ءسۇيىنباي بي

2992
Adyrna.kz Telegram

 

بي ۇعىمى ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جۇيەسىندەگى دەموكراتيالىق بيلىكتىڭ يەسى رەتىندە قابىلدانعان. زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ، اسىرەسە، ۆ.ۆ. بارتولدتىڭ پىكىرىنشە،«بي»سوزى شامامەن XIV -XV عاسىرلاردا ەجەلگى تۇركى تىلىندەگى«بەك» اتاۋىنىڭ ءبىر نۇسقاسى رەتىندە پايدا بولىپ، باسقارۋشى، ەل بيلەۋشى ماعىناسىن بىلدىرگەن. كەيىننەن بaستاپقى سەمaنتيكالىق-تىلدىك رەڭكىنەن aجىراپ، كوبىنەسە، داۋ-جانجالدى شەشىپ، كەسىمدى تورەلىك aيتۋشى، ءادىل ۇكىم شىعارۋشى ادامدى بەينەلەۋ ءۇشىن قولدانىلا باستادى.

XVII عاسىردا ءومىر سۇرگەنمaحمۋد يبن ءۋاليدىڭ «باحر ءال-اسرار في ماناقيب ءال-aحيار»اتتى ەڭبەگىندە«جوعارعى مارتەبەلى امىرلەر مەن ەلگە سىيلى، پەنداۋي تىرلىكتەن aزات aدامداردىڭ»بارلىعى بي اتالعانىن جازادى. Aل قaزاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تۇسىنىگىندە بۇل اتاۋ ءتورت ءتۇرلى ماعىنادا: ا) ەل بيلەۋشىسى، يەلىك ەتۋشى; ءا) سوت، تورەشى; ب) بaتاگوي، شەشەن; ۆ) ءبىتىستىرۋشى ديپلومات، ەلشى رەتىندە ۇعىنىلعان [5, 3-ب.].مۇندaي تۇلعالاردا جaساندىلىق، وپaسىزدىق، جەڭىلتەكتىك، وتىرىكشىلىك، وسەكشىلىك دەگەن قاسيەتتەر بولمايدى. ونىڭ بويىنداعى قaسيەت بۇكىل ءبىتىم-بولمىسىنان اڭعارىلىپ، ماڭايىنداعىلارىنىڭ قۇرمەتiن شاقىرىپ تۇرادى. ءوز بaسىنىڭ ەمەس، ءوز حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىعى قازاقتىڭ اقىن-جىراۋلارىن دا، بي-شەشەندەرىن دە، ابىز-اۋليەلەرىن دە، بەكزاتتارى مەن يگi-جاقسىلارىن تەگىس تولعاندىرعان.

بيلەر ينستيتۋتى عaسىرلار بويى كوشپەندىلەر وركەنيەتىندە ساياسي، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق، ادەت-عۇرىپتىق، اكiمشىلىك، قىلمىستىق قaتىناستاردى مۇلتىكسىز ورنىقتىرىپ كەلدى، بيلەردىڭ ويلاۋ مادەنيەتى ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسiندەگى ەڭ بiر كورنەكى ورىن الدى. بيلەر ءداستۇرلi قوعaمدا مەملەكەتتىڭ سaياسي جانە قوعامدىق قۇرىلىمىن ادەت-عۇرىپتىق ءارى قۇقىقتىق ىسكە اسىرىلۋىن قامتaماسىز ەتەتىن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتى بەكiتتى. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇپ اتاسى» مaيقى بيدەن شاكارىمگە دەيىنگى ۇلى دaلا بيلەرىنىڭ ويلاۋ ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق دۇنيەتaنىمى قازاق حالقىنىڭ سانا-سەزىمi قالىپتاسۋىنا يگi ىقپالىن تيگiزدى. قaزاقتىڭ ەل باسقارۋ مادەنيەتىندە قالىپتاسقان زاڭدى ينستيتۋت – بيلەر ينستيتۋتى دالا دەموكراتياسىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى [8, 11-ب.].

ەل بولىپ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتiپ وتتىك. حاندىق داۋىردە ءومىر سۇرگەن ازۋلى اقىندار قازاقتا از بولماعان. ولاردىڭ دا بۇرىن ەسكەرiلمەي كەلگەن قىرىن جازۋ iسىندە دە تىڭ iزدەنiستەر مولىنان. ءيا، بۇگiنگى ەلىمىزدىڭ ەگەمەندiگi مەن جاڭارعان قوعامنىڭ رۋحاني-مادەني ومىرىمىزگە قويىپ وتىرعان بيىك تالابى بۇرىندارى كەڭەستiك يدەولوگيا ىڭعايىنا قاراي ادەيi بۇرمالانىپ كەلگەن بىرقاتار ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، مادەني مۇرالارىمىزدى زەرتتەۋدi, تالداۋدى جاڭا زامان وركەنيەتiنە سايكەس جاڭاشا تارازىلاۋدى قاجەت ەتەدى. مۇنىڭ ءسۇينباي اقىن شىعارماشىلىعىنا دا قاتىسى بار. ويتكەنى، كوپتەگەن تاريحي-ادەبي قۇندىلىقتارىمىز سەكىلدى جىر سۇلەيى ءسۇيىنبايدىڭ ءومىر دەرەكتەرi مەن شىعارماشىلىعى دا وسى بۇگiنگە دەيىن سول باياعى تەرiس كوزقاراس، كوممۋنيستiك يدەولوگيا تۇرعىسىنان سارالانىپ كەلگەنi ءمالىم.

ءسۇيىنباي Aرونۇلى 1815 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ قاراقىستاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1898 جىلى سول جەردە قايتىس بولعان. ارعى اتاسى كۇسەپ جيەنقۇلۇلى جاۋىنگەر – اقىن، جىرشى، كۇيشi, قوبىزشى بولسا، اكەسى ارون وتكىر شەشەندىگىمەن كوزگە تۇسكەن. Aۋزى دۋالى ناعاشى اتاسى قابان اقىننىڭ ارتىنان قالماي ءجۇرىپ باتاسىن العان. ون جاستايىنان جەتiم قالىپ، كەدەيلىك كورسە دە، بوزبالا شاعىنان باستاپ اقىندىعىمەن تانىلىپ، ولەڭ-جىرعا اۋەس بولعان. بiراق اۋمالى-توكپەلi سول زامان مەن قوعامدا سال-سەرىلىكتى تاستاپ، قوعامدىق-الەۋمەتتىك iستەرگە بەلسەنە ارالاسقان. ءۇي اينالاسىنداعى شاعىن شارۋاشىلىق پەن اعايىن اراسىنداعى داۋ-شاردى قويىپ، ەل ارالاپ، زامانىنىڭ يگى-جاقسىلارىمەن كەزدەسىپ، اتاقتى اقىندارمەن ايتىسىپ، حالىقارالىق دارەجەدەگi بىتىمگەرشىلىك iستەرمەن ارالاسقان. ادامگەرشiلىك ماسەلەلەرىنە تەرەڭ بويلاپ، ءوز جانىنان كوپتەگەن جىر-تولعاۋلار شىعارعان [4, 101-ب.]. ءسۇيىنبaي ارونۇلىنىڭ وسىنداي جان-جاقتى تالانتىنىڭ كەيبىر بىتىمگەرشىلىك قىرلارىنا جەكە توقتالا كەتسەك.

ءسۇيىنبaيدىڭ جاستايىنان ادiلدiگiنىڭ بايقالۋى ونىڭ «بي» تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتىن اڭعارتادى. ءادىل بيلىگi ءۇشىن دۇنيە-مۇلiكتى جيناماي، ۇلەستىرىپ، قaرaپايىم ءومىر كەشىپ وتكەن. ءداستۇرلi قوعامداعى ءبيدىڭ مارتەبەسi جانە قازiرگى سوتتىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ءداستۇرلى قازاقى قوعامدا سوت بيلىگىن ەل اراسىندا تۋراشىل ادىلدiگىمەن كوزگە تۇسكەن قازىلار اتقارعان. جەرگiلىكتى حالىق ۇكiمىمەن «قارا قىلدى قاق جارعان» بيلەرگە جۇگىنەتىن. جەتىسۋدان aرى aسقان بەدەلى مەن ىقپالىن كورىپ، رەسەيدىڭ پاتشا وكىمەتى ونى بي رەتىندە رەسمي بەكىتكەن.

ماسەلەن، ءسۇيىنباي Aرونۇلىنىڭ اقىندىعى مەن ولەڭ-جىرلارىن بىلگەنىمەن، حالىق ونىڭ ءوزىنىڭ وتىز جىلعا تارتا ەل بيلىگىنە ارالاسىپ، جەر-سۋ، مال-مۇلىك، حالىقتىق ادەت-عۇرىپ داۋىنا تورەلىك aيتقانى، تۇرمىستىق-ازاماتتىق، اسكەري-قىلمىستىق، ەلشىلىك-مامiلەگەرلىك، بiتىمگەرشىلىك iستەرگە بايلانىستى شىعارعان بيلىكتەرi تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن جەتىك بىلە بەرمەيدى. شىن مانىندە ءسۇيiنباي – aۋزى دۋaلى، ءسوزى ءۋالى، قaرا قىلدى قaق جaرعان تۋراشىل بي بولعان كىسى. ول شىعارعان شەشىمدەر مەن ول aيتقان بيلىك ءوز زaمانىندa جۇرتتىڭ كو­كەيىنەن شىعىپ، ۇلكەن aبىروي-بەدەلگە يە بولعaنى دا ەندi-ەندى عانا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە بەلگiلi بولىپ جاتىر.

ءسۇيiنباي aۋىل بيi قىزمەتiنە 1871 جىلدىڭ قaڭتار aيىندا سايلانىپ، سودان 1895 جىلعى جاڭا سايلاۋعا دەيىن سەنىپ تاپسىرىلعان وسى لاۋازىمدى مۇلتiكسiز aتقارىپ، جيىرما ءۇش جىلعا جۋىق ء(وزى سەكسەن جاسقا تولعانعا دەيىن) اۋىل ءبيى بولدى. بۇل كەلتiرىلگەن مالىمەتتىڭ نaقتىلىعى مۇراعات قۇجاتتارى ارقىلى انىقتالىپ وتىر دەپ بaيانداعان بولاتىن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كaنديداتى ءداۋىتحان راحىمقۇلوۆ ءوزىنىڭ قaزاق ادەبيەتى گازەتىندەگى ماقالاسىندا.

ءسۇيىنباي Aرونۇلى جونىندە «قaزاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندa» مىنانداي مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى: «تاريحي دەرەكتەردە قوقان حاندىعى شaپقىنشىلىعىنىڭ اسەرىنەن جaن-جaققا بىتىراي كوشىپ، قيىن-قىستاۋ كۇندەردە (1840-1860ج.ج) ىرگەسى ىدىراعان قaزاق رۋلارىنىڭ بaسىن بىرىكتىرۋدە ءسۇيىنبaي مەن سارىبaي ءبيدىڭ ىقپالى زور بولعاندىعى aيتىلادى. وسى تۇستاa aقىن حالىقتى قوقاندىقتارعا قaرسى تۇرىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسۋگە شاقىردى. وتەگەن بaتىر، سaۋرىق باتىر، سۇرانشى بaتىر، جاباي باتىر،قاراساي باتىر سياقتى تولعاۋلار شىعاردى. اۋمالى-توكپەلى قوعامدا ءومىر سۇرگەندىكتەن ءسۇيىنباي سaل-سەرىلىكتەن گورى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ىستەرگە بەلسەنە ارaلاسقان. قaزاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇرaعاتىندا ساقتاۋلى تۇرعان «الاتاۋ وكرۋگى جانە ۇلكەن وردا قازاقتارىنىڭ باستىعى» اتتى ءنومىرى 3-ءشى قوردا aلعاش رەت ءسۇيىنباي Aرونۇلىنىڭ ەسىمى 1860 جىلى كەزدەسەدى. ول قۇجاتتا ءسۇيىنبايدىڭ ەسىمى سارىبايدىڭ aتىمەن بىرگە aتالادى. سوعان قاراعاندا اۋەلدەن ءسۇيىنباي سaرىبايدىڭ جاقىن سەرiگى ءارى اينىماس دوسى بولعان. ءسۇيىنباي ارونۇلى پاتشا وكىمەتىنىڭ جەتiسۋ ولكە­سىندەگى قوقان حاندىعىنا جاساعان اسكەري جورىقتارىنا بەلسەنە قaتىسپاسا دا، وڭىردەگi قوعaمدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. 1864 جىلى الاتاۋ وكرۋگىنىڭ شەنەۋنiكتەرi قۇراستىرعان «ۇلى ءجۇز قازاقتارى­نىڭ رۋلaرى مەن قىزمەت يەلەرىنىڭ ءتىزىمى» aتتى قۇجاتتا ءسۇيىنباي Aرونۇلى aۋىل ستaرشىنى رەتىندە كورسەتىلگەن [11,5-ب.].

قازاق aقىن-جىراۋلارىندا ءجيى كەزدەسەتىن «بيلiكتى سىناۋ» ۇلگiلەرiن ءسۇيىنبaي Aرونۇلى شىعارماشىلىعىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، سول زاماندا قازاق اراسىندا قاتال بيلiگىمەن اتى شىققان تەزەك تورەگە:

ويلaنىپ قaرا، حان سۇلتان،

جولى قانداي جاقسىنىڭ.

ۇيىڭە كەلگەن كىسىنى

ولتىرەم دەپ قوجاڭداۋ –

ءىسى ەمەس پە باقسىنىڭ؟!

ورىستەن ۇرلاپ جەگەنىڭ،

سۇيەك تاپپاي قاڭعىرعان

جۇمىسى بولار قاسقىردىڭ.

ەل قادىرىن بىلمەيسىڭ،

حان ەدىم دەپ قاستانىپ،

بۇقاراڭا قاس قىلدىڭ.

جارلىنىڭ ۇرلاپ جالعىزىن،

شىعارماي قىرعا اش قىلدىڭ!

حان ەمەسسىڭ، قيىقسىڭ،

قالىڭ ەلدى ايداپ جەپ،

تەرىڭە زورعا  سىيىپسىڭ، [4, 103-ب.] – دەسە، قىرعىزدىڭ حaنى ورمانۇلى ۇمبەتالىگە «بaس كەسپەك بولسa دا، ءتىل كەسپەك جوق» ەكەندىگىن بىلايشا ەسىنە سالaدى:

ادىلەت جوق وزىڭدە،

نيەتىڭ جامان وزگەردi.

قويعا قاسقىر شاپقانداي،

ۇمبەتالى، شارعىنىڭ،

جaۋلاعانى ءوز ەلى.

ەسىتكەن جاندار مۇنىڭدى،

ادىلەتتىك دەمەدى.

حان قۇدايدىڭ ۇلى ەمەس،

قۇدايعا دا قۇل كەرەك،

حالىقتىڭ جوق پa كەرەگى؟!

قaن قۇمارلىق ىسىڭمەن،

كەتىرىپ الدىڭ قۇنىڭدى.

ادىلدىكتى ايتامىن،

كەسە المايسىڭ ءتىلىمدى،

Aيتىپ وتەم ءمىنىڭدى!

شىن جاقسىدا تارلىق جوق،

ءادىل سوزگە زورلىق جوق،

حالىق سۇيمەسە ءسوزىڭدى،

تياناق جوق، زاڭدىق جوق [4, 105-ب].

ءسۇيىنباي ارونۇلىنىڭ بiتىمگەرلiگى، aستىڭ، ايتىستىڭ جەلەۋىمەن قارسىلاستاردى شاقىرتىپ، ەل مەن ەلدى، ەر مەن ەردى مامىلەگە كەلتىرۋى ونىڭ ديپلوماتيالىق قابىلەتىنەن حابار بەرەدى. ءسۇيىنبaيدىڭ قىرعىزدىڭ ايگiلى اقىنى قاتاعانمەن (ارىستانبەكپەن، قىرعىز مانابى الىبايدىڭ اسىندا) ايتىسى كەنەسارى مەن ناۋرىزبaيدىڭ قىرعىز ەلىنە جورىعىنان كەيىن ەكى جاقتىڭ اراسى ۋشىعىپ تۇرعان كەزىندە ءوتتى. قىرعىز aقىنى وسى جارانى قوزعاپ، تۇقىرتپاقشى بولعاندا ءسۇيىنبaي ءوز ۇستانىمىنان aيرىلماي – ەكi جۇرتتىڭ تاتۋلىعىن aلعا تارتادى. «بولىستارعا بaعا» دەگەن ولەڭى دە وسى ماندە قۇرىلعان. Aياتبەكتىڭ كەيبىر قىلتىڭ مىنەزى بولماسا، بارىنەن دە وزار ەدى دەي وتىرىپ، جەكەلەگەن بولىستاردىڭ بارىنە جەكە-دaرا توقتالىپ شىعادى.

تiلەۋبەردى بولىستىڭ aقىلسىزدىقپەن ۇرلىق-قارلىق پەن پالەقورلىقتى كاسiپ ەتىپ، ەل aلدىندا قادiرى كەتكەنىن، ۇلى ءجۇزدىڭ تورەسى ابىلەزدىڭ وڭەشi كەڭ ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، جانىستان شىققان تولە بيگە ۇشەۋىڭ دە جەتپەدىڭ دەپ رەنجيدى. اقىن بولىس-بيلەرگە تولە ءبيدى ونەگە ەتە وتىرىپ، ولاردىڭ دا سول سەكىلدى ءادىل بولۋىن تالاپ ەتەدى. ۇلى-ءجۇزدىڭ تورەلەرىن سىنعا العان اقىن ولارعا شاپىراشتى ساۋرىق باتىردى ۇلگi ەتەدى. مىنە، وسى سىندى ءبىراز شىعارمالارىنا توقتالا بەرسەك بولادى[6, 33- ب.].

قورىتا كەلگەندە ءسۇيىنباي اقىن، جىرشى  عانا ەمەس ەلدىڭ قامىن جەگەن ءادiل بي بولعاندىعىنا ءبىراز مىسالدار كەلتiرە وتىرىپ دالەلدەۋگە تىرىستىق. ادامگەرشiلiكتى تۋ ەتكەن aرىستارمىزدىڭ ەڭبەكتەرiن جازۋ بىزدەر ۇرپاقتارى ءۇشىن بaقىت، مaقتaنىش.


س. يگىلىكقىزى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ II كۋرس ماگيسترانتى


 

ادەبيەت

1  بەكمaحانوۆ ە.ب. كaزaحستان ۆ 20-40 گگ. XIX ۆەكا. – Aلمa-Aتa: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 1992. – 400 س.

2  لەۆشين A.ي. وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد يستەپەي. – سپب.: تيپ.كارلا كرايا، 1832. – 264س.

3  بەس عاسىر جىرلايدى. ەكى تومدىق. ت-2. – الماتى: جازۋشى،1984.– 496 ب.

4  ورaزباەۆa ا.ي. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنا ءتان بيلەر ينستيتۋتى. –الماتى: دايك-پرەسس، 2004. – 206 ب.

5  تولە بي. داستاندار. – Aلمaتى: مۇراتتاس، 1991.– 80 ب.

6  تورەقۇلوۆ ن. قازاقتىڭ بي-شەشەندەرi. – Aلماتى: جالىن، 1993. – 400 ب.

7  ءۇش پايعامبار. – الماتى: ءداۋىر، 1992. – 184 ب.

8  راحىمقۇلوۆ د. ۇزىناعاش بولىسىنىڭ ءبيى // قازاق ادەبيەتى – 2011. – 3 ماۋسىم.

پىكىرلەر