باتىلداردىڭ باعى ارتسىن.
ەدىل پاتشا
تۇركى قاسقىر ءميفى مەن توتەمىنىڭ شىعۋ توركىنىن زەرتتەۋ بارىسىندا ماعان وسى ميف پەن ريمدەگى كاپيتولي قانشىق قاسقىرىنىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر بايلانىس بولۋى مۇمكىن بە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە تۋرا كەلگەن. وسىلايشا از-مازداپ بۇل باعىتتا دەرەكتەر جينالا باستاعان. دەرەكتەردى ءوزارا كىرىكتىرۋ، ياعين جالقىدان تۇتاستى تانۋ بارىسىندا اقىندار ماڭگىلىك قالا دەپ دارىپتەيتىن باعزى دا جاڭا سالتاناتتى ءريمنىڭ نەگىزىن ءبىر كەزدەرى پروتوتۇركىلەر قالاعان دەگەن پىكىرگە كەلگەنىمدى اشىق ايتقىم كەلەدى. امال قانشا، بۇل تۇركىشىلدىكپەن اۋىرعان سانانىڭ ساندىراعى دەيتىندەردىڭ تابىلاتىندىعىن دا سەزەمىن. بىراق اقيقاتى – وسى.
كەيبىر تۇستاردا دەرەك كوزى رەتىندە، ادەبي شىعارما بولسا دا، گومەردىڭ «يلياداسىنا» دا ارقا سۇيەگەنىمدى جاسىرا المايمىن. ءتىپتى ول ول ما، پروتوتۇركىلەر تاعدىر جازمىشىمەن اپپەنين تۇبەگىنە وسى «يليادادا» جىرلاناتىن ترويا قىرعىنىنان كەيىن قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان دەگەن پىكىردى دە قوسا ايتقىم كەلەدى.
ەدىل پاتشا مەن ريمدىكتەر
تاريحي دەرەكتەردەن ءبىز عۇنداردىڭ ريم قالاسىنا ەدىل (اتيللا) باسشىلىعىمەن ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 451-جىلى جەتكەندىگىن، ءتىپتى ونى تىزە بۇكتىرگەنىن دە جاقسى بىلەمىز. بىراق بۇل باتىس پەن شىعىستىڭ كونەدەن بايلانىسىپ كەلە جاتقان ورتاق تاريحىنىڭ كوگىندە جارق ەتە قالعان جاسىنداي قاس-قاعىم ءسات قانا ەدى.
قۇمىق مۇرات ءاجىنىڭ «دەشتى-قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى» كىتابىندا كرەست-ايقىشتىڭ تاڭىرشىلدىكتىڭ باس تاڭباسى ەكەندىگى، ونى ريمگە ءتاڭىرشىل عۇندار اپارعاندىعى تۋرالى باياندالادى.
ءيا، ريمدىكتەردىڭ ىمىرالاسۋ مەن ءپاتۋالاسۋ بەلگىسى رەتىندە (شىن مانىسىندە جاعىمپازدىق ەدى!) ەدىل قوسىنىنىڭ الدىنان ايقىش-كرەستى الىپ شىققاندىعى راس.
سەبەبى – ولار ەدىلدىڭ قولىندا مارس قىلىشىنىڭ بار ەكەندىگىن بىلەتىن-ءدى. ريمدىك جىلناماشى پريسك ەدىلدىڭ زور ابىروي-اتاعىن، الىسقا كەتكەن داڭقىن، پاتشالار مەن باي-ماناپتار اراسىنداعى بەدەلىن ونىڭ مارس قىلىشىن تاۋىپ العاندىعىمەن تۇسىندىرەدى. اڭىز بويىنشا، الدەبىر باقتاشى ورىستەن تابىنىن قايتارىپ كەلە جاتىپ، ءبىر قاشارىنىڭ سيراعىنان قان سورعالاپ جۇرگەندىگىن بايقايدى. تامعان قان ءىزىن قۋالاپ بارعان ول جەردەن ءجۇزى شىعىپ جاتقان قىلىشتى كورەدى. قىلىشتى الىپ كەلىپ، ەدىلگە سىيعا تارتقان. وسى قىلىشتى العاسىن ەدىلدىڭ ايى وڭىنان تۋىپ جۇرە بەرەدى. سەبەبى – بۇل يەسىنە شەكسىز كۇش-قۋات پەن بيلىك سىيلايتىن سوعىس ءتاڭىرىسى مارستىڭ قىلىشى ەدى. اڭىز وسىلاي باياندايدى.
قالاي دەگەنمەن دە ريمدىكتەردىڭ ەدىلدەن قاتتى قورىققاندىعى انىق. بولماسا ءوز قالاسىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى بولىپ سانالاتىن مارستىڭ قىلىشىن اتا جاۋى ەدىلگە تەگىننەن تەگىن بەرە سالار ما ەدى. اڭىز اڭىز عوي، دەگەنمەن ءوز يەسىنە شەكسىز كۇش-قۋات پەن بيلىك سىيلايتىن مارس قىلىشىنىڭ تاساسىندا قانداي قۇپيا جاتقاندىعىن ەشكىمنىڭ بىلگىسى كەلمەگەندىگى قىزىق.
مەنىڭشە، مارس قىلىشى ەدىلدىڭ قىنابىندا بولعان جوق، ونىڭ تۋىندا بەينەلەنگەن-ءدى. ياعني، عۇن كوسەمى باس يەتىن توتەمنىڭ سيمۆولدىق كەسكىنى بولىپ تابىلاتىن. ال سىرت ءپىشىنى بۇرىشتارى مەن قىرلارى تەڭ ايقىش-كرەستەن گورى تومەنگى قىرى وزگەلەرىنەن ۇزىنداۋ سۆاستيكاعا كوبىرەك ۇقسايتىن.
جوبالاپ سىزعاندا ءپىشىنى مىنانداي بولۋى مۇمكىن:
كيەلى تاڭبانىڭ ماعىنالىق وقىلۋى قاسقىر دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن-ءدى. مۇرات ءاجى جازعانداي، ونىڭ كرەست-ايقىشقا ۇقساس نۇسقاسى بولۋى دا شىندىقتان الىس كەتپەيدى. ويتكەنى تەولوگيا تالاپتارى بويىنشا ەكەۋى دە تاڭىرلىك مانگە يە تاڭبالار ەدى.
ريم تۇبىندە مارس قىلىشى مەن ايقىش-كرەست وسىلاي كەزدەستى. كەزدەسۋ سەبەپشىسى عۇندار پاتشاسى ەدىل بولاتىن. ريمدىكتەردىڭ ءبارى بولماسا دا ءىشىنارا كوزى اشىق ساۋاتتىلارى عۇن تۋىنداعى تاڭبانىڭ مارس قىلىشى ەمەس، قاسقىر توتەمىنە تيەسىلى ەكەندىگىن سەزگەن شىعار، بىراق ونى اشىق ايتۋ 451-جىلعى عانا ەمەس، ارعى-بەرگى ءريمدى بۇكىل تاريحىمەن عۇنداردىڭ اياعىنا جىعىپ بەرۋ بولىپ شىعاتىن. تاريحتىڭ بۇلاي باعىت الىپ كەتۋىن ريمدىكتەردىڭ قالاماعاندىعى انىق. ناتيجەسىندە ولار قاسقىر توتەمىن جازباشا بولسا دا مارس قىلىشىنا تەلي سالدى. ال مارس قىلىشى تۋرالى تۇسىنىكپەن بۇل كەزدەگى عۇندار، ولار عانا ەمەس-اۋ، جالپى تۇركىلەر الدەقاشان قوش ايتىسقان-دى. ولار ءريمنىڭ وتكەن تاريحىنا تالاسا المايتىن، ورەلەرى جەتپەيتىن. ال ريمدىكتەر مۇنداي ورەسىزدىكتى شەبەر پايدالانا ءبىلدى.
مارس قىلىشى نەگە ەدىل پاتشا تۋىنداعى قايقى قىلىش بەينەسىندەگى سۆاستيكا بولۋعا ءتيىس دەيتىن ساۋال تاستاۋى مۇمكىن وقىرماننىڭ. تاريح اتاسى سانالاتىن گەرودوت (ب.د.د. 495-425 جج.) سكيفتەردىڭ مارستىڭ بەينەسى ەمەس، وسى تاڭىرىنىكى بولىپ سانالاتىن قايقى (بايقايسىز با، قايقى!) قىلىشقا تابىناتىندىعى تۋرالى جازادى. ولار سوعىس تاڭىرىسىنە قۇرباندىققا ادام شالعاندا ونىڭ قانىمەن قىلىشتىڭ ءجۇزىن جۋىپ وتىراتىن بولعان. سولين دەگەن جىلناماشى دا وسى دەرەكتى ناقتىلاي تۇسەدى. ءيا، گەرودوت ريمدىك ەمەس، ول – كونە گرەك وقىمىستى. ول ەدىل داۋىرىنەن سەگىز عاسىر بۇرىن، ياعني ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنشى ءتورتىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جان. ونىڭ جازبالارىنىڭ تۇپنۇسقاسىندا مارس قىلىشى ەمەس، ارەي، نە ارەس قىلىشى تۋرالى ءسوز بولعاندىعى دا كۇمان تۋدىرمايدى. بىزگە گومەر «يلياداسىنا» جول اشاتىن دا، مىنە، وسى ارەي نە ارەس، دالىرەك ايتقاندا، ريم مارسىنىڭ كونەگرەكتىك ءپروتوتيپى بولماق. دەگەنمەن، اسىعۋعا بولماس. ءار دەرەك ءوز ورنىمەن سويلەۋگە ءتيىس.
قايقى قىلىشتى بەرتىنگە دەيىن تۇركىنىڭ اتتى اسكەرلەرى ۇستاعاندىعىنا كۇمان جوق. ياعني، گەرودوت اڭگىمە قىلىپ وتىرعان ساق-سكيفتەردىڭ دە تۇركىلەر ەكەندىگىنە شۇبالانۋعا بولمايدى. ولار تابىنعان قايقى قىلىشتىڭ سىرتقى بەينەسى شامامەن مىنانداي بولعاندىعى دا كۇدىك تۋدىرماسا كەرەك:
مىنە، گرەكتەر مەن ريمدىكتەر مارس قىلىشى دەپ اسپەتتەپ، اڭىزعا اينالدىرىپ جۇرگەن تۇركىنىڭ قايقى قىلىشى وسىنداي ەدى. ونىڭ ءبىر قاراعاندا سۆاستيكا نە ايقىش-كرەست سياقتى بولىپ كورىنەتىندىگى دە انىق. قاسقىر-قىلىشقا قارسى قارسى شىققان قايران ريمدىكتەر! ولار وسى قارسىلىعىمەن ءوز تاريحىن دا جوققا شىعارا جازداعاندىقتارىن سەزدى مە ەكەن؟
قاسقىر – قۇداي
كوزى قاراقتى قانداي دا ءبىر ەتنوگراف نە تاريحشى بولسىن، تۇركى قاسقىر ميفىنە الەمدىك ۇلگىلەردەن ۇقساستىق ىزدەگەندە، ريمدەگى كاپيتولي قانشىق قاسقىرىنا ءبىر سوقپاي ءوتۋى مۇمكىن ەمەس. ريم اڭىزى بويىنشا، قالا نەگىزىن قالاعان اعايىندى جىگىتتەر رومۋل مەن رەمنىڭ اكەسى سوعىس ءتاڭىرىسى مارس بولىپ سانالادى. ولاردىڭ مارستى ءوز قالاسىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى رەتىندە ءپىر تۇتاتىندىعى دا سوندىقتان. ءافسانا بويىنشا الدەبىر بويجەتكەن (ارينە، جار قۇشاعىن كورىپ، كۇناعا باتپاعان جان) عيباداتحاناعا ورنالاسادى. وسىندا ول سوعىس قۇدايى مارستىڭ ناقسۇيەرىنە اينالىپ، ودان ەگىز ۇل تابادى. بىراق بەيشارا قىزدىڭ سوعىس تاڭىرىسىمەن توسەك راحاتىن بولىسكەندىگىنە كىم سەنە قويسىن (مۇنداعى جەلى شىڭعىس حان اتاتەگى مەن جورىقتارىنان سىر شەرتەتىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» دە ۇشىراسادى). بالالار كۇنادان تۋىلعان جاندار رەتىندە دالاعا تاستالىنادى. مىنە، وسى جەردە ولاردى قانشىق قاسقىر تاۋىپ الىپ، اسىراپ باعادى. امان-ەسەن ەرجەتكەن بالالار كەيىننەن جاۋلارىنان كەك الىپ، تيبر جاعالاۋىندا ايگىلى ريم قالاسىنىڭ نەگىزىن قالايدى.
ءيا، تۇركىلىك قاسقىر ءميفى مەن ريم اڭىزىنىڭ ۇقساستىعىندا داۋ جوق. بىراق نەگە تاعى دا قانشىق قاسقىر؟ نەگە وزگە اڭ ەمەس، مىسالى مارال نە ايۋ؟ ولاي بولۋى دا ابدەن مۇمكىن ەدى عوي.
كونە ريمدەگى مارس سەنىمىمەن (كۋلتى) تانىس جان بۇل ساۋالعا تەز-اق جاۋاپ تاپقان بولار ەدى. ەجەلگى گرەتسياداعىداي ريمدە دە ءمۇسىن ونەرى جاقسى دامىعانى بەلگىلى. ولار وزدەرى تابىنعان قۇدايلاردىڭ بارىنە قالانىڭ كورنەكتى جەرلەرىنە، عيباداتحانالار مەن قۇتحانالارعا قولا نە مارماردەن مۇسىندەر ورناتاتىن. ال مارسقا كەلگەندە، قالا جەبەۋشىسى ەمەس پە، ءىلتيپاتتارى مەن مىرزالىقتارى، ءتىپتى، ەرەكشە بولاتىن. ولار مارس وتىرعان تاستۇعىردىڭ توڭىرەگىنە ءبىر ءۇيىر قاسقىردىڭ مۇسىندەرىن تاعى دا ورناتاتىن-دى. شاماسى، باعزى ريمدە سوعىس ءتاڭىرىسى وسى ءبىر قورقاۋ جىرتقىشپەن استاستىرىلا ۇعىنىلعان بولسا كەرەك. ءيا، رومۋل مەن رەم تۋرالى ءافسانانى تۋدىرۋشى ريم اقىن-ابىزدارى (نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولاردى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سال دەپ اتاعاندىعى قىزىق. ءبىزدىڭ سال-سەرىلەر سولاردىڭ زاڭدى جالعاسى بولمادى ما ەكەن) ءوز زامانداستارىنىڭ وسى قۇداي تۋرالى سەنىم-تۇسىنىكتەرىنە قايشى كەلگەن جوق. ولار اڭىزدى بەلگىلى ءبىر دايىن شەڭبەردىڭ ىشىندە عانا جاساپ شىعاردى. ويتكەنى، ىرىق بەرمەس اساۋ قيالدان تۋىندادى دەگەنمەن ميفولوگيا دا بەلگىلى ءبىر لوگيكالىق قيسىندارعا سۇيەنەتىن. اڭىزدىڭ تۇپنۇسقاسىندا قاسقىر توتەمى جاتتى.
بىراق قاسقىر توتەمىمەن مارس قىلىشىن، مەيلى ول قاسقىر-قۇداي قىلىشى بولسىن، تىكەلەي بايلانىستىرۋعا بۇل دەرەك تە ازدىق ەتەدى. ەندى قاسقىر توتەمىنىڭ باعزى گرەكتەرگە، ودان كونە ريمدىكتەرگە قالاي جەتكەندىگىن، ونى جەتكىزگەن حالىقتىڭ كىم ەكەندىگىن زەردەلەۋ كەرەك. ارينە، ولار پروتوتۇركىلەر ەدى.
«يليادا» مەن «ەنەيدا»
گومەر «يلياداسى» ون جىلعا سوزىلعان ترويا قىرعىنىنىڭ سوڭعى ەكى ايىندا بولعان وقيعالاردى عانا جىرلايدى.
ەكى ارميانىڭ مۇنشالىقتى ۇزاق ۋاقىت تابان تىرەسە سوعىسۋىن ودان بۇرىنعى دا، ودان كەيىنگى دە تاريح بىلگەن ەمەس. ترويانىڭ تاريحتا بولعان قالا ەكەندىگىن نەمىستىڭ اۋەسقوي ارحەولوگى گەنريح شليمان 1863-جىلى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە دالەلدەپ بەردى. ونىڭ ورنى قازىرگى تۇركيا تەرريتورياسىندا، جەرورتا تەڭىزىنەن بەس شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى توبەدە جاتىر. ياعني، ترويا قىرعىنىنىڭ دا تاريحتا بولعان وقيعا ەكەندىگىنە داۋ جوق. عالىمدار ءالى كۇنگە ون ەكى قابات قالا-قورىمنىڭ قاي قاباتى «يلياداداعى» تروياعا تيەسىلى ەكەندىگىن انىقتاي الماي دال. بىراق بۇگىنگى تاريح سوعىستىڭ شىعۋىنا اقىندار شابىتىنان تۋىنداعان التىن المانىڭ ەشقانداي دا كىنالى ەمەستىگىن ناقتى ايتا الادى. احەيلىكتەر مەن ترويالىقتار اراسىندا قاندى قىرعىننىڭ تۇتانۋىنا يلليوننىڭ (ترويانىڭ تاعى ءبىر اتاۋى. «يليادا» اتاۋى وسىدان شىققان) ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى رەتىندە ءتيىمدى جاعراپيالىق نۇكتەگە ورنالاسۋى سەبەپ بولعان-دى. ءۇش قۇرلىق – ازيا، ەۋروپا، افريكانىڭ تەڭىز جانە دالالىق كەرۋەن جولدارى وسى جەردە تۇيىسەتىن. قىسقاسى، احەيلىكتەر تروياعا التىن المانىڭ كەسىرىنەن قاشىپ كەتكەن ارۋدى ەمەس، شىن ماعىناسىنداعى التىن المانىڭ — بايلىقتىڭ ءوزىن ىزدەپ اتتانعان بولاتىن. قالعانى اقىنداردىڭ شارۋاسى ەدى. ولار پلاتوننىڭ (ب.د.د. 428-348 جج.) اقىندارعا قوياتىن تالابىن تولىق اقتاپ شىقتى. «اقىن، ول ەگەر شىنىمەن اقىن بولسا، بادىك اقىل ايتىپ ۋاقىت الماي، ميفتەر تۋدىرۋعا ءتيىس». وبالى كانە، كونە گرەك اقىندارى تىلدەرىن بەزەپ-اق باقتى. ولاردى تۇسىنۋگە دە بولادى. ويتكەنى گرەك قالا-مەملەكەتتەرى ءوزارا بىرىككەندە عانا قۋاتتى ساياسي جانە اسكەري كۇشكە اينالا الاتىندىعىن بايقاتقان. ءوز حالقىنىڭ پاتريوتتارى رەتىندە گرەك اقىندارىنىڭ مۇنداي وقيعادان تىس قالۋى، ونى جىرلاماۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى. بىراق اقىندار سوعىستىڭ شىنايى سەبەپتەرىن ميفولوگيالىق رەڭكتەرمەن كومكەرىپ، الدەبىر تۇسپال ماعىنالارمەن شەبەر استاستىرىپ جىبەردى. ەگەر ترويا قىرعىنىنىڭ تاريحي حرونولوگيا بويىنشا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 1200-ءشى جىلدارى بولعان وقيعا ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ۋاقىتتىڭ اقىنداردىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەگەندىگى انىق. گومەردىڭ ءوزى وسى وقيعادان كەمى ءتورت عاسىرداي كەيىن ءومىر سۇرگەن جان ەدى. ۇلى جادىگەر ەكەندىگىنە قاراماي «يليادانىڭ» تۇتاس تۋىندىنىڭ ءبىر تاراۋى عانا سياقتى بولىپ سەزىلەتىندىگى دە سوندىقتان. ترويا قىرعىنى، جالپى العاندا، اۋىزدان اۋىزعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشىپ وتىز عاسىرداي ۋاقىت بويى جىرلانىپ كەلدى. بىراق ءبىزدى قىزىقتىراتىنى «يليادانىڭ» كوركەمدىك قۇندىلىقتارى نەمەسە گەكزومەترلىك ولەڭ ولشەمدەرى ەمەس، ونداعى پروتوتۇركىلەر تاريحىنا قاتىستى-اۋ دەگەن دەرەكتەر عانا.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، باسقا قۇدايلارداي ەمەس، باعزى گرەك اقىندارى سوعىس ءتاڭىرىسى ارەيگە شۇيلىگىپ-اق باعادى. قولدارىنان كەلسە، ونى ءاجۋالاپ قالۋعا قۇمار. وجار مىنەزدى قۇداي جىگىتتىڭ، ءتىپتى، كەيبىر تۇستاردا اجالدى پەندەدەن تاياق جەپ مۇرنى قاناپ قالاتىن كەزدەرى دە بار. مۇنى ادەبيەتشىلەردىڭ ارەيدىڭ ترويالىقتار جاعىندا سوعىساتىندىعىمەن ۇعىندىرعىسى كەلەتىندىگىن جاقسى تۇسىنەمىن. قارسىلاسىنىڭ وزىنەن ءبىر ساتى بولسا دا جوعارى تۇرعاندىعىن كىم جاقسى كورە قويسىن. وسىلاي دەپ تۇجىرىمداي سالۋعا دا بولار ەدى-اۋ، بىراق ماسەلەنىڭ استارى ودان تەرەڭىرەكتە جاتقان سەكىلدى. كەزەكتى وي ۇستىندە ماعان سوعىس ءتاڭىرىسى ارەيدىڭ ءپروتوتيپى ترويا جاعىندا وداقتاس بولىپ سوعىسقان الدەبىر بەلگىسىز حالىقتىڭ توتەمى ەمەس پە ەكەن دەگەن پىكىر كەلگەن. جەبىرەي تىلىندەگى «aris» ءسوزى «قاسقىرلار ءۇيىرى» دەپ اۋدارىلاتىندىعىن بىلگەنىمدە، بۇل پىكىرىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم تاعى دا جەتە تۇسكەندەي بولدى. يۋدەيانى ءبىر كەزدەرى گرەكتەردىڭ باسىپ العانى تاريحتان جاقسى بەلگىلى. ەكى حالىقتىڭ اراسىنداعى مادەني قارىم-قاتىناستىڭ دا جوعارى دەڭگەيدە بولعاندىعىنا كۇمان جوق. مۇندايدا ءىرىلى-ۇساقتى الىس-بەرىس بولا بەرەتىن. ياعني، گرەكتەردىڭ سوعىس ءتاڭىرىسى ەسىمىنىڭ جەبىرەيلىك نۇسقاسىن قابىلداعان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. كىم بىلەدى، بالكىم، قازاقتاعى بەكارىس، جانارىس، اقارىس سەكىلدى كىسى ەسىمدەرىنىڭ قۇرامىنداعى ارىس ءسوزى دە قاسقىر نە ءبورى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن بولار. ارىس ءسوزىنىڭ ەر كىسىگە عانا قولداناتىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل بولجام نەگىزسىز دە ەمەس سياقتى. قاسقىرعا بايلانىستى ارلان اتاۋىندا ءبىرىنشى بۋىننىڭ ار بولىپ كەلەتىندىگى دە وسىنداي ويعا باستايدى. ياعني، ترويا تۇبىندەگى قىرعىنعا قاتىستى تايپالاردىڭ ءبىرىنىڭ تۋىندا قاسقىر سۇلباسى بەينەلەنگەن دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. جانە ولاردىڭ بايىرعى تۇركىلەر ەكەندىگىنە دە كۇدىك تۋماسا كەرەك.
الدىڭعى جانە تاياۋ ازيا، بەرىسى كىشى ازيا كونە تاريحىندا كورنەكتى ءىز قالدىرعان بەلگىسىز حالىقتاردىڭ ساناتىندا قار ۇلىسى دا اتالادى. وسى ۇلىستىڭ ترويا تۇبىندەگى شايقاسقا قاتىسقاندىعىندا كۇمان جوق. گومەر «يلياداسىندا»، سەگىزىنشى جىردا مىنانداي جولدار بار:
«تەڭىز جاققا قار جاساقتارى،
قيسىق ساداقتى پەوندار،
جانە دە ءتاڭىرى تەكتەس لەلەگ، كاۆكون،
پەلاسگ قوسىندارى بەتتەپ كەلەدى».
وسىندا اتالعان ۇلىستاردىڭ ءبارى – ترويانىڭ وداقتاستارى. ياعني، قارلار دا ترويا جاعىندا سوعىسقان. ال ولاردىڭ التايدان شىققان حالىق ەكەندىگى تۋرالى ەكىنشى عاسىر تاريحشىسى پتولومەي جازبالارىندا ناقتى دەرەك بار. سترابون دا قارلار ميگراتسياسى تۋرالى اڭگىمە قىلعاندا وسى پىكىردى راستايدى. ياعني، التايدىڭ قاشاننان بابا تۇركى بەسىگى بولعاندىعىن ەسكە الساق، قارلار تۇركى تەكتەس حالىق بولعان. (ەش نارسە ءىزسىز جوعالماق ەمەس. مەنىڭشە، «يليادانىڭ» كونە تۇركىلىك نۇسقاسى بولعان بولۋى دا ابدەن مۇمكىن). قارلاردىڭ ترويا قىرعىنىنان بەرتىنىرەكتە، ياعني ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى بەسىنشى عاسىرعا دەيىن جەرورتا تەڭىزى مەن ونىڭ جاعالاۋلارىنا ۇستەمدىك ەتىپ كەلگەندىگى كونە ءداۋىر تاريحىنان جاقسى بەلگىلى. ولاردى كريت پەن كيپر ارالدارىنان بىرىككەن گرەك فلوتيلياسى عانا ىعىستىرىپ شىعارا الدى. باعزى ءبىر كەزدەرى كيپردىڭ الاش دەپ اتالعاندىعى دا مۇندا تۇركىلەردىڭ بولعاندىعىنان حابار بەرەتىندەي. ءيا، ءبىزدىڭ بابالارىمىز تەڭىزدە ءجۇزۋدى جاقسى بىلگەن. ولار مىقتى جاۋىنگەر دە ەدى. جالپى قارلار ەرجۇرەكتىلىمەن اتى شىققان حالىق-تى. پروتوتۇركىلەردىڭ (بالكىم، سكيفتەر) كەرەمەت تەڭىزشى بولعاندىعىنا كونەگرەكتتەردىڭ «زاكىردى» (ياكور) سكيف اناقارىس ويلاپ تاۋىپ ەدى» دەۋى دە تاماشا ايعاق.
وكىنىشتىسى سول، ءبىزدىڭ قولىمىزدا قارلاردىڭ تۋىندا قاسقىردىڭ سۇلباسى بەينەلەنگەنى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. بىراق ونى ىزدەۋدىڭ قاجەتى دە شامالى سياقتى. ويتكەنى ترويا قىرعىنىنا ءبىر ەمەس، بىرنەشە پروتوتۇركى تايپالارى قاتىسقان دەۋگە نەگىز بار. سولاردىڭ ءبىرى ترويا پاتشاسى پريامنىڭ تۋىسى، اتاقتى «ەنەيدا» پوەماسىنىڭ («ەنەيدا» — ريم اقىنى ۆەرگيليدىڭ پوەماسى.وندا ەنەيدىڭ ترويانى قورعاۋدا كورسەتكەن ەرلىك ىستەرى، ترويا قۇلاعاننان كەيىنگى قايعى مەن قاسىرەتكە تولى ءومىرى ءسوز بولادى) كەيىپكەرى ەنەيدىڭ سوڭىنا ەرگەن ۇلىس سەكىلدى. تۇركىلىك قاسقىر ءميفى مەن توتەمىنىڭ كونە تۇركىلىك نۇسقاسىن اپپەنين تۇبەگىنە اپارعان دا، سول توڭىرەكتەگى تايپالارمەن بىرىگىپ (ەترۋسكىلەر) ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعاندا، ريم تاريحىنا قانشىق قاسقىر بەينەسىن تەلىپ بەرگەن دە وسى ءبىر تايپانىڭ جاسامپازدىققا تولى ەرلىك ساپارى بولسا كەرەك. ايتپەسە گرەكتەردە ءاجۋا بولىپ جۇرگەن سوعىس ءتاڭىرىسىنىڭ ريمدىكتەر ۇعىمىندا يۋپيتەردەن كەيىنگى (يۋپيتەر – ءريمنىڭ قۇدايلار پانتەونىنداعى باس قۇداي) ەكىنشى ورىنعا شىعا كەلگەندىگىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ارينە، ءبىر عانا سەبەپپەن. ول ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعان حالىقتاردىڭ ءبىرىنىڭ سىيىناتىن كيە-قۇدىرەتى بولعاندا عانا. جانە وسىلاي بولعاندىعى دا اقيقات. بۇعان قوسىمشا مىنانداي بولجامدى دا ۇسىنۋعا بولادى. «يلياداداعى» ەنەيدىڭ ترويالىق ەمەس، ترويا پاتشاسىنىڭ باسقا جاقتان كەلگەن وداقتاس تۋىسقان ەكەندىگىن ەسكەرسەك، وسى ءبىر قاھارماننىڭ اتا-تەگىن سول كەزدەرى قارا تەڭىزدىڭ وڭتۇستىگىن مەكەندەگەن سكيفتەردەن (گەرودوت دەرەگىندەگى) تاراتۋعا ابدەن بولاتىن سەكىلدى. ەنەيدىڭ كوشپەلى بولماسا دا مالشىلار قاۋىمىنان ەكەندىگىن وسى قاھارماننىڭ احيلەسپەن جەكپە-جەككە شىعاردا ءوز اتا-تەگىن تانىستىرىپ سويلەيتىن ءسوزى دە ايعاقتاي تۇسەتىندەي. ول «بابام ەراحتوننىڭ (بالكىم ەرىكتون شىعار) ءۇش مىڭ، ءيا، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءۇش مىڭ جىلقىسى بولعان جانە جەر بەتىندەگى اجالدى پەندەلەر ىشىندەگى ەڭ باي كىسى ەدى» دەپ ماقتانادى. اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ تۇرعاندا تەك كوپشەلى عانا وسىلاي جەلپىنۋى مۇمكىن-ءدى. ونىڭ ۇستىنە ترويانى قورعاۋعا سكيف تايپالارى قاتىسىپ ەدى دەگەن بولجام دا شىندىققا تولىق جاناسادى. جالپى، ترويا تۇبىندە كىمدەر ولىمگە باسىن تىكپەدى. بالكاننان دا، افريكادان دا، ارىسى سكانديناۆيادان دا بەلگىسىز حالىقتاردىڭ وسى جەرگە ءوز قوسىندارىن اتتاندىرعانى انىق-تى. اسىلى، گومەر داستانى مەن گەرودوت دەرەگىن ءوزارا بايلانىستىراتىن ءتۇيىن دە وسى بولسا كەرەك. وسى جەردە كونە گرەتسيانىڭ ەكى ۇلى پەرزەنتىنە وكپە-ناز ايتا كەتكەن دە ورىندى. گومەر قاسقىر توتەمىن ارەيمەن بايلانىستىرىپ جىبەرسە، گەرودوت وسى توتەمنىڭ تاڭباسىن مارس قىلىشىمەن شاتاستىرىپ الدى.
ماعان قاسقىر ءميفى مەن توتەمىنىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى بۇدان بۇرىن دا جازۋعا تۋرا كەلگەن ء(تاڭىرى، قۇداي يە جانە قاسقىر تۋرالى، «قازاق ادەبيەتى»، 1997 ج، № 48). وندا اڭىزدىڭ نەگىزىندە كۇن جۇيەسىندە بولعان عارىشتىق اپات جاتىر دەگەن بولجام ايتقان بولاتىنمىن. جەبىرەي قۇداي يەسىنىڭ (يەگوۆا) سيناي تاۋىندا مۇسا پايعامبارعا نەگىزگى ون قاعيدانى تۇسىرەتىن مەزگىلىندە وسى اپاتپەن بايلانىستىرعانمىن-دى. ءيا، وسى اپات جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن ميفولوگياسىندا وشپەس ءىز قالدىردى. وسىنداي ءىز كونە گرەك ميفولوگياسىندا دا بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى گومەر سوعىس قۇدايى ارەيدى «يلياداعا» كەيىپكەر قىلىپ ەنگىزگەندە، وسى اپات تۋرالى اڭىزدى نەگىزگە العان ىسپەتتى. ارەيدىڭ، مارس پلانەتاسىنىڭ گرەكشە اتاۋى ەكەنىن ەسكەرسەك، «يليادادان» ترويا قىرعىنىمەن ءبىر مەزگىلدە ءجۇرىپ وتىراتىن پلەناتالار ارالىق قاقتىعىس تۋرالى جەلىنى دە اڭعارۋعا بولادى.
ارينە، بۇل جەلى داستانعا ونىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشىن كوپ كەيىن ەنگىزىلدى. داستانعا وسى جەلىنى ەنگىزەردە گومەردىڭ عارىش اپاتى تۋرالى تۇركىلەر اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز اڭگىمەنى ەستىگەن بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. تۇركى اڭىزىنىڭ باس كەيىپكەرى جەبىرەي قۇدايى يەگوۆا دا، گرەكتىڭ سوعىس ءتاڭىرىسى ارەي دە ەمەس، كادىمگى قاسقىر ەدى. ياعني سۇڭعىلا گومەردىڭ سوعىس قۇدايى ارەيدىڭ پروتوتۇركىلىك قاسقىر توتەمىنىڭ ءدال ءوزى ەكەندىگىن اڭعارماۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى. سول سەبەپتى دە ترويا تۇبىندەگى قىرعىندا سوعىس ءتاڭىرىسى تۋىنا قاسقىر سۇلباسى بەدەرلەنگەندەردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتتى. وعان اقىن قيالى كىنالى ەدى. ءوز كەزەگىندە پروتوتۇركىلەر دە وزدەرىنىڭ قاسقىر توتەمىمەن تامىرلاس گرەكتىك تاڭىرىدەن حاباردار بولعان دەۋگە بولادى. ايتپەسە، ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعان پروتوتۇركىلەر ءوز توتەمىن مارسپەن استاستىرىپ جىبەرمەس ەدى عوي.
ءيا، رومۋل مەن رەم تۋرالى اڭىز دا، مارستىڭ سكۋلپتۋرالىق پانتەونداردا قاسقىر ءۇيىرىنىڭ ورتاسىندا بەينەلەنەتىندىگى دە حالىق جادىنىڭ جاسامپازدىعىنىڭ جارقىن مىسالى بولاتىن.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، مەنى ەنەي باسپانالاعان كارفاگەن قالاسى قارلار قالاسى بولار-اۋ دەگەن وي تۇرتپەكتەگەلى دە ءبىراز بولدى. مىسالى، قاركەنت بولۋى دا مۇمكىن عوي. «كەنت» ءسوزى پارسى تىلىندە قالا، شاھار دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بىراق كونە لاتىن تىلىندە ادام، ادامدار، حالىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىندىگىن دە ۇمىتپاعان ءجون. «يلياداداعى» ترويا توڭىرەگىندە قارقارا اتتى شىڭنىڭ كەزدەسەتىندىگى دە قىزىق. داستاندا:
«كرونۇلى (زەۆس) يداعا، اڭ-قۇستىڭ
نۋلى-سۋلى اناسىنا،
توعايى مەن قۇرباندىقحاناسى
ورنالاسقان قارقاراعا كەلىپ، جۇيرىك
سايگۇلىكتەرىنىڭ تىزگىنىن تارتتى»،
- دەگەن جولدار بار.
ريم ءپىر تۇتا جازداعان ادام
ەدىل پاتشا زامانىنداعى ءبىلىمدى ريمدىكتەر ريم تاريحىنىڭ باستاۋىندا پروتوتۇركىلەر تۇرعاندىعىن سەزىنگەن سياقتى.
ولار ەدىلگە مارستىڭ قىلىشىن عانا سىيلاپ قويعان جوق، ونى مارستىڭ ۇلى قىلىپ تا جىبەرە جازدادى. بۇل قاسيەتتى قالا تاريحىندا رومۋل مەن رەممەن ءبىر قاتاردا تۇرۋ دەگەن ءسوز ەدى. حريستيان ءدىنى كەدەرگى جاساماعاندا، كىم بىلەدى، ءبىزدىڭ ءريمنىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەدىل تۋرالى اڭىزعا كۋا بولۋىمىز دا ابدەن مۇمكىن ەدى-اۋ. امال قانشا. كەيىنىرەك، ەدىلدىڭ باسىنان باق تايعاننان كەيىن حريستيان ءدىنى، دالىرەك ايتقاندا، شىركەۋ عۇن كوسەمىن ۇلىقتايتىن اڭىز اڭگىمەلەردىڭ بارىنە تەرىس ماعىنا، سولاقاي سيپات بەرىپ جىبەردى. ناتيجەسىندە، ەدىل مارس پەن حانشانىڭ نەكەسىنەن ەمەس، يت (نەگىزگى قاسقىر بولۋى ءتيىس) پەن حانشانىڭ كوڭىلدەستىگىنەن دۇنيەگە كەلگەن ادام بەينەلى، يت قۇلاقتى قۇبىجىق بولىپ شىقتى. دەگەنمەن اڭىزدىڭ تۇپنۇسقاسىندا رومۋل مەن رەمنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى ريمدىك ءافسانا جەلىسى جاتقاندىعىن سىرت كوزدەن جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى.
ءيا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازعانداي ەۋروپاعا ەدىلدىڭ يتتەن تۋعاندىعى تۋرالى اڭىزدى عۇندار اكەلگەن جوق، ونىڭ كونە ريمدىك، بالكىم، ەترۋسكىلىك بولىپ سانالاتىن جەرگىلىكتى كونەكوز نۇسقاسى دا بار ەدى. ونى باعزى ءبىر كەزدەرى ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعان پروتوتۇركىلەردىڭ مۇرا قىلىپ قالدىرعاندىعى دا انىق. بىراق، امال قانشا، بۇل كەزدەرى مارستىڭ ورنىن يسۋس حريستوس باسىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ۋاقىت حريستوس تۋعاننان كەيىنگى 450-جىلداردى كورسەتىپ تۇردى. شاڭىراعى شايقالا باستاعان ريم بولسا حريستيان سەنىمىنىڭ ورتالىعى بولىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتتى. سەبەبى، الىپ يمپەريانىڭ الدەبىر وتار ەلىندە پايدا بولعان ادامزاتتى قۇتقارۋشى جايلى ءىلىم ريم كوگورتالارىن سوعىسسىز تىزە بۇكتىرگەن-ءدى.
ال حريستوسپەن جاعالاسۋعا ەدىلدىڭ دايىندىعى دا، ىنتاسى دا جوق ەدى. ويتكەنى كوشپەلى تۇركىلەردەگى سەكىلدى وندا دا پايعامبارلىق جايلى تۇسىنىكتىڭ بولماعاندىعى انىق. كىم بىلەدى، يسا جايلى اڭگىمەنى ەستىگەن قايران ەدىل قارقىلداپ كۇلگەن دە بولار-اۋ. «وڭ بەتىڭنەن ۇرسا، سول بەتىڭدى توس» دەگەن قاعيدانى جۇرەگى بار قانداي جان قابىلداي قويسىن.
مىنە، وسىلايشا ءتۇبى ءبىر مارسقا تابىنۋشىلىق پەن قاسقىر توتەمىنىڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس اسۋ بولىپ حريستيان سەنىمى جاتتى. ال ەدىل باستاعان عۇندار باعزى ءبىر زاماندا ريم تاريحىندا ءىز قالدىرعان پروتوتۇركىلەردىڭ جاڭعىرىعى سياقتانىپ ءومىر مەن تاريح ساحناسىنان زىر ەتىپ وتە شىقتى. ولار ءريمنىڭ نەگىزىن ءبىر كەزدەرى وزدەرى تەكتەس حالىقتىڭ قالاعاندىعىن بىلگەن دە، ونى بىلسەك دەپ باس اۋىرتقان دا جوق.
ءسوز سوڭى
«ريمدىكتەر الدىمەن لاتىن ءتىلىنىڭ شىعۋ توركىنىن زەرتتەۋگە كىرىسكەندە ولاردىڭ الەمدى جاۋلاپ الۋعا ەشقانداي دا ۋاقىتى قالماعان بولار ەدى». نەمىس اقىنى گەنريح گەينە وسىلاي جازادى. ءبىر عاسىردان اسا ۋاقىتتان كەيىن قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە وسى ىڭعايلاس پىكىردى قايتالايدى. اقىن «ءسوز توركىنى» ەڭبەگىنىڭ «باستاپقى گرامماتيكا» اتتى تاراۋىندا بايىرعى الدىڭعى ازيا مەن جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋلارىنداعى ەلدەردە، ياعني بۇگىنگى ريم ورنالاسقان اپپەنين تۇبەگىندە دە تۇركىلەر مەن سلاۆيانداردىڭ ىقپالى زور بولعاندىعىن ايتادى. ال مۇنداي ىقپالدىڭ تاريحتا، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ سوزدىك قورىندا، اڭىزدار مەن ءافسانالارىندا ءىز قالدىرماۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى.
اقىن، سونداي-اق، تۇبەكتە العاش رەت 12 قالا-مەملەكەتتەن تۇراتىن قۋاتتى بىرلەستىكتىڭ (ب.د.د. ءۇىى ع.) نەگىزىن قالاعان تايپالاردىڭ قۇرامىندا پروتوتۇركىلىك تايپالاردىڭ دا بولعاندىعىن جوققا شىعارمايدى. ءتىپتى، ولاردىڭ ءبىرىنىڭ تۋىندا قاسقىر بەينەسى بولعان دەگەن پىكىردى دە العا تارتادى. ءيا، اقىن اعا ايتقانداي، ءريمنىڭ ءبىر كەزدەگى ەلتاڭباسى «قانشىق قاسقىر مەن ەگىز ۇل» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن مىنانداي تاڭبالاردان تۇرعان بولۋى عاجاپ ەمەس.
ول ول ما، اقىن اعا كەيبىر باعزى ەترۋس جازبالارىن تىكەلەي تۇركى ءتىلىنىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ وقۋدى ۇسىنادى. ءيا، اپپەنين تۇبەگىندە ءبىر كەزدەرى پروتوتۇركىلەر داۋىرلەپ تۇرعان. وعان ماڭگىلىك ءريمنىڭ ىرگەسىنە قالانعان تاستار كۋا. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەت سول تاستاردى سويلەتۋ بولسا كەرەك.
ءامىرحان بالقىبەك
