Qazaqstan jeri b.z.d. I-shi myńjyldyqtyń ekinshi jartysynda asa kúrdeli saıası-áleýmettik oqıǵalardyń kýási boldy. Altaı, Jetisýdy úısin mádenıetine jatatyn memlekettik dárejede ómir súrgen taıpalar meken etse, Qarataýdan Syrdarııanyń shyǵys jaǵalaýyna deıin qańlylar, al Syrdyń batysy men Aral teńizine deıingi keń alqapty massagetter mekendegen. Araldan bastap Kaspııdiń shyǵysynan Oral taýlaryna deıingi keń dalada sarmattar, Saryarqada ıssedondar ómir súrgen. Biz atap otyrǵan taıpalar ataýyn sol kezdegi memlekettik odaq dep túsinýimiz kerek. Óıtkeni bul taıpalar ishinde ártúrli atpen atalǵan. Ondaǵan rýlyq quramdar bolǵan.
Alaıda bul taıpalyq odaqtar ártúrli atalǵanymen, qazaq jeriniń ár ólkesin meken etkenimen, barlyǵyna ortaq sıpat olardyń óz kósemderi, abyzdary, beıbit kúnde malshy, eginshi, qolónershi ustalar, mys balqytyp, temir qorytqan ismer, zerger taıpalastary bolǵan. Olar árkez alys-jaqyn kórshi eldermen birde beıbit kelisimimen, birde qarý kúshimen baılanysta boldy. Degenmen, kóne zaman turǵyndarynyń tirshiligi ózderi ómir súrip otyrǵan aımaqtyń tabıǵı jaǵdaıymen baılanysty bolyp, oǵan beıimdelip damyǵan. Biz bul shaǵyn maqalada joǵaryda atap ótken taıpalardyń Syrdyń sol jaq tómengi saǵasyndaǵy bir bóliginiń kóne tarıhyna sholý jasamaqpyz. Aral teńizin qurǵap qalýdan saqtap otyrǵan qazirgi kezde Ámýdarııa men Syrdarııa atalatyn qos ózen adamzattyń mekeni bolǵan. Olardyń tirshilik etken qalalary men bekinisteriniń orny búgingi kúnge deıin saqtalǵan. Joǵaryda atalǵan Syrdarııanyń ejelgi ońtústik arnalary – Ińkárdarııa men Jańadarııa boıynda Shirikrabat mádenıetin taratýshylar – saq taıpalarynyń jerleý ǵımarattary men meken etken oryndary ornalasqan.
Sondaı qalalardyń biri Bábish molla qalasy. Ol Syrdarııadan bólinip shyqqan Jańadarııa arnasynyń oń jaǵalaýynda, rýhanı-ákimshilik ortalyǵy bolǵan Shirikrabat qalasynan soltústik-shyǵysta ornalasqan. Qalanyń sýlandyrý júıesi jaqsy damyǵan. Jańadarııa arnasy Aqqyr taýynan tómen qaraı birneshe tarmaqqa bólingen. Keıin, jergilikti halyq olardan kanaldar men aryqtar tartyp egistik alqaptaryn sýmen qamtamasyz etip otyrǵan. Osy kanaldardy jaǵalaı egin sharýashylyǵymen aınalysqan taıpalar mekendegen. Birneshe shaqyrymǵa sozylǵan egis alqaptarynda suly, tary, bıdaı jáne t.b. ónimderin ósirgen.
Bul aımaqqa 1957-60 jyldary Horezm arheologııalyq-etnografııalyq ekspedıııasy qazba jumystarymen qatar, mańaıǵa barlaý jasap 150-ge tarta qonys tapqan bolatyn. Keıin, 2004 jyldan beri Arheologııa ınstıtýty ishinen Shirik Rabat arheologııalyq ekspedıııasy qaıta barlaý júrgizip, zertteý jumystaryn jasap keledi.
Bábish molla ortalyǵy bar úlken qala. Qalanyń ońtústik-shyǵys bóligi bıik dýaldarmen qorshalǵan. Qabyrǵalaryn jaý almastaı etip munaralar turǵyzyp, olardy oq atatyn oıyqtarmen kúsheıtken. Qala ortalyǵy soltústiginde ornalasqan, onyń kólemi 100h100 m. Bıiktigi 2 m bolatyn qabyrǵalaryn jartylaı dóńgelek munaralarmen bekitken. Qabyrǵalary men munaralarynda bir nemese úsheýden oq atatyn tesikter ornalasqan. Qala ortalyǵynyń ońtústik- batys kireberis qaqpasynda «donjon» degen ataýǵa ıe bolǵan kólemi 30h30 m bolatyn qýatty bekinis boı kótergen. Onyń qabyrǵalary 4-5m bıiktikte saqtalǵan. Ishi birneshe bólmeden turady. Bólmeden-bólmege qatynaıtyn esikterin arka qylyp kómkergen. Basty kiretin qaqpasy osy jerde bolǵandyqtan jaýdy kútip alatyn munara retinde qoldanyp, keıin jaýyngerlerdiń mekenjaıy retinde paıdalanǵan.
Al qala ortalyǵynda «úlken úı» dep atalatyn sharshy tektes, jalpy aýdany 44h44 m ǵımarat orny saqtalǵan. Qabyrǵalarynyń qazirgi bıiktigi 1,5m. Ǵımaratty oq atatyn oıyqtary bar, munaraly qabyrǵalarmen qorshaǵan, bul munaralar ortalyqtyń buryshtarymen kireberistegi ońtústik qabyrǵanyń orta tusyn tutastaı qamtyǵan. Kirer tusta ǵımarat dáliz tárizdes eki bólikke bólingen. Qazba barysynda shyǵys bóliginen birneshe óndiristik peshter men karkastan turǵyzylǵan úıdiń oryndary arshyldy. Olardan, saz balshyqtan kúıdirilgen músinsheler men mys qaldyqtary jáne turmystyq ydystary tabyldy.
Qala mańynda kisi jerlegen molalary da saqtalǵan. Olar jumbazdalǵan sazdan jáne shıki kesekten turǵyzylǵan kesenelerden turady. Solardyń biri qalaǵa tikeleı jaqyn batys bóliginde Bábish molla 2 delinetin monýmentti, jerleý ǵımaraty ornalasqan. Jalpy aýmaǵy 21h21 m, jobasy sharshy tektes ishki jospary sımmetrııaly kelgen, onyń bıiktigi 7 m. Bıiktigi jarty metrden asatyn alty paqsa bloktarynan turatyn negizgi tuǵyry pıramıda tárizdes. Joǵarǵy jaǵy shıki kesektermen turǵyzylǵan. Keseneniń basty esigi batys bóliginen shyǵady. Ishki jaǵy tórt bólmeden turatyn olar bir-birine dáliz arqyly baılanysqan. Olardyń esikteri doǵa tárizdes bezendirilgen. Keıbir bólmelerdiń edenderine tórtburyshty bolatyn shıki kirpishter tósegen. Bólmelerdiń barlyǵy alebastrly sylaqpen sylanyp, shahmattyq júıede qyzyl jáne aq boıaýmen kómkerilgen.
Bólmelerden, qazba barysynda kisini tikeleı edenge nemese taqtaıshalarǵa qoıýmen qatar ydys ishine salý salty da qoldanǵan jerleýler tabylǵan. Kisimen olardyń monshaqtary, temir jebe ushy, altyn syrǵalar men ydystary birge qoıylǵan.
Qala mańaıynda jáne Jańadarııa arnasy men odan tartylǵan kanaldardyń boıynda birneshe aýyldar men jekelegen úılerdiń oryndary bar ekendigin joǵaryda aıtyp ketken bolatynbyz. Olar tómpeshik túrinde, taqyr jerlerde shoqy túrinde, al keı jerlerde qysh ydys synyqtardyń shashyrandy túrinde saqtalǵan. Keıbir aýyldarda qysh kúıdiretin peshterdiń qaldyqtary qalǵan. Sondaı aýyldyń birine 2015 jyly qazba zertteý jumystary júrgizildi. Aýyl (Bábish molla 7) Bábish molla qalasynan ońtústik-shyǵysqa qaraı 5 shaqyrym jerde, keýip qalǵan arnanyń boıynda ornalasqan. Zertteý barysynda anyqtalǵandaı, aýyldyń ishi qysh óndiretin óndiris oshaǵy bolǵanyn atap ketý kerek. Olaı deıtinimiz, aýylda 9 qysh kúıdiretin pesh, 7 sheberhana men turǵyn úıler jáne birneshe bólmeden turatyn úlken úıdiń orny tabyldy. Aýyldyń ishine qaraı arnadan bólek sýqoımasy tartylǵan. Óndiriske sýdy osy sýqoımasynan alǵan bolýy kerek.
Zertteý barysynda úsh pesh ashyldy. Olardyń kólemderi ártúrli, uzyndyqtary 2 m 3,5 metrge deıin, eni 2,1 m 2,7 m jetedi. Bıiktikteri 80 sm-den 1 metr bolady. Peshtiń ottyq salatyn aýyzdarymen qatar, ystyq aýa ótetin oıyqtary jaqsy saqtalǵan. Bir peshtiń ózinde 16 tesiktiń orny saqtalǵan. Qalyńdyǵy 0,7-0,8 m bolatyn qabyrǵalary jumbazdalǵan sazdan turǵyzylǵan.
Qysh kúıdiretin peshtermen qatar, aınalasynda ornalasqan sheberhanalary arshyldy. Birneshe bólmeden turatyn sheberhanalardyń qabyrǵalary paqsa bloktarynan turǵyzylǵan. Bólmelerde turmysqa arnalǵan ydystar, kózeshilerdiń sharyqta aınaldyratyn tastary, budan ózge ydys jasaýǵa ázirlengen qamyrlary saqtalǵan.
Ustalardyń meken etken úı-jaıyna da zertteý júrgizilip, úıdiń tolyq úsh bólmesi ashyldy. Úıdiń, qazirgi saqtalǵan qabyrǵalarynyń bıiktigi 1 m-ge deıin jetedi. Qabyrǵalardyń tómengi tuǵyry paqsa bloktarynan turǵyzylsa, keıin joǵarǵy jaǵyn shıki kirpishtermen kótergen. Bólmelerden astyq, sý saqtaıtyn ydystarǵa arnalǵan birneshe shuńqyrlar men oshaqtyń oryndary jáne sol dáýirden qalǵan jádigerler tabyldy.
Sheberhanalar men úıdiń oryndarynan tabylǵan ydystarda ártúrli tańbalar kezdesedi. Negizinen mundaı tańbalardy ydys jasaǵan ár usta jeke tańbasy retinde paıdalanǵan. Keıbir ǵalymdardyń pikirinshe, syrtqy saýda aınalymdyq sanaý kezinde shatyspaý úshin ár ydysqa tańba salynyp otyrǵan. Mundaı tańbalar Bábish molla jáne Shirikrabat qalalarynan tabylǵan ydystarda kezdesken bolatyn.
Aýyldan tabylǵan peshter men sheberhanalar tek qana Bábish molla halqyn ǵana emes, aınalasyndaǵy Shirikrabat, Bulandy qalalaryn jáne Qabyldyń, Alyptyń qamaldaryn qamtamasyz etip otyrǵan. Olar, munymen shektelmeı syrtqy saýda aınalymǵa da shyǵaryp otyrǵan.
Egin sharýashylyǵymen aınalysyp qana qoımaı qolónershilik ónerin de damytqan. Ózderiniń dinimen qatar salt-joralǵylaryn ustanǵan jergilikti halyq, qala men kesenelerdiń salyný arhıtektýralyq ádisine kóp kóńil bólgendigin kóremiz.
Sonymen, b.z.d. I-myńjyldyqtyń ekinshi jartysynda turǵyzylǵan Bábish molla qalasy otyryqshy egin jáne qolónershilik mádenıeti damyǵan taıpalardyń ortalyǵy bolǵan.
Joldasbek QURMANQULOV,
Á.Marǵulan atyndaǵy arheologııa ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri,
tarıh ǵylymynyń kandıdaty
Janbolat ÚTIBAEV,
aǵa ǵylymı qyzmetker, "Ana tili".
