كوركەم شىعارمالارى تەرەڭ ويعا جەتەلەيتىن، ال پۋبليتسيستيكاسىندا كەلەلى ماسەلەلەردى قوپارا جازاتىن، ۇلت تاعدىرىنا قاشاندا بەي-جاي قاراي المايتىن ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە، ۇلتتىڭ قوعامدىق ومىرىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقاندىعىنا ەشكىم دە كۇمان كەلتىرمەيدى. بىراق، ءبىز اعامىزدىڭ جاستار جۇرەگىندە ساقتالعان ادامگەرشىلىك جارقىن بەينەسى تۋرالى جازعىمىز كەلگەن ەدى. ديداحمەت ءاشىمحانۇلى ومىردەن وزعان سوڭ بىلتىر قىرىق كۇندىگى قارساڭىندا، ءارى تۋعان كۇنى – 10 ماۋسىمعا ورايلاستىرىپ ءبىر توپ جاستار بولىپ اعامىزدىڭ اۋىلىنا، ياعني، قاتونقاراعايعا ارنايى بارىپ قايتقان ەدىك. الماتىدان قاتونقاراعايعا بارىپ قايتقان جولىمىزدا كوڭىلدى تەربەگەن ويلاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورگەن ەدىك.
ونەگە-وسيەتى
ديداحمەت ءاشىمحانۇلى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا قاتتى ءمان بەرەتىن جانە ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالدىرا بىلگەن قالامگەر-تۇعىن. قازاق ەلىندە ءارتۇرلى ءدىني اعىمدار باس كوتەرىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى جوققا شىعارعاندا جازۋشىلاردىڭ ىشىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءۇن قاتىپ، اتا-بابا مۇراسىن ساقتاۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ ماقالا جازعان دا اعامىز ەدى. سالت-ءداستۇردى بۇرمالاپ، قۇنىن تومەندەتىپ، تابانعا سالعىسى كەلەتىندەر كوبەيگەن مىنا قوعامدا ديداحمەت اعامىزدىڭ ورنى ويسىراپ تۇرارى انىق. ءوز ازاماتتىق پوزيتسياسى جولىندا قۇربان بولىپ كەتۋگە بار اعامىز جەر تاعدىرى سىنعا تۇسكەن ءبىر جىلدارى «جەر اڭساعان سارىاتان» شىعارماسىن جازىپ ءوزىنىڭ قازاقتىڭ اردا پەرزەنتى ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. شىعارمانى وقىعان كەز كەلگەن جاننىڭ تۋعان جەرىنىڭ ءاربىر تاۋ-تاسى، ءاربىر شوقىسى، ءاربىر وزەن-كولى مەن بۇلاعى، جۋسانى مەن اق سەلەۋى كوز الدىنا ەلەستەپ، كوڭىل پەرنەسىندە دارحان دالانى سايراتادى ەمەس پە؟ ومىرلىك ءبىلىمى مەن جيعان بايلىعىن شەتەلگە جۇمسايتىنداردى ويلاعاندا، تۋعان جەردىڭ قادىرىن بىلەر سارىاتان قۇرلى سەزىمىمىزدىڭ بولماعانى ما دەيسىز دە...
كۇلبىلتەگە سالىپ كۇمىلجىپ تۇرمايتىن، كەسىپ ايتاتىن، ۇشقىر وي، جۇيرىك قيالى ءاربىر سوزىنەن اڭعارىلاتىن اعامىزعا ءبارىمىز دە ۇيىرسەك كەلدىك. ويتكەنى، ول كىسى اقىل ايتۋدان ەش جالىقپايتىن، جاقسى دۇنيەڭ بولسا، قاناتتاندىرىپ، جەلپىنتىپ تە تاستايتىن. ورىنسىز ەمەس، ارينە. كەمشىلىكتى دە كەلىستىرىپ جەتكىزە بىلەتىن. قايتكەندە دە، ديداحمەت اعانىڭ جاستارعا نيەتتەستىگى، شىنايى تىلەكتەستىگى اڭعارىلىپ، اڭداعايلاپ تۇراتىن ەدى. سافۋان شايمەردەنوۆ ءوزىنىڭ اعالاردان كورگەن جاقسىلىعىن «اعالار الاقانى» دەگەن دەگەن كىتاپتا جاقسى بەينەلەيدى عوي. شىنىن ايتۋ كەرەك، جاس تولقىنعا شىنايى تىلەكتەستىك بىلدىرەتىن الدىڭعى تولقىن اعالاردىڭ قاتارى سيرەپ بارادى. قاناتى قاتايماعان جاستارعا قامقورلىق قاجەت ەكەنىن، مۇنىڭ سول سارىاۋىز جاسقا عانا ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ بولاشاعىنا جاسالعان قومقورلىق ەكەنىن ۇعا بەرمەيدى-اۋ. ديداحمەت اعا دا ءوزىنىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعىن ۇمىتپايتىن مىنەزىنە ساي الدىڭعى تولقىننان العان يگى قاسيەتتەردى، ىزگىلىك مۇراتىن جاستاردىڭ بويىنا ءوز ىسىمەن ۇلگى-ونەگە بولۋعا تىرىستى. مۇنى جاي عانا جاقسىلىق دەپ ەمەس، ازاماتتىق بورىش پەن پارىز كوردى. سونىسىمەن ديداعا وزگەلەردەن بيىك تۇراتىن. ءتىپتى، اعامىزدىڭ كەڭپەيىلدىگىنە ارقامىزدى كەڭگە سالىپ ەركەلەپ تۇراتىنبىز... قازىر سول شىن ەركەلەيتىن اقجۇرەك اعامىزدى ساعىنامىز. ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ اتى-ءجونى اتالعاندا، جاستاردىڭ ەت-جۇرەكتەرى ەزىلىپ، تەبىرەنىپ ەسكە الاتىنى دا سوندىقتان بولسا كەرەك.
ديداعام تەك رۋحاني دەمەپ قانا قويعان جوق، بىزگە قارجىلاي دا قارايلاسىپ تۇراتىن ەدى. سول وقۋدى اياقتاي سالا وتباسىن قۇردىق. تويىمىزدا ديداعانىڭ جازۋشى اعالاردىڭ ىشىندە كوشباستاپ، سوڭىندا «اتامەكەندى» جوعارى داۋىسپەن كوككە سامعاتىپ شىرقاعانى ءالى ەسىمدە. باسپالار ءۇيىنىڭ تۇبىندەگى جاتاقحانادا تۇردىق. وتباسىلىق ومىرگە بەيىمدەلە قويماعان قيىن كەزەڭ. 45 مىڭ تەڭگە جالاقى الامىن، ونىڭ 35 مىڭ تەڭگەسى جاتاقحانا بولمەسىن جالعا الۋعا جۇمسالادى. جانىمىز مۇرنىمىزعا تىرەلىپ قينالعاندا ەسىمىزگە العاشقى تۇسەتىن كىسى – ديداحمەت اعا. اعامىز قۇر قول قايتارمايدى. «سەن بۇل اقشانى جۇمىسپەن قايتاراسىڭ، رەداكتور رەتىندە وقۋعا كىتاپ بەرەمىن» دەيدى. سوسىن كىتاپتى وقۋعا بەرىپ جاتىپ «مىناۋ قازاق تاريحى جايىندا قۇندى كىتاپ، وقىپ بولعان سوڭ پىكىرىڭدى بىلگىم كەلەدى. سوڭىنان تالقىلايمىز...» دەپ جاتادى. وسىلايشا بىزگە وقۋعا كىتاپ تاپسىرادى. قاراجات الىپ ءبىر قۋانامىز، بەرگەن كىتاپتارىن وقىپ شىعىپ رۋحانياتىمىزعا سارقىلماس ازىق جيناپ تاعى دا مەرەيىمىز ارتاتىن ەدى-اۋ. سول ءبىر قيىن كەزدەردەگى اعامىزدىڭ قامقورلىعىن ارا-تۇرا وتباسىمىزبەن ەسكە الىپ وتىرامىز. ادامنىڭ ارتىندا تەك جاقسى ىستەر قالادى دەيدى. «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەگەن دە سول بولسا كەرەك. كەيىن باسپانالى بولعانىمىزدا دا قۋانىشىمىزدى ءبولىسىپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ كەلگەن كىسىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى ديداحمەت اعامىز ەدى...
تۇمسا تابيعات تالانتتار تۋدىرادى
مىنە، ءبىز قانات ابىلقايىر، جادىرا نارماحانوۆا ءتارىزدى دوستارىمىزبەن اعامىزدىڭ ءىزى قالعان، تۋىپ-وسكەن توپىراقتى باسقانىمىزعا ءوزىمىزدى شەكسىز باقىتتى سەزىندىك. ديداحمەت اعامىزدىڭ اۋىلداعى جان دوسى، وڭىردەگى بەدەلدى جۋرناليست جانىبەك قىزىر ءبىزدى ءوز كولىگىمەن الىپ ءجۇردى. قاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ شەكسىز سۇلۋلىعىنا تامسانامىز. «تاسقا بىتكەن شىنارداي» تىركەسىنىڭ قانشالىقتى سۇلۋلىقتىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇرعانىن سوندا عانا ءتۇسىندىم عوي مەن پاقىر. جۇمىرتقاداي جۇپ-جۇمىر دوڭگەلەنە بىتكەن تاۋ-تاستى جارىپ شىققان شىنار اعاشى گۇلدەي جايقالىپ تۇرعان كەزگە تۋرا كەلىپپىز. قالىڭ جىنىستى تاۋ باۋرايلارىن كوزبەن ءسۇزىپ، كوڭىلمەن توقىپ-اق باسىمىز اينالدى، ءتىپتى. قايران قازاقتىڭ جەرى، وسىنداي سۇلۋلىقتى كورىپ وسكەن ديداعانىڭ جانى قالاي سۇلۋ بولماسىن دەيمىز. ورالحان بوكەي، قاليحان ىسقاق، ديداحمەت ءاشىمحانۇلى ءتارىزدى اعالارىمىزدى ەڭ العاشقى ۇستازى وسى التايدىڭ اسەم كورىنىستەرى بولعانىن ىشىمىزبەن سەزىپ كەلەمىز. تۇمسا تابيعات ناعىز تالانتتاردى تۋدىرادى ەكەن. باسىنا بۇتاداي ءمۇيىز كوتەرگەن بۇعىلاردىڭ ءوزى نەگە تۇرادى، دەسەڭىزشى! وزگە ەش جەردە كەزدەسپەيتىن 2 000 جۋىق دارىلىك شوپتەر وسىندا عانا وسەتىنىن ەستىپ تاڭدايىمىزدى قاعىپ، باسىمىزدى شايقادىق. بيىگىن باعىندىرۋ تالايعا ارمان بولعان مۇزتاۋعا قاراپ بويىن تۇزەگەن ازاماتتاردى جىپكە تىزسەك، ماقالامىز تىم سوزىلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. شىڭعىستايداعى اعامىز وقىعان مەكتەپتە ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنا ارنالعان ارنايى سىنىپ اشىلعان ەكەن. سوندا كەزدەسۋدە بولدىق. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى گۇلنار قايسەنوۆا سىنىپتى جاپ-جاقسى بەزەندىرگەن ەكەن. ءتىپتى اعانىڭ جەكە مۇراعاتىندا كەزدەسپەيتىن بالالىق شاقتاعى، بوزبالا كەزىندەگى سۋرەتتەرىن كورمەدەن كورىپ قايران قالدىق. ودان كەيىن قاتونقاراعاي مادەنيەت سارايىندا اۋداندىق باسشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن شارا ءوتتى. قاراقۇرىم حالىق جينالدى. مۇندايدا ەرىن سىيلاعان، جوقتاعان ەلدەن اينالادى ەكەنسىڭ. سول ءبىر جيىندا جانىبەك قىزىر اعامىز كوزىنە جاس الا تولقىپ سويلەگەنى ءسوزى كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىن تەربەتتى. بۇدان سوڭ جاڭاۇلگى اۋىلىنداعى ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ قارا شاڭىراعىندا بولىپ ءدام تاتتىق. جازۋشىنىڭ اناسى باعدي تاڭىربەرگەنقىزىنىڭ قولىن الىپ امانداستىق. ابدەن ەڭسەسى ءتۇسىپ، كوزى سۋالعان قارتقا كوڭىل ايتتىق. كوپتى كورگەن اجەمىزگە ءتاڭىر قۋات بەرسىن دەيىك. قايتاردا ديداعامداي اسىلدى ومىرگە اكەلگەن اجە بىزگە اق باتاسىن بەردى.
اسقاق التاي، بۋىرقانعان بۇقتىرما
ديداحمەت اعامىز جاستاردى تاريحي ورىندارعا الىپ بارىپ، جول بويى ونەگەلى اڭگىمەلەر ايتۋعا قۇشتار ەدى. اعامىز ءتىرى بولعاندا، ول كىسى دە وسى التايدىڭ تاريحي مەكەندەرىن ءبىر كورسەتپەي قايتارماس ەدى-اۋ دەيمىز ءبىر-بىرىمىزگە. ديداعامنىڭ اۋىلداعى كوزىندەي بولعان جالعىز جولداسى جانىبەك قىزىر اۋدان ورتالىعىنان 80 شاقىرىمداي بەرەلگە ءبىزدى كولىگىمەن الىپ ءجۇردى. جول بويى نەبىر سۇلۋ كورىنىستەرگە قۇمارىمىز قانباستان ءسۇيسىنىپ تاماشالادىق. ورالحان بوكەي، قاليحان ىسقاق، ديداحمەت ءاشىمحانۇلى، الىبەك اسقارۇلى ءتارىزدى جازۋشىلاردىڭ شىعارماسىنان سان رەت كەزدەسەتىن التايدىڭ اساۋ وزەنى بۇقتىرما ءدال وسى كەزدە ارناسىنان تاسىپ، بۋىرقانىپ جاتىر ەكەن. التايدىڭ ءور بيىگى، بۇقتىرمانىڭ بۋىرقانعان اعىنى ادام بالاسىنىڭ بويىنا قايتپاس قايسارلىق، ورگە سۇيرەر قايرات بەرەرىن وسى ساپاردا تۇيسىنە ءتۇستىم. ديداعامنىڭ كوپتەگەن اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – اقيقاتتى ءتىلىپ ايتار قايسارلىعى ەدى عوي.
جول-جونەكەي جاكەڭنەن «بەرەل» ءسوزىنىڭ ءمانىسىن سۇرادىم. «وسى وڭىردە ورگىەل دەگەن اۋىل بار. ورىستار ونى «ورگەل» دەپ اتايدى. وردەگى اۋىل، وردەگى ەل دەگەن ماعىنادا. بەرەل دە سولاي بەرگىەل بولۋى كەرەك. ياعني، ماعىناسى بەرگى جاقتاعى ەل دەگەنگە كەلەدى. ورىستىلدىلەر «بەرەل» دەپ كەتكەن» دەپ جاۋاپ بەردى ول كىسى. ديداحمەت اعانىڭ «جاس كەزىمدە وسكەمەندە جۇرگەنىمدە قازاق ءتىلىن، ۇلتىن قورلاعىسى كەلگەن ورىستارمەن جاعا جىرتىسىپ، قان-جوسا بولىپ تالاي توبەلەسۋشى ەدىك» دەگەنى ەسىمە ءتۇستى.
تاريحي كەشەندە تەك ساقتاردىڭ عانا ەمەس، كەيىنگى كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ دە قورعاندارى جەتەرلىك ەكەن. قوس بيىك شاتقالدىڭ ورتاسىندا، سۋى بالداي ءدامدى ءارى ءموپ-ءمولدىر، اعاشتارى كوز ءسۇيسىندىرىپ جايقالعان تاريحي ورىننىڭ بابالارىمىزبەن ادەيى تاڭدالىپ الىنعانى كورىنىپ تۇر. مۇندا ەجەلدە ارۋاقتارعا قۇرمەت كورسەت، اس بەرەتىن جازىق الاڭقاي دا بار. قورىمدار ورنالاسقان جەر الاڭقايدان الدەقايدا بيىك. قاعاندار مەن بەكتەردىڭ اس بەرۋ شاراسىن سىرتتاي باقىلاپ، تاماشالاۋعا وتە ىڭعايلى جەر ەكەنى قايران قالدىردى. بۇل جەر بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆتىڭ باستاماسىمەن اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالادى دەپ سەندىردى بىزگە قورعانداردى تانىستىرىپ جۇرگەن الماس ەسىمدى جاس ارحەولوگ. بەرەل قورعاندارى مىڭجىلدىقتار بويى بۇزىلماي ساقتالعان التىن ابزەلدى جىلقىلارىمەن ايگىلى تاريحي كەشەن. ساقتار ءداۋىرى سانالاتىن ب.ە.د VII-IV عاسىرلاردان بۇگىنگە دەيىن ادام مەن قۇرباندىق مالىنىڭ تۇتاستاي بۇزىلماي جەتۋىڭ قالايشا قامتاماسىز ەتكەن دەسەڭىزشى، قايران اتا-بابالارىمىز... وكىنىشكە قاراي، سول تاريحي يگىلىكتى، بابالار عىلىمي جەتىستىگىنىڭ دالەلىن سول قالپىندا ساقتاي المادىق. جەردەن ارشىلىپ الىنعان سوڭ از ۋاقىتتا ادامدار دەنەسى مەن قۇرباندىق مالىنىڭ ەتى بۇزىلىپ كەتكەن. ال رەسەيدەگى التاي پاتشايىمى (بەرەلدىڭ تۇبىندە، تەك رەسەي شەكاراسى ءبولىپ تۇرعانى بولماسا) دەنەسى سول قالپىندا توڭازىتقىشى بار كولىككە ارتىلىپ، بۇزىلۋدان امان قالعان. ءيا، التاي، وسىنداي ادام ايتسا، نانبايتىن عاجايىپتار مەكەنى.
التاي كۇللى تۇرىك دۇنيەسىنىڭ التىن كىڭدىگى. دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن، كوك ءبورى بايراقتى كونە تۇرىكتەر تۋرالى اڭىزداردىڭ دەنى التاي تاۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. ديداحمەت ءاشىمحانۇلى دا وسىناۋ اسقارالى التايدىڭ ءتول پەرزەنتى. التىن التايدىڭ رۋحىنا شومعان ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ۇلت بولاشاعىنا جاساعان يگى ىستەرى ەشقاشان ولمەك ەمەس. ءبىز جاسىل جەلەك تابيعاتپەن كومكەرىلگەن التايمەن ەمەس، ديداحمەت ءاشىمحانۇلىنىڭ سىرلى الەمىمەن سىرلاسىپ قايتقانداي كۇي كەشتىك. قوش بول، قازىنالى التىن التاي!
ارمان اۋباكىر،
الماتى – قاتونقاراعاي – الماتى
