi jyldyń basynda «Memlekettik til týraly» zańnyń qabyldanýyna negiz bolǵany jón», - dep ary qaraı oı sabaqtaıdy Aıdos myrza.
Shynynda da, «Memlekettik til týraly» zań bolmasa, Konstıtýııanyń 93 baby talaptarynyń eskerýsiz qalǵany qalǵan, qazirgideı. Osydan 15 jyldaı buryn «Jas Alash» gazetine suhbat berdim. Jýrnalıst sonda: «Qazaq tilin damytýdyń negizgi tetigin kórip tursyz ba?» - degen suraq qoıdy.
Eń bastapqy tetigi – JOO Rektorlary ǵylymı ınstıtýttarǵa, jeke ǵalymdarǵa óz salalary boıynsha Qazaq tilinde monografııalar, anyqtamalyqtar, enıklopedııalar, oqýlyq quraldar jazýǵa tapsyrys berse bolǵany-ǵoı degen oı aıttym.
Bizdiń barlyq oqý oryndarymyzdaǵy kontıngenttiń 90%-y QAZAQTAR. Osy QAZAQTARDY tıisti deńgeıde oqý quraldarymen qamtamasyz etý Rektorlardyń, Dırektorlardyń mindeti ǵana emes, Konstıtýııalyq Paryzy.
Ókinishke oraı, sodan beri bir rektordyń nemese dırektordyń jeke ǵalymǵa nemese ınstıtýtqa osyndaı tapsyrma beripti degendi estimeppin. Oǵan qazaq tilindegi kitaptardyń tırajynyń mardymsyzdyǵyn, qazaq tilindegi salalyq enıklopedııalardyń tipti joqtyǵyn, oqýlyqtardyń jyl saıyn synǵa ushyraıtynyn qosyńyz. Arnaıy «Memlekettik til týraly» zańnyń QAZAQ úshin aýadaı qajettigi kózge urynyp-aq tur.
«Aldaǵy sanaq ulttyq sanany negizdeýge, ulttyq saıasatty qarqyndy ótkizýge jumys jasap, qyzmet etýi tıis. Eldegi jaqsylyqqa da, jamandyqqa da jaýap beretin bir ǵana kúsh bolady. Ol kúshtiń aty – QAZAQ. Osy jaýapkershilikti túsiner, uǵynar parasat pen sana, osyny ózgege jetkizip, uǵyndyrar bilim men jiger kerek QAZAQQA» - deıdi Aıdos myrza.
Ras sóz! Aqıqaty osy! Jaraısyz, Aıdos myrza!
Matritca.kz saıtynyń tilshisi Nuǵman Aralbaı
