Süiınbai bi

Bi ūǧymy dästürlı qazaq qoǧamynyŋ saiasi-äleumettık jüiesındegı demokratiialyq bilıktıŋ iesı retınde qabyldanǧan. Zertteuşı ǧalymdardyŋ, äsırese, V.V. Bartoldtyŋ pıkırınşe,«bi»sözı şamamen XIV -XV ǧasyrlarda ejelgı türkı tılındegı«bek» atauynyŋ bır nūsqasy retınde paida bolyp, basqaruşy, el bileuşı maǧynasyn bıldırgen. Keiınnen bastapqy semantikalyq-tıldık reŋkınen ajyrap, köbınese, dau-janjaldy şeşıp, kesımdı törelık aituşy, ädıl ükım şyǧaruşy adamdy beineleu üşın qoldanyla bastady.

XVII ǧasyrda ömır sürgenMahmud ibn Uälidıŋ «Bahr äl-asrar fi manaqib äl-ahiar»atty eŋbegınde«joǧarǧy märtebelı ämırler men elge syily, pendäui tırlıkten azat adamdardyŋ»barlyǧy bi atalǧanyn jazady. Al qazaq halqynyŋ dästürlı tüsınıgınde būl atau tört türlı maǧynada: a) el bileuşısı, ielık etuşı; ä) sot, töreşı; b) batagöi, şeşen; v) bıtıstıruşı diplomat, elşı retınde ūǧynylǧan [5, 3-b.].Mūndai tūlǧalarda jasandylyq, opasyzdyq, jeŋıltektık, ötırıkşılık, ösekşılık degen qasietter bolmaidy. Onyŋ boiyndaǧy qasiet bükıl bıtım-bolmysynan aŋǧarylyp, maŋaiyndaǧylarynyŋ qūrmetin şaqyryp tūrady. Öz basynyŋ emes, öz halqynyŋ mūŋ-mūqtajdyǧy qazaqtyŋ aqyn-jyraularyn da, bi-şeşenderın de, abyz-äulielerın de, bekzattary men igi-jaqsylaryn tegıs tolǧandyrǧan.

Biler instituty ǧasyrlar boiy köşpendıler örkenietınde saiasi, äleumettık, qūqyqtyq, ädet-ǧūryptyq, äkimşılık, qylmystyq qatynastardy mültıksız ornyqtyryp keldı, bilerdıŋ oilau mädenietı ūlttyq oilau jüiesindegı eŋ bir körnekı oryn aldy. Biler dästürli qoǧamda memlekettıŋ saiasi jäne qoǧamdyq qūrylymyn ädet-ǧūryptyq ärı qūqyqtyq ıske asyryluyn qamtamasyz etetın äleumettık institutty bekittı. «Tügel sözdıŋ tüp atasy» Maiqy biden Şäkärımge deiıngı Ūly dala bilerınıŋ oilau erekşelıkterı, olardyŋ äleumettık-filosofiialyq dünietanymy qazaq halqynyŋ sana-sezımi qalyptasuyna igi yqpalyn tigizdı. Qazaqtyŋ el basqaru mädenietınde qalyptasqan zaŋdy institut – biler instituty dala demokratiiasynyŋ ülgısın körsettı [8, 11-b.].

El bolyp Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn atap ötip öttık. Handyq däuırde ömır sürgen azuly aqyndar qazaqta az bolmaǧan. Olardyŋ da būryn eskerilmei kelgen qyryn jazu isınde de tyŋ izdenister molynan. İä, bügingı elımızdıŋ egemendigi men jaŋarǧan qoǧamnyŋ ruhani-mädeni ömırımızge qoiyp otyrǧan biık talaby būryndary keŋestik ideologiia yŋǧaiyna qarai ädeii būrmalanyp kelgen bırqatar ūlttyq qūndylyqtarymyzdy, mädeni mūralarymyzdy zertteudi, taldaudy jaŋa zaman örkenietine säikes jaŋaşa tarazylaudy qajet etedı. Mūnyŋ Süinbai aqyn şyǧarmaşylyǧyna da qatysy bar. Öitkenı, köptegen tarihi-ädebi qūndylyqtarymyz sekıldı jyr süleiı Süiınbaidyŋ ömır derekteri men şyǧarmaşylyǧy da osy büginge deiın sol baiaǧy teris közqaras, kommunistik ideologiia tūrǧysynan saralanyp kelgeni mälım.

Süiınbai Aronūly 1815 jyly Almaty oblysynyŋ Qaraqystaq auylynda düniege kelıp, 1898 jyly sol jerde qaitys bolǧan. Arǧy atasy Küsep Jienqūlūly jauynger – aqyn, jyrşy, küişi, qobyzşy bolsa, äkesı Aron ötkır şeşendıgımen közge tüsken. Auzy dualy naǧaşy atasy Qaban aqynnyŋ artynan qalmai jürıp batasyn alǧan. On jastaiynan jetim qalyp, kedeilık körse de, bozbala şaǧynan bastap aqyndyǧymen tanylyp, öleŋ-jyrǧa äues bolǧan. Biraq aumaly-tökpeli sol zaman men qoǧamda sal-serılıktı tastap, qoǧamdyq-äleumettık isterge belsene aralasqan. Üi ainalasyndaǧy şaǧyn şaruaşylyq pen aǧaiyn arasyndaǧy dau-şardy qoiyp, el aralap, zamanynyŋ igı-jaqsylarymen kezdesıp, ataqty aqyndarmen aitysyp, halyqaralyq därejedegi bıtımgerşılık istermen aralasqan. Adamgerşilık mäselelerıne tereŋ boilap, öz janynan köptegen jyr-tolǧaular şyǧarǧan [4, 101-b.]. Süiınbai Aronūlynyŋ osyndai jan-jaqty talantynyŋ keibır bıtımgerşılık qyrlaryna jeke toqtala ketsek.

Süiınbaidyŋ jastaiynan ädildiginıŋ baiqaluy onyŋ «bi» tūlǧasynyŋ qalyptasuynyŋ alǧyşartyn aŋǧartady. Ädıl bilıgi üşın dünie-müliktı jinamai, ülestırıp, qarapaiym ömır keşıp ötken. Dästürli qoǧamdaǧy bidıŋ märtebesi jäne qazirgı sottyŋ aiyrmaşylyǧy jer men köktei. Dästürlı qazaqy qoǧamda sot bilıgın el arasynda turaşyl ädıldigımen közge tüsken qazylar atqarǧan. Jergilıktı halyq ükimımen «qara qyldy qaq jarǧan» bilerge jügınetın. Jetısudan ary asqan bedelı men yqpalyn körıp, Reseidıŋ patşa ökımetı ony bi retınde resmi bekıtken.

Mäselen, Süiınbai Aronūlynyŋ aqyndyǧy men öleŋ-jyrlaryn bılgenımen, halyq onyŋ özınıŋ otyz jylǧa tarta el bilıgıne aralasyp, jer-su, mal-mülık, halyqtyq ädet-ǧūryp dauyna törelık aitqany, tūrmystyq-azamattyq, äskeri-qylmystyq, elşılık-mämilegerlık, bitımgerşılık isterge bailanysty şyǧarǧan bilıkteri turaly älı künge deiın jetık bıle bermeidı. Şyn mänınde Süiinbai – auzy dualy, sözı uälı, qara qyldy qaq jarǧan turaşyl bi bolǧan kısı. Ol şyǧarǧan şeşımder men ol aitqan bilık öz zamanynda jūrttyŋ kö­keiınen şyǧyp, ülken abyroi-bedelge ie bolǧany da endi-endı ǧana täuelsızdık kezeŋınde belgili bolyp jatyr.

Süiinbai auyl bii qyzmetine 1871 jyldyŋ qaŋtar aiynda sailanyp, sodan 1895 jylǧy jaŋa sailauǧa deiın senıp tapsyrylǧan osy lauazymdy mültiksiz atqaryp, jiyrma üş jylǧa juyq (özı seksen jasqa tolǧanǧa deiın) auyl biı boldy. Būl keltirılgen mälımettıŋ naqtylyǧy mūraǧat qūjattary arqyly anyqtalyp otyr dep baiandaǧan bolatyn Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Däuıthan Rahymqūlov özınıŋ qazaq ädebietı gazetındegı maqalasynda.

Süiınbai Aronūly jönınde «Qazaqstan Ūlttyq ensiklopediiasynda» mynandai mälımetter keltırıledı: «Tarihi derekterde Qoqan handyǧy şapqynşylyǧynyŋ äserınen jan-jaqqa bytyrai köşıp, qiyn-qystau künderde (1840-1860j.j) ırgesı ydyraǧan qazaq rularynyŋ basyn bırıktırude Süiınbai men Sarybai bidıŋ yqpaly zor bolǧandyǧy aitylady. Osy tūstaa aqyn halyqty qoqandyqtarǧa qarsy tūryp, täuelsızdık üşın küresuge şaqyrdy. Ötegen batyr, Sauryq batyr, Sūranşy batyr, Jabai batyr,Qarasai batyr siiaqty tolǧaular şyǧardy. Aumaly-tökpelı qoǧamda ömır sürgendıkten Süiınbai sal-serılıkten görı qoǧamdyq-äleumettık ısterge belsene aralasqan. Qazaqstan Respublikasynyŋ Ortalyq memlekettık mūraǧatynda saqtauly tūrǧan «Alatau okrugı jäne Ülken orda qazaqtarynyŋ bastyǧy» atty nömırı 3-şı qorda alǧaş ret Süiınbai Aronūlynyŋ esımı 1860 jyly kezdesedı. Ol qūjatta Süiınbaidyŋ esımı Sarybaidyŋ atymen bırge atalady. Soǧan qaraǧanda äuelden Süiınbai Sarybaidyŋ jaqyn serigı ärı ainymas dosy bolǧan. Süiınbai Aronūly patşa ökımetınıŋ Jetisu ölke­sındegı Qoqan handyǧyna jasaǧan äskeri joryqtaryna belsene qatyspasa da, öŋırdegi qoǧamdyq-saiasi oqiǧalardyŋ bel ortasynda jürdı. 1864 jyly Alatau okrugınıŋ şeneunikteri qūrastyrǧan «Ūly jüz qazaqtary­nyŋ rulary men qyzmet ielerınıŋ tızımı» atty qūjatta Süiınbai Aronūly auyl starşyny retınde körsetılgen [11,5-b.].

Qazaq aqyn-jyraularynda jiı kezdesetın «biliktı synau» ülgilerin Süiınbai Aronūly şyǧarmaşylyǧynan köptep kezdestıruge bolady. Mysaly, sol zamanda qazaq arasynda qatal biligımen aty şyqqan Tezek törege:

Oilanyp qara, han sūltan,

Joly qandai jaqsynyŋ.

Üiıŋe kelgen kısını

Öltırem dep qojaŋdau –

Isı emes pe baqsynyŋ?!

Örısten ūrlap jegenıŋ,

Süiek tappai qaŋǧyrǧan

Jūmysy bolar qasqyrdyŋ.

El qadırın bılmeisıŋ,

Han edım dep qastanyp,

Būqaraŋa qas qyldyŋ.

Jarlynyŋ ūrlap jalǧyzyn,

Şyǧarmai qyrǧa aş qyldyŋ!

Han emessıŋ, qiyqsyŋ,

Qalyŋ eldı aidap jep,

Terıŋe zorǧa  syiypsyŋ, [4, 103-b.] – dese, qyrǧyzdyŋ hany Ormanūly Ümbetälıge «bas kespek bolsa da, tıl kespek joq» ekendıgın bylaişa esıne salady:

Ädılet joq özıŋde,

Nietıŋ jaman özgerdi.

Qoiǧa qasqyr şapqandai,

Ümbetälı, Şarǧynyŋ,

Jaulaǧany öz elı.

Esıtken jandar mūnyŋdy,

Ädılettık demedı.

Han qūdaidyŋ ūly emes,

Qūdaiǧa da qūl kerek,

Halyqtyŋ joq pa keregı?!

Qan qūmarlyq ısıŋmen,

Ketırıp aldyŋ qūnyŋdy.

Ädıldıktı aitamyn,

Kese almaisyŋ tılımdı,

Aityp ötem mınıŋdı!

Şyn jaqsyda tarlyq joq,

Ädıl sözge zorlyq joq,

Halyq süimese sözıŋdı,

Tiianaq joq, zaŋdyq joq [4, 105-b].

Süiınbai Aronūlynyŋ bitımgerligı, astyŋ, aitystyŋ jeleuımen qarsylastardy şaqyrtyp, el men eldı, er men erdı mämılege keltıruı onyŋ diplomatiialyq qabıletınen habar beredı. Süiınbaidyŋ qyrǧyzdyŋ äigilı aqyny Qataǧanmen (Arystanbekpen, qyrǧyz manaby Alybaidyŋ asynda) aitysy Kenesary men Nauryzbaidyŋ qyrǧyz elıne joryǧynan keiın ekı jaqtyŋ arasy uşyǧyp tūrǧan kezınde öttı. Qyrǧyz aqyny osy jarany qozǧap, tūqyrtpaqşy bolǧanda Süiınbai öz ūstanymynan airylmai – eki jūrttyŋ tatulyǧyn alǧa tartady. «Bolystarǧa baǧa» degen öleŋı de osy mände qūrylǧan. Aiatbektıŋ keibır qyltyŋ mınezı bolmasa, bärınen de ozar edı dei otyryp, jekelegen bolystardyŋ bärıne jeke-dara toqtalyp şyǧady.

Tileuberdı bolystyŋ aqylsyzdyqpen ūrlyq-qarlyq pen päleqorlyqty käsip etıp, el aldynda qadirı ketkenın, ūly jüzdıŋ töresı Äbılezdıŋ öŋeşi keŋ ekendıgın aita kelıp, Janystan şyqqan Töle bige üşeuıŋ de jetpedıŋ dep renjidı. Aqyn bolys-bilerge Töle bidı önege ete otyryp, olardyŋ da sol sekıldı ädıl boluyn talap etedı. Ūly-jüzdıŋ törelerın synǧa alǧan aqyn olarǧa Şapyraşty Sauryq batyrdy ülgi etedı. Mıne, osy syndy bıraz şyǧarmalaryna toqtala bersek bolady[6, 33- b.].

Qoryta kelgende Süiınbai aqyn, jyrşy  ǧana emes eldıŋ qamyn jegen ädil bi bolǧandyǧyna bıraz mysaldar keltire otyryp däleldeuge tyrystyq. Adamgerşiliktı tu etken arystarmyzdyŋ eŋbekterin jazu bızder ūrpaqtary üşın baqyt, maqtanyş.

S. İGILIKQYZY,

äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ II kurs magistranty

Ädebiet

1  Bekmahanov E.B. Kazahstan v 20-40 gg. XIX veka. – Alma-Ata: Qazaq universitetı, 1992. – 400 s.

2  Levşin A.İ. Opisanie kirgiz-kazachih ili kirgiz-kaisaskih ord istepei. – SPb.: Tip.Karla Kraiia, 1832. – 264s.

3  Bes ǧasyr jyrlaidy. Ekı tomdyq. T-2. – Almaty: Jazuşy,1984.– 496 b.

4  Orazbaeva A.İ. Dästürlı qazaq qoǧamyna tän biler instituty. –Almaty: Daik-Press, 2004. – 206 b.

5  Töle bi. Dastandar. – Almaty: Mūrattas, 1991.– 80 b.

6  Töreqūlov N. Qazaqtyŋ bi-şeşenderi. – Almaty: Jalyn, 1993. – 400 b.

7  Üş paiǧambar. – Almaty: Däuır, 1992. – 184 b.

8  Rahymqūlov D. Ūzynaǧaş bolysynyŋ biı // Qazaq ädebietı – 2011. – 3 mausym.