Elimizde etnosaralyq qarym-qatynastar salasyndaǵy memlekettik saıasat túbegeıli reformalanatyn boldy. Aıtqandaı, bıyl assambleıanyń 25 jyldyǵy. Mereıtoı jyldaǵy dástúrmen bıýdjet qarjysyna bı bılep, toı toılap atap ótilýi múmkin edi. Alaıda Qordaıdaǵy oqıǵalar bárin ózgertti.
Negizi, bul qaqtyǵystyń aldyn alý múmkindigi bolypty. Sarapshylar etnosaralyq qatynastar salasyna 2016 jyly zertteý júrgizip, kóptegen ashyq jáne jasyryn problemalardy sonda áshkerelegen eken. Bıylǵy 11–14 aqpan aralyǵynda, Jambyl oblysyndaǵy tóbelesten keıin sarapshylardyń jańa toby Qordaı aýdanyna baryp, ahýalǵa qanyqqan. Sonda tórt jyl buryn anyqtalǵan álgi túıtkilder 2020 jyly da saqtalyp otyrǵany málim boldy. Qazaqstan halqy assambleıasy tóraǵasynyń orynbasary, QHA hatshylyǵynyń meńgerýshisi Janseıit Túımebaev jaýyrdy jaba toqymaı, olardyń negizgilerin naqty atady:
"Elimizdegi dúngen jurty áleýmettik jáne mádenı oqshaýlanǵan, tuıyq, jeke ómir súredi. Dúngen jastary jalpyqazaqstandyq áleýmettendirý baǵdarlamalarynan qol úzgen. Olar demografııalyq jaǵynan úzdiksiz kóbeıgenine qaramastan, ózge oblystar men qalalarǵa kóp kóshpeıdi. Etnos ishinde kastaǵa bólinýi oryn alǵan, ıaǵnı "ıakshı" jáne "ıaman" toptaryna kiretin dúngenden árbasqa meshitterge barady. Bir-biriniń toılaryna, jerleý rásimderine qatyspaıdy. Budan bólek, dúngender men qazaqtar da ózara basy qosylmaıdy. Memlekettik qyzmetshiler arasynda etnıkalyq dısproporııa bar", – dedi Janseıit Túımebaev.
Bul sala qylmyspen astasyp jatqany ashyq aıtyldy.
"Kontrabanda, quqyq qorǵaý organdaryn sybaılas jemqorlyq jaılaýy sekildi problemalar da bar. Qazaqstandyq dúngenderdiń eleýli bóligi Qytaı men Qyrǵyzstan joǵarǵy oqý oryndarynda oqýdy jón kóredi. Olar qyrǵyzdyń uıaly baılanys operatorlarynyń qyzmetin paıdalanady. Sondaı-aq otandyq emes, Qytaı, Reseı, Qyrǵyzstan telearnalaryn qabyldaý úshin solardyń spýtnıktik quraldaryn keń qoldanady. Qyrǵyzstannan dúngen tilindegi gazet-jýrnaldardy alǵyzady", – dep habarlady QHA tóraǵasynyń orynbasary.
Etnostar shoǵyrlana ornalasqan eldimekenderde baı ulystar kedeıleý turǵylyqty halyqqa shekeden qaraıtyny qupııa emes.
Sarapshylar aýyl aımaqta jer jáne sý resýrstarynyń tapshylyǵy da teketireske sebepker bolatynyn anyqtaǵan.
Osynyń barlyǵy Qazaqstanda, sonyń ishinde, ásirese, shekaralyq aýmaqtarda "jabyq etnıkalyq qaýymdardyń qurylýyna ákelgeni" málimdeldi.
Óńirlerde sheshilmegen bilim berý, densaýlyq saqtaý, eńbek qatynastary máseleleri etnosaralyq kıkiljińdi de ýshyqtyra túsýde.
J.Túımebaev jabyq etnıkalyq qaýymdastyqtar mádenı, ekonomıkalyq turǵydan memleketke táýelsiz, ózderin ózderi qamtamasyz etetinin jetkizdi.
"Jabyq etnıkalyq aýdandarda kórshi memleketterdiń yqpaly óte joǵary ekeni qatty seziledi. Jalpy alǵanda, Qordaı qaqtyǵysy jınaqy ornalasqan jáne jabyq etnostardyń máselesin ózektilendirdi. Ol ásirese, Qazaqstannyń ońtústiginde keń taralǵan. Túrkistan oblysynda – ózbekter men tájikter, Jambyl oblysynda – dúngender men kúrdter, Almaty oblysynda – uıǵyrlar, kúrdter, meshetın túrikteri, Almaty qalasy aýmaǵynda – uıǵyrlar, dúngender, Shymkentte – ózbekter, Taraz qalasynda – dúngender, kúrdter jáne ózbekter. 1990 jyldardan beri eldi dúrliktirgen rezonansty qaqtyǵystardyń negizgi bóligi de dál osyndaı aımaqtarda boldy. Buǵan bir etnostyń ekonomıkalyq resýrstardy monopolııalandyryp alýy, mádenıet jáne til jaǵynan qazaqtan bólektenýi jáne órken jaıǵan korrýpııa sebepker", – dedi Janseıit Qanseıituly.
Saldarynan, ózge etnos ókilderiniń qazaq qyzyn zorlaýy, jigitin óltirýi, aqsaqalyn sabaýy ultaralyq shıelenis sıpatyna ıe bolady. Jergilikti quqyq qorǵaý organdary kúdiktini jedel quryqtap, laıyqty jazalasa, qaqtyǵysqa deıin jetpes edi. Alaıda barmaq basty, kóz qysty tirlikter kesirinen qylmyskerdiń jazadan qutylyp ketý jaǵdaılary kezdesedi.
"Aýrýyn jasyrǵan óledi" deıdi qazaq danalyǵy. Jyldar boıy jabýly qazan kúıinde, jaba toqylyp kelgen "irińdi" problemalar áshkerelendi. Endi bılik keshendi sharalar túzip, ony júzege asyrýǵa bel býyp otyr.
Etnosaralyq qatynastar baǵytyndaǵy ǵylymı, saraptamalyq, boljamdyq jumystar jańa sapaly deńgeıge shyǵarylmaq. El basshylyǵynyń tapsyrmasymen etnosaıasat jónindegi jeke ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurý máselesi qarastyrylýda eken.
"Biz etnostar jınaqy oryn tepken barlyq aýdandarǵa sarapshylardyń saparyn uıymdastyramyz. Sonda jergilikti jerdegi barlyq túıtkilder tereń zerdelenedi. Bıylǵy jyly sonymen qatar jalpyulttyq halyq sanaǵy ótkiziledi. Onyń aıasynda endi etnostardyń demografııalyq damý úrdisteri, olardyń qoǵamǵa ıntegraııalaný perspektıvalary naqty zerttelýi qajet", – dep túıdi Janseıit Túımebaev.
Janat Ardaq
