ەلىمىزدە ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستار سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياسات تۇبەگەيلى رەفورمالاناتىن بولدى. ايتقانداي، بيىل اسسامبلەيانىڭ 25 جىلدىعى. مەرەيتوي جىلداعى داستۇرمەن بيۋدجەت قارجىسىنا بي بيلەپ، توي تويلاپ اتاپ ءوتىلۋى مۇمكىن ەدى. الايدا قوردايداعى وقيعالار ءبارىن وزگەرتتى.
نەگىزى، بۇل قاقتىعىستىڭ الدىن الۋ مۇمكىندىگى بولىپتى. ساراپشىلار ەتنوسارالىق قاتىناستار سالاسىنا 2016 جىلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، كوپتەگەن اشىق جانە جاسىرىن پروبلەمالاردى سوندا اشكەرەلەگەن ەكەن. بيىلعى 11–14 اقپان ارالىعىندا، جامبىل وبلىسىنداعى توبەلەستەن كەيىن ساراپشىلاردىڭ جاڭا توبى قورداي اۋدانىنا بارىپ، احۋالعا قانىققان. سوندا ءتورت جىل بۇرىن انىقتالعان الگى تۇيتكىلدەر 2020 جىلى دا ساقتالىپ وتىرعانى ءمالىم بولدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قحا حاتشىلىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانسەيىت تۇيمەباەۆ جاۋىردى جابا توقىماي، ولاردىڭ نەگىزگىلەرىن ناقتى اتادى:
"ەلىمىزدەگى دۇنگەن جۇرتى الەۋمەتتىك جانە مادەني وقشاۋلانعان، تۇيىق، جەكە ءومىر سۇرەدى. دۇنگەن جاستارى جالپىقازاقستاندىق الەۋمەتتەندىرۋ باعدارلامالارىنان قول ۇزگەن. ولار دەموگرافيالىق جاعىنان ۇزدىكسىز كوبەيگەنىنە قاراماستان، وزگە وبلىستار مەن قالالارعا كوپ كوشپەيدى. ەتنوس ىشىندە كاستاعا ءبولىنۋى ورىن العان، ياعني "ياكشي" جانە "يامان" توپتارىنا كىرەتىن دۇنگەندەن ارباسقا مەشىتتەرگە بارادى. ءبىر-ءبىرىنىڭ تويلارىنا، جەرلەۋ راسىمدەرىنە قاتىسپايدى. بۇدان بولەك، دۇنگەندەر مەن قازاقتار دا ءوزارا باسى قوسىلمايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر اراسىندا ەتنيكالىق ديسپروپورتسيا بار", – دەدى جانسەيىت تۇيمەباەۆ.
بۇل سالا قىلمىسپەن استاسىپ جاتقانى اشىق ايتىلدى.
"كونتراباندا، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن سىبايلاس جەمقورلىق جايلاۋى سەكىلدى پروبلەمالار دا بار. قازاقستاندىق دۇنگەندەردىڭ ەلەۋلى بولىگى قىتاي مەن قىرعىزستان جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقۋدى ءجون كورەدى. ولار قىرعىزدىڭ ۇيالى بايلانىس وپەراتورلارىنىڭ قىزمەتىن پايدالانادى. سونداي-اق وتاندىق ەمەس، قىتاي، رەسەي، قىرعىزستان تەلەارنالارىن قابىلداۋ ءۇشىن سولاردىڭ سپۋتنيكتىك قۇرالدارىن كەڭ قولدانادى. قىرعىزستاننان دۇنگەن تىلىندەگى گازەت-جۋرنالداردى العىزادى", – دەپ حابارلادى قحا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
ەتنوستار شوعىرلانا ورنالاسقان ەلدىمەكەندەردە باي ۇلىستار كەدەيلەۋ تۇرعىلىقتى حالىققا شەكەدەن قارايتىنى قۇپيا ەمەس.
ساراپشىلار اۋىل ايماقتا جەر جانە سۋ رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعى دا تەكەتىرەسكە سەبەپكەر بولاتىنىن انىقتاعان.
وسىنىڭ بارلىعى قازاقستاندا، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، شەكارالىق اۋماقتاردا "جابىق ەتنيكالىق قاۋىمداردىڭ قۇرىلۋىنا اكەلگەنى" مالىمدەلدى.
وڭىرلەردە شەشىلمەگەن ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەڭبەك قاتىناستارى ماسەلەلەرى ەتنوسارالىق كيكىلجىڭدى دە ۋشىقتىرا تۇسۋدە.
ج.تۇيمەباەۆ جابىق ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتار مادەني، ەكونوميكالىق تۇرعىدان مەملەكەتكە تاۋەلسىز، وزدەرىن وزدەرى قامتاماسىز ەتەتىنىن جەتكىزدى.
"جابىق ەتنيكالىق اۋدانداردا كورشى مەملەكەتتەردىڭ ىقپالى وتە جوعارى ەكەنى قاتتى سەزىلەدى. جالپى العاندا، قورداي قاقتىعىسى جيناقى ورنالاسقان جانە جابىق ەتنوستاردىڭ ماسەلەسىن وزەكتىلەندىردى. ول اسىرەسە، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە كەڭ تارالعان. تۇركىستان وبلىسىندا – وزبەكتەر مەن تاجىكتەر، جامبىل وبلىسىندا – دۇنگەندەر مەن كۇردتەر، الماتى وبلىسىندا – ۇيعىرلار، كۇردتەر، مەسحەتين تۇرىكتەرى، الماتى قالاسى اۋماعىندا – ۇيعىرلار، دۇنگەندەر، شىمكەنتتە – وزبەكتەر، تاراز قالاسىندا – دۇنگەندەر، كۇردتەر جانە وزبەكتەر. 1990 جىلداردان بەرى ەلدى دۇرلىكتىرگەن رەزونانستى قاقتىعىستاردىڭ نەگىزگى بولىگى دە ءدال وسىنداي ايماقتاردا بولدى. بۇعان ءبىر ەتنوستىڭ ەكونوميكالىق رەسۋرستاردى مونوپوليالاندىرىپ الۋى، مادەنيەت جانە ءتىل جاعىنان قازاقتان بولەكتەنۋى جانە وركەن جايعان كوررۋپتسيا سەبەپكەر", – دەدى جانسەيىت قانسەيىتۇلى.
سالدارىنان، وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ قازاق قىزىن زورلاۋى، جىگىتىن ءولتىرۋى، اقساقالىن ساباۋى ۇلتارالىق شيەلەنىس سيپاتىنا يە بولادى. جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كۇدىكتىنى جەدەل قۇرىقتاپ، لايىقتى جازالاسا، قاقتىعىسقا دەيىن جەتپەس ەدى. الايدا بارماق باستى، كوز قىستى تىرلىكتەر كەسىرىنەن قىلمىسكەردىڭ جازادان قۇتىلىپ كەتۋ جاعدايلارى كەزدەسەدى.
"اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى" دەيدى قازاق دانالىعى. جىلدار بويى جابۋلى قازان كۇيىندە، جابا توقىلىپ كەلگەن ء"ىرىڭدى" پروبلەمالار اشكەرەلەندى. ەندى بيلىك كەشەندى شارالار ءتۇزىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا بەل بۋىپ وتىر.
ەتنوسارالىق قاتىناستار باعىتىنداعى عىلىمي، ساراپتامالىق، بولجامدىق جۇمىستار جاڭا ساپالى دەڭگەيگە شىعارىلماق. ەل باسشىلىعىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەتنوساياسات جونىندەگى جەكە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلۋدا ەكەن.
ء"بىز ەتنوستار جيناقى ورىن تەپكەن بارلىق اۋداندارعا ساراپشىلاردىڭ ساپارىن ۇيىمداستىرامىز. سوندا جەرگىلىكتى جەردەگى بارلىق تۇيتكىلدەر تەرەڭ زەردەلەنەدى. بيىلعى جىلى سونىمەن قاتار جالپىۇلتتىق حالىق ساناعى وتكىزىلەدى. ونىڭ اياسىندا ەندى ەتنوستاردىڭ دەموگرافيالىق دامۋ ۇردىستەرى، ولاردىڭ قوعامعا ينتەگراتسيالانۋ پەرسپەكتيۆالارى ناقتى زەرتتەلۋى قاجەت", – دەپ ءتۇيدى جانسەيىت تۇيمەباەۆ.
جانات ارداق
