تاشكەنت 16-شى عاسىردىڭ باسىنان شايبان اۋلەتى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولاتىن. عاسىر سوڭىنا قاراي (1598 ج.) ونى تاۋەكەل حان، ودان كەيىن بىرنەشە دۇركىن ەسىم حان بيلەگەن. ارا-اراسىندا ءبىر-ءبىر جىلدان اشتارحاندىق ءجاني مۇحاممەد پەن قاراقالپاق جەتەكشىسى ابدالعافار، 1612 جىلى ەسكەندىر سۇلتان (بۇحارا تاعىنداعى يمامقۇلي حاننىڭ ۇلى) باسقارعان. وسى كەزدە، جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزۋ ارقىلى، ساياسي ارەناعا تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان شىعادى.
تۇرسىن مۇحاممەد 1576−1582 جىلدارعى تاشكەنت ءامىرشىسى بابا سۇلتاننىڭ قولىنان حاقنازار حانمەن بىرگە قازا تاپقان جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى. بۇحارا حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى يمامقۇلي حان وسى قازاق سۇلتانى تۇرسىندى 1613 جىلى تاشكەنتتىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە تانىدى. بۇعان ونى قازاق قولدارىمەن بولعان شايقاستار ناتيجەسى ءماجبۇر ەتكەن بولاتىن. ال تۇرسىن حان (بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ەمەس، تاشكەنت ايماعىنىڭ حانى، كىشى حان) تاشكەنتتىڭ بۇحار حاندىعىنا (ماۋەرەنناحر حانىنا) باعىنبايتىن دەربەس، تاۋەلسىز حاندىق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن، ءوز تەڭگەسىن شىعاردى. ول كۇللىقازاق حانى (باس حان، قاھان) ەسىمگە تاۋەلدى بولاتىن. وعان ادالدىعىن ايعاقتاپ، ەكى رەت انت ىشكەن، بىراق ەكەۋىن دە ءوزى بۇزعان ەدى. الايدا تۇتاس حالىقتىڭ ىشىندە ءوز كىناسىنەن ءوزارا قانتوگىس بولدىرماۋ ماقساتىندا، ەسىم حان ونى وزىمەن تەڭ قۇقىقتى ساناپ، ەكەۋارا كەلىسىمگە كەلگەن، ءسويتىپ وعان ءبىرشاما ەركىندىك بەرگەن بولاتىن. تۇرسىن حان اۋەلدە ەكى سۋ اراسىن (ماۋەرەنناحردى) بيلەگەن اشتارحاندىقتارمەن (جانيلىكتەرمەن) تاتۋ بولاتىن، كەيىن قارسىلىق كورسەتتى. ۇلكەن جاساقتى باستاپ بارىپ، يمامكۇلي حاننىڭ اسكەرىمەن شاحرۋح بەكىنىسى ماڭىندا شايقاستى. جەڭىسكە جەتتى. وسى ءجايت ونىڭ تابەتىن وياتا ءتۇستى…
بۇل كەزدە شىعىستا جوڭعارلار قازاق جەرىنە قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سول سەبەپتى ەسىم حان قىرعىز ەلىن باسقارىپ وتىرعان قوقىم بيمەن تاتۋ قاتىناس جاساي وتىرىپ، ەكى ەل وداعىن نىعايتا تۇسكەن. موعولستانمەن دە دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان. ءسويتىپ كۇش بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىنا شاپقىنشىلىق جاساعان ويراتتارعا ويسىراتا سوققى بەردى. الايدا ەلدە تىنىشتىق ورناي قويمادى. ەسىم حاننىڭ جورىقتا جۇرگەن شاعىن تۇتاس قازاق ەلىنىڭ حانى بولۋدان دامەلى تۇرسىن حان پايدالانىپ قالعىسى كەلدى. قالىڭ اسكەرىمەن تاشكەنتتەن شىقتى دا، قازاق استاناسى تۇركىستان قالاسىنا شابۋىل جاسادى. قازاق ەلىنىڭ باس حانى ەسىم حاننىڭ ورداسىن شاپتى. قالانى تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ، تونادى. ەسىم حاننىڭ وتباسىن تۇتقىنعا الدى. وسىلاي ول – تاشكەنت حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى تۇرسىن حان – قازاق ەلىنىڭ ىشكى بىرلىگىنە، تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىردى. سوندا ەسىم حان قازاق اسكەرلەرىنەن ۇلكەن كۇش جيىپ، وعان قارسى جورىققا شىقتى. شەشۋشى ۇرىستار جۇرگىزدى. 1627 جىلى اۋەلى سايرامدا، ودان تاشكەنت ماڭىندا بولعان قاندى شايقاستاردا تۇرسىن حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى. تاشكەنتتى الدى. تۇرسىن حان مەن ونىڭ جاقىندارىن ءولتىردى. تاشكەنت حاندىعىن جويدى. قالا مەن ايماق حالقىن قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇزىرىنا قاراتتى.
ءوستىپ ءوزارا سوعىس دوعارىلدى، قازاق ەلىنىڭ بارشا ايماقتارى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا تۇتاستانۋىنا قول جەتكىزىلدى. تۇرسىن حان بۇلىنشىلىگى «قاتاعان قىرعىنى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. ەسىم حان تۇسىندا ءومىر سۇرگەن مارقاسقا جىراۋ جاۋىنگەرلىك رۋحى جوعارى كوپتەگەن جورىق جىرلارى مەن تولعاۋلار شىعارعان كىسى، سولارىنىڭ تەك كەيبىرى عانا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەنى بەلگىلى. جىراۋدىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جىرىندا مىنانداي جولدار بار: «ەي، قاتاعان حان تۇرسىن! كىم ارامدى انت ۇرسىن. جازىقسىز ەلدى جىلاتىپ، جەر ءتاڭىرىسىڭ، جاتىرسىڭ، حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قارا الباستى باسقىرسىڭ! التىن تاقتا جاتساڭ دا قازاڭ جەتتى قاپىلسىڭ! ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىگىڭە كەلىپ تۇر، شاشقالى تۇر قانىڭدى، كەشىكپەي سودان قاتارسىڭ!» مۇندا حالىقتىڭ كۇللى ەل يەسى بوپ وتىرعان ەسىم حانعا سەنىمى جانە ايماقتىق بيلەۋشى تۇرسىن حانعا نازاسى بەينەلەنگەن. تۇرسىن حاننىڭ تۇتاس ەلدى بولشەكتەپ، دەربەستەنگەنى، بۇلىك جاساپ جوعارعى بيلىككە ۇمتىلعانى، حاندىعىنداعى تەك ءوزى سۇيەنەتىن قاتاعان رۋىن بۇلىنشىلىككە كوتەرىپ، تىنىش جۇرتقا قارسى قويۋ جولىمەن قانتوگىس تۋدىرعانى وسىناۋ قاھارلى جىر جولدارىن ومىرگە اكەلگەن بولاتىن.
ەسىم حان اۋىر ىشكى ساياسي كۇرەستى باستان كەشە وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋىنە باعىتتالعان تۇبەگەيلى وزگەرىستەر، جاقسارتۋلار جۇرگىزدى. ونىڭ وتىز جىل ەل باسقارعاندا جۇزەگە اسىرعان رەفورماسىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەملەكەت بيلىگىنە حالىق وكىلدەرىن كەڭىرەك تارتۋدا جاتقان ەدى. بۇرىن ەل ءىشىن بيلەۋدى جابىق تۇرپاتتاعى ەليتا – تورەلەر جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن بولسا، ەندى حالىقتى باسقارۋ ىستەرىندە ءبىرىنشى كەزەككە ەل ىشىندەگى بيلەر مەن رۋ-تايپالاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، باس ادامدار – ياعني، ەليتانىڭ اشىق تۇرپاتى شىعارىلدى. ول مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتىن ارتتىرۋعا ەرەكشە كوڭىل قويعان بولاتىن. بۇل ورايدا سۇلتاندار مەن باتىرلارعا ايرىقشا اسكەري-ساياسي وكىلەتتىلىكتەر بەرگەن. وسىناۋ اسكەري قابىلەتتەرىنە تيىسىنشە سەنىم ارتىلاتىن سوناۋ شىڭعىس حان تۇقىمدارىنىڭ بەيبىت ومىردەگى ساياسي قۇقتارىن شەكتەدى. ەسەسىنە قاۋىمدار (رۋ-تايپالار، اتالىقتار) مەن ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنە – رۋباسىلارىنا، اۋىلداردىڭ باس ادامدارىنا، اقساقالدارىنا كەڭەيتىلگەن قۇقتار بەردى. ياعني، ەسىم حاننىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ەل ىشىندە وزىندىك ءبىر رەۆوليۋتسيا – بيلەر توڭكەرىسى جاسالدى. بۇل وراسان زور جاڭالىق «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتتى جاڭا زاڭنامالىق قۇجاتتى قابىلداۋ ارقىلى جۇزەگە استى.
وسىناۋ زاڭدار جيناعىن «ەسىم حان سالعان ەسكى جول» دەپ تە اتايدى. ويتكەنى، ەسىم حان كوشپەندى رۋ-تايپالاردىڭ ءومىر سالتىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باسقارۋ جۇيەسىن – ەسكى جولدى – جاڭاشا جاڭعىرتقان ەدى. ول قاسىم حاننىڭ زاڭدارىن تولىقتىرۋ سيپاتىندا قابىلداندى. جانە بىردەن جۇرتشىلىقتىڭ ريزاشىلىعىنا يە بولدى. ويتكەنى حالىقتىڭ باسىم بولىگى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن، سوندىقتان ولارعا ومىردە شاريعات زاڭدارىنان گورى ادەت-عۇرىپ تارتىپتەرى مەن قيسىندارىن قولدانۋ ءادىل دە قولايلى كورىنەتىن. بۇل قۇقىقتىق اكت حاننىڭ، بيلەر مەن باتىرلاردىڭ وكىلەتتىلىكتەرىن ناقتىلادى. ولاردىڭ ءوزارا قاتىناستارىن، اتقاراتىن مىندەتتەرى مەن پايدالاناتىن قۇقتارىن بەلگىلەدى. «ەسكى جول» ارقىلى ەسىم حان اقسۇيەكتەردىڭ بيلەۋشىلىك مۇمكىندىكتەرىنە شەكتەۋ قويىپ، ەل اراسىنداعى بيلەرگە، رۋباسى، اۋىلباسى، اقساقالدارعا ارقا سۇيەدى.
مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى وكىمەت رەتىندە بۇرىنعىسىنشا ءماسليحات تانىلىپ، ادەتتەگىسىندەي جۇمىسىن ىستەي بەردى. ماسليحاتقا مۇشە بيلەر جىلىنا ءبىر رەت كۇزدى كۇندەرى ەل استاناسى تۇركىستاندا، ياكي ۇلىتاۋدا، نەمەسە تاشكەنت ايماعىنداعى حاناباد دوڭىندە جينالاتىن. ساياسي جۇيەدەگى حاننىڭ ءرولى «ەسكى جول» بويىنشا السىرەتىلۋىنە بايلانىستى، حاندى تاڭداپ سايلاۋ ءپرينتسيپى وزگەرىسكە ۇشىرادى. رەسمي تۇردە سۇلتاندار اراسىنان حان بولۋعا لايىق، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعانى تاڭداۋ، ياعني، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا مەريتوكراتيا (سۇلتاندار ىشىندەگى ەڭ اقىلدىلار مەن ەڭ ىسكەرلەرگە، قابىلەتىنە، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي كوزگە ءتۇسىپ جۇرت قۇرمەتىنە بولەنگەندەرگە، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدا باتىرلىعىمەن تانىلىپ، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەندەرگە بيلىك تۇتقاسىن بەرۋ) ءپرينتسيپى ساقتالىپ قالا بەرگەن. دەي تۇرعانمەن، ءىس جۇزىندە حالىق اراسىندا قۇلاققا ءسىڭىستى بوپ كەتكەن جول – حان دارەجەسىن مۇراگەرلىك جولمەن يەلەنۋ تاجىريبەسى دە بولاشاق تاجىريبەدە اسا داۋ-دامايسىز قولدانىلا بەردى.
ەسىم حان تۇسىندا، سونداي-اق، مەملەكەت باسقارۋدىڭ بۇرىنعى ۇلىستىق جۇيەسى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرمەيتىنىن كورسەتكەن ەدى. مۇنداي احۋال قازاق جەر-سۋىنىڭ وندا مەكەندەيتىن كۇللى حالقىمەن بىرگە ءبىر شاڭىراق استىنا جينالۋىنا، ءسويتىپ ەل شەكاراسىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى تۋعان-دى. ەكونوميكانى وڭتايلى دامىتۋ ماقساتىمەن، بارلىق قازاق جەرى ءۇش شارۋاشىلىق-اۋماقتىق بىرلەستىككە – جۇزدەرگە ءبولىپ بەرىلدى. ەل ىشىنە جۇزدىك ۇيىم ەنگىزىلدى. جۇزدەردىڭ باسىندا بيلەر مەن كۇشتى رۋ-تايپالاردىڭ باسشىلارى تۇردى. ولار قۇراعان بيلەر كەڭەسى ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باسقارىپ، ءىس جۇزىندە حان بيلىگىن شەكتەپ وتىردى. حان ۇلكەن شارالار قابىلدار الدىندا ءاردايىم بيلەر كەڭەسىمەن اقىلداسۋعا ءتيىس بولدى. ونىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەدى. قىسقاسى، حان ەندى ءوز بەتىنشە ءىرى شەشىمدەر جاساي المايتىن. ەسىم حان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە وسىنداي رەفورما جاسادى. ەل مۇددەسى ءۇشىن سولاي ەتتى.
الايدا ونىڭ زاڭىنا سۇيەنىپ دەربەس بيلىك قۇرۋعا بەيىمدەلگەندەردى، ءار كەزەڭدەگى جاۋمەن سوعىستا ادال ۇزەڭگىلەس بولعانىنا قاراماي، جازالاۋدان تارتىنعان جوق. بۇل رەتتە اسكەرباسى، باتىر، بەيبىت كەزەڭدە ءبىر قاۋىم ەلدىڭ بيلەۋشىسى بولعان جيەمبەت جىراۋ سوزدەرى تەرەڭ ويعا قالدىرادى: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىم، سەنى ەسىرتكەن ەسىل دە مەنىڭ كەڭەسىم. ەس بىلگەننەن، ەسىم حان، قولىڭا بولدىم سۇيەسىن، قولتىعىڭا بولدىم دەمەسىن. …مەن جوق بولسام، ەسىم حان، يت تۇرتكىنى كورەسىڭ، جيەمبەت قايدا دەگەندە نە دەپ جاۋاپ بەرەسىڭ؟ مەنىمەن حانىم ويناسپا، مەنىڭ ەرلىگىمدى سۇراساڭ – جولبارىس پەن ايۋداي، ورلىگىمدى سۇراساڭ – جىلقىداعى اساۋ تايىڭداي، زورلىعىمدى سۇراساڭ – بەكىرە مەن جايىنداي، بەرىكتىگىمدى سۇراساڭ – قاراعاي مەنەن قايىڭداي. …جۇمىسكەرىڭ مەن ەدىم ساتىپ العان قۇلىڭداي، ءجۇرۋشى ەدىم اراڭدا ءوزىڭنىڭ ءىنىڭ مەن ۇلىڭداي. …مەن ولسە قۇنسىز كەتەر دەمە سەن كەشەگى ءوزىڭنىڭ ۇرىپ ولتىرگەن تىلەۋبەردى قۇلىڭداي! تىلەۋبەردى قۇلىڭ مەن ەمەس، مۇنىڭ، حانىم، ءجون ەمەس. مەنىڭ ەر ەكەنىمدى كورگەنسىڭ، اۋەلدەن بىرگە جۇرگەنسىڭ، دەگەنىمدى قىلعانسىڭ، قايراتىمدى بىلگەنسىڭ. …تال شارباققا مال ساقتاپ، تاس قالاعا جان ساقتاپ، تاسقان ەكەن مىنا حان! …قايراتىم قانشا قايتسا دا، مۇنىڭا، حانىم، شىدامان! ارقاعا قاراي كوشەرمىن، الاشىما ۇران دەسەرمىن، ات قۇيرىعىن كەسەرمىن، ات ساۋرىسىن بەرەرمىن، الىستا داۋرەن سۇرەرمىن، قاراماساڭ، حانىم، قاراما، سەنسىز دە كۇنىمدى كورەرمىن!»
ەسىم حان قىس ايلارىندا قازاق ەلىنىڭ تۇراقتى استاناسى تۇركىستان شاھارىندا تۇردى، ال جازدا ورداسىن ۇلىتاۋ وڭىرىنە تىكتى. مەملەكەت جاڭعىرۋ، وركەندەۋ ۇدەرىستەرىن باستان كەشە بەردى. سونىمەن بىرگە قازاق ەلىنە جاڭا قاۋىپتەر توندىرگەن قاھارلى كەزەڭدەر دە تاقالىپ كەلە جاتتى…
(جالعاسى بار)
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
