1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى – ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ماڭىزدى تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، 1917 جىلى ءدال بۇگىن، ياعني، 24 اقپان – تورعاي دالاسىندا اتاقتى دوعال شايقاسى بولدى. بۇل امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاعى ەڭ ءىرى شايقاس سانالادى. تومەندە ولكەتانۋشى اسقار دايىربەكتىڭ وسى ءبىر تاريحي كۇنگە بايلانىستى ماقالاسىن ۇسىنامىز.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا جانە بۇراتانا حالىقتارىنىڭ جاسى 19 بەن 31 اراسىنداعى جىگىتتەرىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ مايدانىنا قوسالقى قارا جۇمىستارىنا الۋىنا قارسى بۇكىل قازاق حالقى جانە كورشىلەس ورتا ازيا ەلدەرى كوتەرىلدى. كوتەرىلىستىڭ اسا ءىرى وشاقتارى دا بولدى. شىعىس قازاقستاندا تارباعاتاي تاۋىنىڭ باۋرايىندا كوتەرىلىستى ءمۇرسالىم بولىس باستاسا، باياناۋىلدىڭ ەلىن قاقابايدىڭ اعىبايى، ءبىسمىلدانىڭ نۇرعاليى كوتەرىلىسكە ۇندەدى. قاراعاندى وبلىسىندا وسپان شوڭوۆ، نۇرلان قياشەۆتار باستاعان ەل پاتشا ۇكىمەتىنە باعىنبايتىنىن ءبىلدىردى. اقتوبەنىڭ ىرعىزىندا قانايۇلى ايجارقىن مەن ونىڭ 9 سەرىگى كوتەرىلىستى باستادى. ىرعىز ەلىنىڭ كۇرەسىنە قىزىلوردالىقتار دا ءوز ۇلەسىن قوستى. بىراق كوتەرىلىستىڭ ەڭ باستى ايماقتارى – جەتىسۋ مەن تورعاي ەدى. مىسالى، شۋ-مەركى وڭىرىندە اقكوز مەن دوسمايىل باتىر باستاعان 7 بولىستىڭ ەلى كوتەرىلدى.
كوتەرىلىسشىلەر 1916 جىلدىڭ 29 تامىزىندا مەركىنى قورشاسا، قىركۇيەكتىڭ 17-سىندە قازىرگى تارازدىڭ ماڭايىندا الاكول قۇمىندا جازالاۋشى وتريادپەن شايقاستى. قوردايدا ءالي نۇرعوجاۇلى باستاعان كوتەرىلىسكە الاتاۋدىڭ بۇلبۇلى اقىن كەنەن قاتىستى. كەنەننىڭ «ءالي باتىر» اتتى داستانى، «بۇلبۇل» دەگەن ءانى 1916 جىلعى وقيعالارعا ارنالعان. ۇشقوڭىردا جامبىل جىرلاعان بەكبولات باتىر كوتەرىلىستى باستاعان. قىركۇيەكتىڭ 9-ىندا قولعا تۇسكەن باتىر الماتىنىڭ بورالدايىندا دارعا اسىلدى.
ال قارقاراداعى البان كوتەرىلىسىن مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زامان» دەگەن شىعارماسىندا بەينەلەپ قويعان. «بالا ولگەنشە، شال ءولسىن» دەپ بەلىن بۋعان ۇزاق ساۋرىقوۆ، جامەڭكە مامبەتوۆ جانە ولاردىڭ سەرىكتەرى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى شىعىپ، كوتەرىلىس باستاپ، جازالاۋشى وتريادتارمەن شايقاسىپ، اقىرى قولعا تۇسكەن، قازىرگى قىرعىزستاننىڭ قاراكول دەگەن قالاسىندا قىرعىز كوتەرىلىسشىلەرمەن بىرگە دارعا اسىلاتىن بولدى.
ال، ەرلىك مەكەنى ءور تورعايدىڭ 13 بولىستارىندا كوتەرىلىس باسقا جەرلەردە سياقتى 2-3 اي ەمەس، جارتى جىلدان اسقان ۋاقىتقا سوزىلدى. قاي قازاقتىڭ بالاسى امانكەلدىنىڭ اتىن بىلمەيدى؟ اكە-شەشەلەرىمىز، ءتىپتى اتا-اجەلەرىمىز «امانكەلدى» ءفيلمىن كورىپ ءوستى. ابدىعاپپار، وسپان، قاسىم، كەيكى باتىر، امانكەلدى، ءالىبي جانگەلدين 1916-1917 جىلدارى ەرلىك كورسەتتى. تاتىردان ۇرپەككە دەيىن جول – تاۋەلسىزدىك جولى، ەرلىك داستانى. شايقاستان شايقاسقا بەرىلمەي، سوعىسقان اتالارىمىز ءوز قانىمەن حالقىمىزدىڭ ازاتتىق شەجىرەسىن جازدى. 40 مىڭ سارباز بەن جازالاۋشى وتريادتار اراسىنداعى العاشقى شايقاس تاتىر كولىنىڭ ماڭايىندا 1916 جىلى قازاننىڭ 21-ىندە وتكەن. 15 مىڭ سارباز تورعايدى قورشاپ الدى. ودان كەيىن كۇز بەن قىس بويى بىرنەشە شايقاس بولعان.
سوڭعى شايقاس – دوعال قوپاسى مەن ۇرپەك قونىسى قاسىندا كۇنتىزبەنىڭ ەسكى ءستيلى بويىنشا 1917 جىلى اقپاننىڭ 22 مەن 24 اراسىندا وتكەن. بۇل قازىرگى كۇنتىزبەمىزدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ باسىنا سايكەس كەلەدى. ياعني، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ سوڭعى دوعال-ۇرپەك شايقاسى بۇدان بۇرىن ءدال 104 جىل بۇرىن وتكەن. امانكەلدىنىڭ ساربازدارى پاتشا اسكەرلەرىنىڭ قولىنان كوپ قىرىلسا دا، مۇلدە بەرىلمەدى. جازالاۋشى وتريادتار كوتەرىلىسشىلەردى تولىعىمەن جەڭبەي، تورعايعا قايتۋعا ءماجبۇر بولدى.
رەسەيدە بولعان اقپان توڭكەرىسى كوتەرىلىستى توقتاتىپ، قازاق حالقىنا بوستاندىق بەرىپ، الاش تۋىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەردى. كەيىن وكتيابر دا كەلدى، ازاماتتىق سوعىس تا باستادى، بۇل ەندى تاريحىمىزدىڭ باسقا وقيعالارى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي وقيعا، قۇبىلىس رەتىندەگى سوڭعى بەتى – دوعال-ۇرپەك شايقاسى.
جۇمات انەسۇلى ولەڭ-حيكاياتىندا جازعانداي:
دوعال -ۇرپەك شايقاسى،
اق پەن ەرلەردىڭ ايقاسى.
زەڭبىرەكتىڭ گۇرسىلى،
ۆينتوۆكانىڭ ءدۇرسىلى،
مىلتىقتاردىڭ ءتۇتىنى،
ساداقتاردىڭ زۋىلى،
سولدات پەن سارباز ايقاسىپ،
قىلىشتاردىڭ شاڭقىلى،
سولداتتار بولدى كەر قاشقان،
كۇركىرەپ كەتتى قارا اسپان.
ءبارى بولدى!
جەڭدى ءبارىبىر، ساربازدار،
ەرلىك پەن نامىستان جارالعان!
