قازاقستان جەرى ب.ز.د. ءى-ءشى مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اسا كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك وقيعالاردىڭ كۋاسى بولدى. التاي، جەتىسۋدى ءۇيسىن مادەنيەتىنە جاتاتىن مەملەكەتتىك دارەجەدە ءومىر سۇرگەن تايپالار مەكەن ەتسە، قاراتاۋدان سىرداريانىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىن قاڭلىلار، ال سىردىڭ باتىسى مەن ارال تەڭىزىنە دەيىنگى كەڭ القاپتى ماسساگەتتەر مەكەندەگەن. ارالدان باستاپ كاسپيدىڭ شىعىسىنان ورال تاۋلارىنا دەيىنگى كەڭ دالادا سارماتتار، سارىارقادا يسسەدوندار ءومىر سۇرگەن. ءبىز اتاپ وتىرعان تايپالار اتاۋىن سول كەزدەگى مەملەكەتتىك وداق دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل تايپالار ىشىندە ءارتۇرلى اتپەن اتالعان. ونداعان رۋلىق قۇرامدار بولعان.
الايدا بۇل تايپالىق وداقتار ءارتۇرلى اتالعانىمەن، قازاق جەرىنىڭ ءار ولكەسىن مەكەن ەتكەنىمەن، بارلىعىنا ورتاق سيپات ولاردىڭ ءوز كوسەمدەرى، ابىزدارى، بەيبىت كۇندە مالشى، ەگىنشى، قولونەرشى ۇستالار، مىس بالقىتىپ، تەمىر قورىتقان ىسمەر، زەرگەر تايپالاستارى بولعان. ولار اركەز الىس-جاقىن كورشى ەلدەرمەن بىردە بەيبىت كەلىسىمىمەن، بىردە قارۋ كۇشىمەن بايلانىستا بولدى. دەگەنمەن، كونە زامان تۇرعىندارىنىڭ تىرشىلىگى وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ايماقتىڭ تابيعي جاعدايىمەن بايلانىستى بولىپ، وعان بەيىمدەلىپ دامىعان. ءبىز بۇل شاعىن ماقالادا جوعارىدا اتاپ وتكەن تايپالاردىڭ سىردىڭ سول جاق تومەنگى ساعاسىنداعى ءبىر بولىگىنىڭ كونە تاريحىنا شولۋ جاساماقپىز. ارال تەڭىزىن قۇرعاپ قالۋدان ساقتاپ وتىرعان قازىرگى كەزدە ءامۋداريا مەن سىرداريا اتالاتىن قوس وزەن ادامزاتتىڭ مەكەنى بولعان. ولاردىڭ تىرشىلىك ەتكەن قالالارى مەن بەكىنىستەرىنىڭ ورنى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. جوعارىدا اتالعان سىرداريانىڭ ەجەلگى وڭتۇستىك ارنالارى – ىڭكارداريا مەن جاڭاداريا بويىندا شىرىكرابات مادەنيەتىن تاراتۋشىلار – ساق تايپالارىنىڭ جەرلەۋ عيماراتتارى مەن مەكەن ەتكەن ورىندارى ورنالاسقان.
سونداي قالالاردىڭ ءبىرى ءبابىش موللا قالاسى. ول سىرداريادان ءبولىنىپ شىققان جاڭاداريا ارناسىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا، رۋحاني-اكىمشىلىك ورتالىعى بولعان شىرىكرابات قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىستا ورنالاسقان. قالانىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسى جاقسى دامىعان. جاڭاداريا ارناسى اققىر تاۋىنان تومەن قاراي بىرنەشە تارماققا بولىنگەن. كەيىن، جەرگىلىكتى حالىق ولاردان كانالدار مەن ارىقتار تارتىپ ەگىستىك القاپتارىن سۋمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. وسى كانالداردى جاعالاي ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان تايپالار مەكەندەگەن. بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان ەگىس القاپتارىندا سۇلى، تارى، بيداي جانە ت.ب. ونىمدەرىن وسىرگەن.
بۇل ايماققا 1957-60 جىلدارى حورەزم ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسى قازبا جۇمىستارىمەن قاتار، ماڭايعا بارلاۋ جاساپ 150-گە تارتا قونىس تاپقان بولاتىن. كەيىن، 2004 جىلدان بەرى ارحەولوگيا ينستيتۋتى ىشىنەن شىرىك رابات ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى قايتا بارلاۋ جۇرگىزىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساپ كەلەدى.
ءبابىش موللا ورتالىعى بار ۇلكەن قالا. قالانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى بيىك دۋالدارمەن قورشالعان. قابىرعالارىن جاۋ الماستاي ەتىپ مۇنارالار تۇرعىزىپ، ولاردى وق اتاتىن ويىقتارمەن كۇشەيتكەن. قالا ورتالىعى سولتۇستىگىندە ورنالاسقان، ونىڭ كولەمى 100ح100 م. بيىكتىگى 2 م بولاتىن قابىرعالارىن جارتىلاي دوڭگەلەك مۇنارالارمەن بەكىتكەن. قابىرعالارى مەن مۇنارالارىندا ءبىر نەمەسە ۇشەۋدەن وق اتاتىن تەسىكتەر ورنالاسقان. قالا ورتالىعىنىڭ وڭتۇستىك- باتىس كىرەبەرىس قاقپاسىندا «دونجون» دەگەن اتاۋعا يە بولعان كولەمى 30ح30 م بولاتىن قۋاتتى بەكىنىس بوي كوتەرگەن. ونىڭ قابىرعالارى 4-5م بيىكتىكتە ساقتالعان. ءىشى بىرنەشە بولمەدەن تۇرادى. بولمەدەن-بولمەگە قاتىنايتىن ەسىكتەرىن اركا قىلىپ كومكەرگەن. باستى كىرەتىن قاقپاسى وسى جەردە بولعاندىقتان جاۋدى كۇتىپ الاتىن مۇنارا رەتىندە قولدانىپ، كەيىن جاۋىنگەرلەردىڭ مەكەنجايى رەتىندە پايدالانعان.
ال قالا ورتالىعىندا «ۇلكەن ءۇي» دەپ اتالاتىن شارشى تەكتەس، جالپى اۋدانى 44ح44 م عيمارات ورنى ساقتالعان. قابىرعالارىنىڭ قازىرگى بيىكتىگى 1,5م. عيماراتتى وق اتاتىن ويىقتارى بار، مۇنارالى قابىرعالارمەن قورشاعان، بۇل مۇنارالار ورتالىقتىڭ بۇرىشتارىمەن كىرەبەرىستەگى وڭتۇستىك قابىرعانىڭ ورتا تۇسىن تۇتاستاي قامتىعان. كىرەر تۇستا عيمارات ءدالىز تارىزدەس ەكى بولىككە بولىنگەن. قازبا بارىسىندا شىعىس بولىگىنەن بىرنەشە وندىرىستىك پەشتەر مەن كاركاستان تۇرعىزىلعان ءۇيدىڭ ورىندارى ارشىلدى. ولاردان، ساز بالشىقتان كۇيدىرىلگەن مۇسىنشەلەر مەن مىس قالدىقتارى جانە تۇرمىستىق ىدىستارى تابىلدى.
قالا ماڭىندا كىسى جەرلەگەن مولالارى دا ساقتالعان. ولار جۇمبازدالعان سازدان جانە شيكى كەسەكتەن تۇرعىزىلعان كەسەنەلەردەن تۇرادى. سولاردىڭ ءبىرى قالاعا تىكەلەي جاقىن باتىس بولىگىندە ءبابىش موللا 2 دەلىنەتىن مونۋمەنتتى، جەرلەۋ عيماراتى ورنالاسقان. جالپى اۋماعى 21ح21 م، جوباسى شارشى تەكتەس ىشكى جوسپارى سيممەتريالى كەلگەن، ونىڭ بيىكتىگى 7 م. بيىكتىگى جارتى مەتردەن اساتىن التى پاقسا بلوكتارىنان تۇراتىن نەگىزگى تۇعىرى پيراميدا تارىزدەس. جوعارعى جاعى شيكى كەسەكتەرمەن تۇرعىزىلعان. كەسەنەنىڭ باستى ەسىگى باتىس بولىگىنەن شىعادى. ىشكى جاعى ءتورت بولمەدەن تۇراتىن ولار ءبىر-بىرىنە ءدالىز ارقىلى بايلانىسقان. ولاردىڭ ەسىكتەرى دوعا تارىزدەس بەزەندىرىلگەن. كەيبىر بولمەلەردىڭ ەدەندەرىنە ءتورتبۇرىشتى بولاتىن شيكى كىرپىشتەر توسەگەن. بولمەلەردىڭ بارلىعى الەباسترلى سىلاقپەن سىلانىپ، شاحماتتىق جۇيەدە قىزىل جانە اق بوياۋمەن كومكەرىلگەن.
بولمەلەردەن، قازبا بارىسىندا كىسىنى تىكەلەي ەدەنگە نەمەسە تاقتايشالارعا قويۋمەن قاتار ىدىس ىشىنە سالۋ سالتى دا قولدانعان جەرلەۋلەر تابىلعان. كىسىمەن ولاردىڭ مونشاقتارى، تەمىر جەبە ۇشى، التىن سىرعالار مەن ىدىستارى بىرگە قويىلعان.
قالا ماڭايىندا جانە جاڭاداريا ارناسى مەن ودان تارتىلعان كانالداردىڭ بويىندا بىرنەشە اۋىلدار مەن جەكەلەگەن ۇيلەردىڭ ورىندارى بار ەكەندىگىن جوعارىدا ايتىپ كەتكەن بولاتىنبىز. ولار تومپەشىك تۇرىندە، تاقىر جەرلەردە شوقى تۇرىندە، ال كەي جەرلەردە قىش ىدىس سىنىقتاردىڭ شاشىراندى تۇرىندە ساقتالعان. كەيبىر اۋىلداردا قىش كۇيدىرەتىن پەشتەردىڭ قالدىقتارى قالعان. سونداي اۋىلدىڭ بىرىنە 2015 جىلى قازبا زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. اۋىل ء(بابىش موللا 7) ءبابىش موللا قالاسىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 5 شاقىرىم جەردە، كەۋىپ قالعان ارنانىڭ بويىندا ورنالاسقان. زەرتتەۋ بارىسىندا انىقتالعانداي، اۋىلدىڭ ءىشى قىش وندىرەتىن ءوندىرىس وشاعى بولعانىن اتاپ كەتۋ كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز، اۋىلدا 9 قىش كۇيدىرەتىن پەش، 7 شەبەرحانا مەن تۇرعىن ۇيلەر جانە بىرنەشە بولمەدەن تۇراتىن ۇلكەن ءۇيدىڭ ورنى تابىلدى. اۋىلدىڭ ىشىنە قاراي ارنادان بولەك سۋقويماسى تارتىلعان. وندىرىسكە سۋدى وسى سۋقويماسىنان العان بولۋى كەرەك.
زەرتتەۋ بارىسىندا ءۇش پەش اشىلدى. ولاردىڭ كولەمدەرى ءارتۇرلى، ۇزىندىقتارى 2 م 3,5 مەترگە دەيىن، ەنى 2,1 م 2,7 م جەتەدى. بيىكتىكتەرى 80 سم-دەن 1 مەتر بولادى. پەشتىڭ وتتىق سالاتىن اۋىزدارىمەن قاتار، ىستىق اۋا وتەتىن ويىقتارى جاقسى ساقتالعان. ءبىر پەشتىڭ وزىندە 16 تەسىكتىڭ ورنى ساقتالعان. قالىڭدىعى 0,7-0,8 م بولاتىن قابىرعالارى جۇمبازدالعان سازدان تۇرعىزىلعان.
قىش كۇيدىرەتىن پەشتەرمەن قاتار، اينالاسىندا ورنالاسقان شەبەرحانالارى ارشىلدى. بىرنەشە بولمەدەن تۇراتىن شەبەرحانالاردىڭ قابىرعالارى پاقسا بلوكتارىنان تۇرعىزىلعان. بولمەلەردە تۇرمىسقا ارنالعان ىدىستار، كوزەشىلەردىڭ شارىقتا اينالدىراتىن تاستارى، بۇدان وزگە ىدىس جاساۋعا ازىرلەنگەن قامىرلارى ساقتالعان.
ۇستالاردىڭ مەكەن ەتكەن ءۇي-جايىنا دا زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ، ءۇيدىڭ تولىق ءۇش بولمەسى اشىلدى. ءۇيدىڭ، قازىرگى ساقتالعان قابىرعالارىنىڭ بيىكتىگى 1 م-گە دەيىن جەتەدى. قابىرعالاردىڭ تومەنگى تۇعىرى پاقسا بلوكتارىنان تۇرعىزىلسا، كەيىن جوعارعى جاعىن شيكى كىرپىشتەرمەن كوتەرگەن. بولمەلەردەن استىق، سۋ ساقتايتىن ىدىستارعا ارنالعان بىرنەشە شۇڭقىرلار مەن وشاقتىڭ ورىندارى جانە سول داۋىردەن قالعان جادىگەرلەر تابىلدى.
شەبەرحانالار مەن ءۇيدىڭ ورىندارىنان تابىلعان ىدىستاردا ءارتۇرلى تاڭبالار كەزدەسەدى. نەگىزىنەن مۇنداي تاڭبالاردى ىدىس جاساعان ءار ۇستا جەكە تاڭباسى رەتىندە پايدالانعان. كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، سىرتقى ساۋدا اينالىمدىق ساناۋ كەزىندە شاتىسپاۋ ءۇشىن ءار ىدىسقا تاڭبا سالىنىپ وتىرعان. مۇنداي تاڭبالار ءبابىش موللا جانە شىرىكرابات قالالارىنان تابىلعان ىدىستاردا كەزدەسكەن بولاتىن.
اۋىلدان تابىلعان پەشتەر مەن شەبەرحانالار تەك قانا ءبابىش موللا حالقىن عانا ەمەس، اينالاسىنداعى شىرىكرابات، بۇلاندى قالالارىن جانە قابىلدىڭ، الىپتىڭ قامالدارىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. ولار، مۇنىمەن شەكتەلمەي سىرتقى ساۋدا اينالىمعا دا شىعارىپ وتىرعان.
ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ قانا قويماي قولونەرشىلىك ونەرىن دە دامىتقان. وزدەرىنىڭ دىنىمەن قاتار سالت-جورالعىلارىن ۇستانعان جەرگىلىكتى حالىق، قالا مەن كەسەنەلەردىڭ سالىنۋ ارحيتەكتۋرالىق ادىسىنە كوپ كوڭىل بولگەندىگىن كورەمىز.
سونىمەن، ب.ز.د. ءى-مىڭجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇرعىزىلعان ءبابىش موللا قالاسى وتىرىقشى ەگىن جانە قولونەرشىلىك مادەنيەتى دامىعان تايپالاردىڭ ورتالىعى بولعان.
جولداسبەك قۇرمانقۇلوۆ،
ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،
تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
جانبولات ۇتىباەۆ،
اعا عىلىمي قىزمەتكەر، "انا ءتىلى".
