Batyldardyń baǵy artsyn.
Edil patsha
Túrki qasqyr mıfi men toteminiń shyǵý tórkinin zertteý barysynda maǵan osy mıf pen Rımdegi Kapıtolıı qanshyq qasqyrynyń arasynda qandaı da bir baılanys bolýy múmkin be degen saýalǵa jaýap izdeýge týra kelgen. Osylaısha az-mazdap bul baǵytta derekter jınala bastaǵan. Derekterdi ózara kiriktirý, ıaǵın jalqydan tutasty taný barysynda aqyndar máńgilik qala dep dáripteıtin baǵzy da jańa saltanatty Rımniń negizin bir kezderi prototúrkiler qalaǵan degen pikirge kelgenimdi ashyq aıtqym keledi. Amal qansha, bul túrkishildikpen aýyrǵan sananyń sandyraǵy deıtinderdiń tabylatyndyǵyn da sezemin. Biraq aqıqaty – osy.
Keıbir tustarda derek kózi retinde, ádebı shyǵarma bolsa da, Gomerdiń «Ilıadasyna» da arqa súıegenimdi jasyra almaımyn. Tipti ol ol ma, prototúrkiler taǵdyr jazmyshymen Appenın túbegine osy «Ilıadada» jyrlanatyn Troıa qyrǵynynan keıin qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan degen pikirdi de qosa aıtqym keledi.
EDIL PATShA MEN RIMDIKTER
Tarıhı derekterden biz ǵundardyń Rım qalasyna Edil (Atılla) basshylyǵymen bizdiń dáýirimizdiń 451-jyly jetkendigin, tipti ony tize búktirgenin de jaqsy bilemiz. Biraq bul Batys pen Shyǵystyń kóneden baılanysyp kele jatqan ortaq tarıhynyń kóginde jarq ete qalǵan jasyndaı qas-qaǵym sát qana edi.
Qumyq Murat Ájiniń «Deshti-Qypshaq dalasynyń jýsany» kitabynda krest-aıqyshtyń táńirshildiktiń bas tańbasy ekendigi, ony Rımge táńirshil ǵundar aparǵandyǵy týraly baıandalady.
Iá, rımdikterdiń ymyralasý men pátýalasý belgisi retinde (shyn mánisinde jaǵympazdyq edi!) Edil qosynynyń aldynan aıqysh-kresti alyp shyqqandyǵy ras.
Sebebi – olar Edildiń qolynda Mars qylyshynyń bar ekendigin biletin-di. Rımdik jylnamashy Prıısk Edildiń zor abyroı-ataǵyn, alysqa ketken dańqyn, patshalar men baı-manaptar arasyndaǵy bedelin onyń Mars qylyshyn taýyp alǵandyǵymen túsindiredi. Ańyz boıynsha, áldebir baqtashy óristen tabynyn qaıtaryp kele jatyp, bir qasharynyń sıraǵynan qan sorǵalap júrgendigin baıqaıdy. Tamǵan qan izin qýalap barǵan ol jerden júzi shyǵyp jatqan qylyshty kóredi. Qylyshty alyp kelip, Edilge syıǵa tartqan. Osy qylyshty alǵasyn Edildiń aıy ońynan týyp júre beredi. Sebebi – bul ıesine sheksiz kúsh-qýat pen bılik syılaıtyn soǵys táńirisi Marstyń qylyshy edi. Ańyz osylaı baıandaıdy.
Qalaı degenmen de rımdikterdiń Edilden qatty qoryqqandyǵy anyq. Bolmasa óz qalasynyń jelep-jebeýshisi bolyp sanalatyn Marstyń qylyshyn ata jaýy Edilge teginnen tegin bere salar ma edi. Ańyz ańyz ǵoı, degenmen óz ıesine sheksiz kúsh-qýat pen bılik syılaıtyn Mars qylyshynyń tasasynda qandaı qupııa jatqandyǵyn eshkimniń bilgisi kelmegendigi qyzyq.
Menińshe, Mars qylyshy Edildiń qynabynda bolǵan joq, onyń týynda beınelengen-di. Iaǵnı, ǵun kósemi bas ıetin totemniń sımvoldyq keskini bolyp tabylatyn. Al syrt pishini buryshtary men qyrlary teń aıqysh-kresten góri tómengi qyry ózgelerinen uzyndaý svastıkaǵa kóbirek uqsaıtyn.
Jobalap syzǵanda pishini mynandaı bolýy múmkin:
Kıeli tańbanyń maǵynalyq oqylýy qasqyr degen uǵymdy bildiretin-di. Murat Áji jazǵandaı, onyń krest-aıqyshqa uqsas nusqasy bolýy da shyndyqtan alys ketpeıdi. Óıtkeni teologııa talaptary boıynsha ekeýi de táńirlik mánge ıe tańbalar edi.
Rım túbinde Mars qylyshy men aıqysh-krest osylaı kezdesti. Kezdesý sebepshisi ǵundar patshasy Edil bolatyn. Rımdikterdiń bári bolmasa da ishinara kózi ashyq saýattylary ǵun týyndaǵy tańbanyń Mars qylyshy emes, qasqyr totemine tıesili ekendigin sezgen shyǵar, biraq ony ashyq aıtý 451-jylǵy ǵana emes, arǵy-bergi Rımdi búkil tarıhymen ǵundardyń aıaǵyna jyǵyp berý bolyp shyǵatyn. Tarıhtyń bulaı baǵyt alyp ketýin rımdikterdiń qalamaǵandyǵy anyq. Nátıjesinde olar qasqyr totemin jazbasha bolsa da Mars qylyshyna telı saldy. Al Mars qylyshy týraly túsinikpen bul kezdegi ǵundar, olar ǵana emes-aý, jalpy túrkiler áldeqashan qosh aıtysqan-dy. Olar Rımniń ótken tarıhyna talasa almaıtyn, óreleri jetpeıtin. Al rımdikter mundaı óresizdikti sheber paıdalana bildi.
Mars qylyshy nege Edil patsha týyndaǵy qaıqy qylysh beınesindegi svastıka bolýǵa tıis deıtin saýal tastaýy múmkin oqyrmannyń. Tarıh atasy sanalatyn Gerodot (b.d.d. 495-425 jj.) skıfterdiń Marstyń beınesi emes, osy táńiriniki bolyp sanalatyn qaıqy (baıqaısyz ba, qaıqy!) qylyshqa tabynatyndyǵy týraly jazady. Olar soǵys táńirisine qurbandyqqa adam shalǵanda onyń qanymen qylyshtyń júzin jýyp otyratyn bolǵan. Solın degen jylnamashy da osy derekti naqtylaı túsedi. Iá, Gerodot rımdik emes, ol – kóne grek oqymysty. Ol Edil dáýirinen segiz ǵasyr buryn, ıaǵnı bizdiń dáýirimizge deıinshi tórtinshi ǵasyrda ómir súrgen jan. Onyń jazbalarynyń túpnusqasynda Mars qylyshy emes, Areı, ne Ares qylyshy týraly sóz bolǵandyǵy da kúmán týdyrmaıdy. Bizge Gomer «Ilıadasyna» jol ashatyn da, mine, osy Areı ne Ares, dálirek aıtqanda, Rım Marsynyń kónegrektik prototıpi bolmaq. Degenmen, asyǵýǵa bolmas. Ár derek óz ornymen sóıleýge tıis.
Qaıqy qylyshty bertinge deıin túrkiniń atty áskerleri ustaǵandyǵyna kúmán joq. Iaǵnı, Gerodot áńgime qylyp otyrǵan saq-skıfterdiń de túrkiler ekendigine shúbálanýǵa bolmaıdy. Olar tabynǵan qaıqy qylyshtyń syrtqy beınesi shamamen mynandaı bolǵandyǵy da kúdik týdyrmasa kerek:
Mine, grekter men rımdikter Mars qylyshy dep áspettep, ańyzǵa aınaldyryp júrgen túrkiniń qaıqy qylyshy osyndaı edi. Onyń bir qaraǵanda svastıka ne aıqysh-krest sııaqty bolyp kórinetindigi de anyq. Qasqyr-qylyshqa qarsy qarsy shyqqan qaıran rımdikter! Olar osy qarsylyǵymen óz tarıhyn da joqqa shyǵara jazdaǵandyqtaryn sezdi me eken?
QASQYR – QUDAI
Kózi qaraqty qandaı da bir etnograf ne tarıhshy bolsyn, túrki qasqyr mıfine álemdik úlgilerden uqsastyq izdegende, Rımdegi Kapıtolıı qanshyq qasqyryna bir soqpaı ótýi múmkin emes. Rım ańyzy boıynsha, qala negizin qalaǵan aǵaıyndy jigitter Romýl men Remniń ákesi soǵys táńirisi Mars bolyp sanalady. Olardyń Marsty óz qalasynyń jelep-jebeýshisi retinde pir tutatyndyǵy da sondyqtan. Áfsana boıynsha áldebir boıjetken (árıne, jar qushaǵyn kórip, kúnáǵa batpaǵan jan) ǵıbadathanaǵa ornalasady. Osynda ol soǵys qudaıy Marstyń naqsúıerine aınalyp, odan egiz ul tabady. Biraq beıshara qyzdyń soǵys táńirisimen tósek rahatyn bóliskendigine kim sene qoısyn (Mundaǵy jeli Shyńǵys han atategi men joryqtarynan syr shertetin «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» de ushyrasady). Balalar kúnádan týylǵan jandar retinde dalaǵa tastalynady. Mine, osy jerde olardy qanshyq qasqyr taýyp alyp, asyrap baǵady. Aman-esen erjetken balalar keıinnen jaýlarynan kek alyp, Tıbr jaǵalaýynda áıgili Rım qalasynyń negizin qalaıdy.
Iá, túrkilik qasqyr mıfi men rım ańyzynyń uqsastyǵynda daý joq. Biraq nege taǵy da qanshyq qasqyr? Nege ózge ań emes, mysaly maral ne aıý? Olaı bolýy da ábden múmkin edi ǵoı.
Kóne Rımdegi Mars senimimen (kýlti) tanys jan bul saýalǵa tez-aq jaýap tapqan bolar edi. Ejelgi Greııadaǵydaı Rımde de músin óneri jaqsy damyǵany belgili. Olar ózderi tabynǵan qudaılardyń bárine qalanyń kórnekti jerlerine, ǵıbadathanalar men quthanalarǵa qola ne mármárden músinder ornatatyn. Al Marsqa kelgende, qala jebeýshisi emes pe, iltıpattary men myrzalyqtary, tipti, erekshe bolatyn. Olar Mars otyrǵan tastuǵyrdyń tóńiregine bir úıir qasqyrdyń músinderin taǵy da ornatatyn-dy. Shamasy, baǵzy Rımde soǵys táńirisi osy bir qorqaý jyrtqyshpen astastyryla uǵynylǵan bolsa kerek. Iá, Romýl men Rem týraly áfsanany týdyrýshy Rım aqyn-abyzdary (nege ekeni belgisiz, olardy jergilikti halyqtyń sal dep ataǵandyǵy qyzyq. Bizdiń sal-seriler solardyń zańdy jalǵasy bolmady ma eken) óz zamandastarynyń osy qudaı týraly senim-túsinikterine qaıshy kelgen joq. Olar ańyzdy belgili bir daıyn sheńberdiń ishinde ǵana jasap shyǵardy. Óıtkeni, yryq bermes asaý qııaldan týyndady degenmen mıfologııa da belgili bir logıkalyq qısyndarǵa súıenetin. Ańyzdyń túpnusqasynda qasqyr totemi jatty.
Biraq qasqyr totemimen Mars qylyshyn, meıli ol qasqyr-qudaı qylyshy bolsyn, tikeleı baılanystyrýǵa bul derek te azdyq etedi. Endi qasqyr toteminiń baǵzy grekterge, odan kóne rımdikterge qalaı jetkendigin, ony jetkizgen halyqtyń kim ekendigin zerdeleý kerek. Árıne, olar prototúrkiler edi.
«ILIADA» MEN «ENEIDA»
Gomer «Ilıadasy» on jylǵa sozylǵan Troıa qyrǵynynyń sońǵy eki aıynda bolǵan oqıǵalardy ǵana jyrlaıdy.
Eki armııanyń munshalyqty uzaq ýaqyt taban tirese soǵysýyn odan burynǵy da, odan keıingi de tarıh bilgen emes. Troıanyń tarıhta bolǵan qala ekendigin nemistiń áýesqoı arheology Genrıh Shlıman 1863-jyly qazba jumystarynyń nátıjesinde dáleldep berdi. Onyń orny qazirgi Túrkııa terrıtorııasynda, Jerorta teńizinen bes shaqyrymdaı qashyqtyqtaǵy tóbede jatyr. Iaǵnı, Troıa qyrǵynynyń da tarıhta bolǵan oqıǵa ekendigine daý joq. Ǵalymdar áli kúnge on eki qabat qala-qorymnyń qaı qabaty «Ilıadadaǵy» Troıaǵa tıesili ekendigin anyqtaı almaı dal. Biraq búgingi tarıh soǵystyń shyǵýyna aqyndar shabytynan týyndaǵan altyn almanyń eshqandaı da kináli emestigin naqty aıta alady. Aheılikter men troıalyqtar arasynda qandy qyrǵynnyń tutanýyna Illıonnyń (Troıanyń taǵy bir ataýy. «Ilıada» ataýy osydan shyqqan) úlken saýda ortalyǵy retinde tıimdi jaǵrapııalyq núktege ornalasýy sebep bolǵan-dy. Úsh qurlyq – Azııa, Eýropa, Afrıkanyń teńiz jáne dalalyq kerýen joldary osy jerde túıisetin. Qysqasy, aheılikter Troıaǵa altyn almanyń kesirinen qashyp ketken arýdy emes, shyn maǵynasyndaǵy altyn almanyń — baılyqtyń ózin izdep attanǵan bolatyn. Qalǵany aqyndardyń sharýasy edi. Olar Platonnyń (b.d.d. 428-348 jj.) aqyndarǵa qoıatyn talabyn tolyq aqtap shyqty. «Aqyn, ol eger shynymen aqyn bolsa, bádik aqyl aıtyp ýaqyt almaı, mıfter týdyrýǵa tıis». Obaly káne, kóne grek aqyndary tilderin bezep-aq baqty. Olardy túsinýge de bolady. Óıtkeni grek qala-memleketteri ózara birikkende ǵana qýatty saıası jáne áskerı kúshke aınala alatyndyǵyn baıqatqan. Óz halqynyń patrıottary retinde grek aqyndarynyń mundaı oqıǵadan tys qalýy, ony jyrlamaýy múmkin emes-ti. Biraq aqyndar soǵystyń shynaıy sebepterin mıfologııalyq reńktermen kómkerip, áldebir tuspal maǵynalarmen sheber astastyryp jiberdi. Eger Troıa qyrǵynynyń tarıhı hronologııa boıynsha bizdiń dáýirimizge deıingi 1200-shi jyldary bolǵan oqıǵa ekendigin eskersek, ýaqyttyń aqyndardyń paıdasyna jumys istegendigi anyq. Gomerdiń ózi osy oqıǵadan kemi tórt ǵasyrdaı keıin ómir súrgen jan edi. Uly jádiger ekendigine qaramaı «Ilıadanyń» tutas týyndynyń bir taraýy ǵana sııaqty bolyp seziletindigi de sondyqtan. Troıa qyrǵyny, jalpy alǵanda, aýyzdan aýyzǵa, urpaqtan urpaqqa kóship otyz ǵasyrdaı ýaqyt boıy jyrlanyp keldi. Biraq bizdi qyzyqtyratyny «Ilıadanyń» kórkemdik qundylyqtary nemese gekzometrlik óleń ólshemderi emes, ondaǵy prototúrkiler tarıhyna qatysty-aý degen derekter ǵana.
Nege ekeni belgisiz, basqa qudaılardaı emes, baǵzy grek aqyndary soǵys táńirisi Areıge shúıligip-aq baǵady. Qoldarynan kelse, ony ájýalap qalýǵa qumar. Ojar minezdi qudaı jigittiń, tipti, keıbir tustarda ajaldy pendeden taıaq jep murny qanap qalatyn kezderi de bar. Muny ádebıetshilerdiń Areıdiń troıalyqtar jaǵynda soǵysatyndyǵymen uǵyndyrǵysy keletindigin jaqsy túsinemin. Qarsylasynyń ózinen bir saty bolsa da joǵary turǵandyǵyn kim jaqsy kóre qoısyn. Osylaı dep tujyrymdaı salýǵa da bolar edi-aý, biraq máseleniń astary odan tereńirekte jatqan sekildi. Kezekti oı ústinde maǵan soǵys táńirisi Areıdiń prototıpi Troıa jaǵynda odaqtas bolyp soǵysqan áldebir belgisiz halyqtyń totemi emes pe eken degen pikir kelgen. Jebireı tilindegi «aris» sózi «qasqyrlar úıiri» dep aýdarylatyndyǵyn bilgenimde, bul pikirimniń durystyǵyna kózim taǵy da jete túskendeı boldy. Iýdeıany bir kezderi grekterdiń basyp alǵany tarıhtan jaqsy belgili. Eki halyqtyń arasyndaǵy mádenı qarym-qatynastyń da joǵary deńgeıde bolǵandyǵyna kúmán joq. Mundaıda irili-usaqty alys-beris bola beretin. Iaǵnı, grekterdiń soǵys táńirisi esiminiń jebireılik nusqasyn qabyldaǵan bolýy da ábden múmkin. Kim biledi, bálkim, qazaqtaǵy Bekarys, Janarys, Aqarys sekildi kisi esimderiniń quramyndaǵy arys sózi de qasqyr ne bóri degen maǵynany bildiretin bolar. Arys sóziniń er kisige ǵana qoldanatyndyǵyn eskersek, bul boljam negizsiz de emes sııaqty. Qasqyrǵa baılanysty arlan ataýynda birinshi býynnyń ar bolyp keletindigi de osyndaı oıǵa bastaıdy. Iaǵnı, Troıa túbindegi qyrǵynǵa qatysty taıpalardyń biriniń týynda qasqyr sulbasy beınelengen dep batyl aıtýǵa bolady. Jáne olardyń baıyrǵy túrkiler ekendigine de kúdik týmasa kerek.
Aldyńǵy jáne taıaý Azııa, berisi kishi Azııa kóne tarıhynda kórnekti iz qaldyrǵan belgisiz halyqtardyń sanatynda qar ulysy da atalady. Osy ulystyń Troıa túbindegi shaıqasqa qatysqandyǵynda kúmán joq. Gomer «Ilıadasynda», segizinshi jyrda mynandaı joldar bar:
«Teńiz jaqqa qar jasaqtary,
qısyq sadaqty peondar,
Jáne de táńiri tektes leleg, kavkon,
pelasg qosyndary bettep keledi».
Osynda atalǵan ulystardyń bári – Troıanyń odaqtastary. Iaǵnı, qarlar da Troıa jaǵynda soǵysqan. Al olardyń Altaıdan shyqqan halyq ekendigi týraly ekinshi ǵasyr tarıhshysy Ptolomeı jazbalarynda naqty derek bar. Strabon da qarlar mıgraııasy týraly áńgime qylǵanda osy pikirdi rastaıdy. Iaǵnı, Altaıdyń qashannan baba túrki besigi bolǵandyǵyn eske alsaq, qarlar túrki tektes halyq bolǵan. (Esh nárse izsiz joǵalmaq emes. Menińshe, «Ilıadanyń» kóne túrkilik nusqasy bolǵan bolýy da ábden múmkin). Qarlardyń Troıa qyrǵynynan bertinirekte, ıaǵnı bizdiń dáýirimizge deıingi besinshi ǵasyrǵa deıin Jerorta teńizi men onyń jaǵalaýlaryna ústemdik etip kelgendigi kóne dáýir tarıhynan jaqsy belgili. Olardy Krıt pen Kıpr araldarynan birikken grek flotılııasy ǵana yǵystyryp shyǵara aldy. Baǵzy bir kezderi Kıprdiń Alash dep atalǵandyǵy da munda túrkilerdiń bolǵandyǵynan habar beretindeı. Iá, bizdiń babalarymyz teńizde júzýdi jaqsy bilgen. Olar myqty jaýynger de edi. Jalpy qarlar erjúrektilimen aty shyqqan halyq-ty. Prototúrkilerdiń (bálkim, skıfter) keremet teńizshi bolǵandyǵyna kónegrektterdiń «zákirdi» (ıakor) skıf Anaqarys oılap taýyp edi» deýi de tamasha aıǵaq.
Ókinishtisi sol, bizdiń qolymyzda qarlardyń týynda qasqyrdyń sulbasy beınelengeni týraly naqty derek joq. Biraq ony izdeýdiń qajeti de shamaly sııaqty. Óıtkeni Troıa qyrǵynyna bir emes, birneshe prototúrki taıpalary qatysqan deýge negiz bar. Solardyń biri Troıa patshasy Prıamnyń týysy, ataqty «Eneıda» poemasynyń («Eneıda» — rım aqyny Vergılııdiń poemasy.Onda Eneıdiń Troıany qorǵaýda kórsetken erlik isteri, Troıa qulaǵannan keıingi qaıǵy men qasiretke toly ómiri sóz bolady) keıipkeri Eneıdiń sońyna ergen ulys sekildi. Túrkilik qasqyr mıfi men toteminiń kóne túrkilik nusqasyn Appenın túbegine aparǵan da, sol tóńirektegi taıpalarmen birigip (etrýskiler) Rımniń negizin qalaǵanda, Rım tarıhyna qanshyq qasqyr beınesin telip bergen de osy bir taıpanyń jasampazdyqqa toly erlik sapary bolsa kerek. Áıtpese grekterde ájýa bolyp júrgen soǵys táńirisiniń rımdikter uǵymynda Iýpıterden keıingi (Iýpıter – Rımniń qudaılar panteonyndaǵy bas qudaı) ekinshi orynǵa shyǵa kelgendigin qalaı túsindirýge bolady? Árıne, bir ǵana sebeppen. Ol Rımniń negizin qalaǵan halyqtardyń biriniń syıynatyn kıe-qudireti bolǵanda ǵana. Jáne osylaı bolǵandyǵy da aqıqat. Buǵan qosymsha mynandaı boljamdy da usynýǵa bolady. «Ilıadadaǵy» Eneıdiń troıalyq emes, Troıa patshasynyń basqa jaqtan kelgen odaqtas týysqan ekendigin eskersek, osy bir qaharmannyń ata-tegin sol kezderi Qara teńizdiń ońtústigin mekendegen skıfterden (Gerodot deregindegi) taratýǵa ábden bolatyn sekildi. Eneıdiń kóshpeli bolmasa da malshylar qaýymynan ekendigin osy qaharmannyń Ahılespen jekpe-jekke shyǵarda óz ata-tegin tanystyryp sóıleıtin sózi de aıǵaqtaı túsetindeı. Ol «babam Erahtonnyń (Bálkim Erikton shyǵar) úsh myń, ıá, anaý-mynaý emes, úsh myń jylqysy bolǵan jáne jer betindegi ajaldy pendeler ishindegi eń baı kisi edi» dep maqtanady. Ajalmen betpe-bet kelip turǵanda tek kópsheli ǵana osylaı jelpinýi múmkin-di. Onyń ústine Troıany qorǵaýǵa skıf taıpalary qatysyp edi degen boljam da shyndyqqa tolyq janasady. Jalpy, Troıa túbinde kimder ólimge basyn tikpedi. Balkannan da, Afrıkadan da, arysy Skandınavııadan da belgisiz halyqtardyń osy jerge óz qosyndaryn attandyrǵany anyq-ty. Asyly, Gomer dastany men Gerodot deregin ózara baılanystyratyn túıin de osy bolsa kerek. Osy jerde kóne Greııanyń eki uly perzentine ókpe-naz aıta ketken de oryndy. Gomer qasqyr totemin Areımen baılanystyryp jiberse, Gerodot osy totemniń tańbasyn Mars qylyshymen shatastyryp aldy.
Maǵan qasqyr mıfi men toteminiń shyǵý tórkini týraly budan buryn da jazýǵa týra kelgen (Táńiri, Qudaı ıe jáne qasqyr týraly, «Qazaq ádebıeti», 1997 j, № 48). Onda ańyzdyń negizinde Kún júıesinde bolǵan ǵaryshtyq apat jatyr degen boljam aıtqan bolatynmyn. Jebireı qudaı ıesiniń (Iegova) Sınaı taýynda Musa paıǵambarǵa negizgi on qaǵıdany túsiretin mezgilinde osy apatpen baılanystyrǵanmyn-dy. Iá, osy apat jer betindegi barlyq halyqtyń dúnıetanymy men mıfologııasynda óshpes iz qaldyrdy. Osyndaı iz kóne grek mıfologııasynda da bolýy múmkin. Óıtkeni Gomer soǵys qudaıy Areıdi «Ilıadaǵa» keıipker qylyp engizgende, osy apat týraly ańyzdy negizge alǵan ispetti. Areıdiń, Mars planetasynyń grekshe ataýy ekenin eskersek, «Ilıadadan» Troıa qyrǵynymen bir mezgilde júrip otyratyn plenatalar aralyq qaqtyǵys týraly jelini de ańǵarýǵa bolady.
Árıne, bul jeli dastanǵa onyń kórkemdik deńgeıin arttyra túsý úshin kóp keıin engizildi. Dastanǵa osy jelini engizerde Gomerdiń ǵarysh apaty týraly túrkiler arasynda aıtylyp júrgen ańyz áńgimeni estigen bolýy da ábden múmkin. Túrki ańyzynyń bas keıipkeri jebireı qudaıy Iegova da, grektiń soǵys táńirisi Areı de emes, kádimgi qasqyr edi. Iaǵnı suńǵyla Gomerdiń soǵys qudaıy Areıdiń prototúrkilik qasqyr toteminiń dál ózi ekendigin ańǵarmaýy múmkin emes-ti. Sol sebepti de Troıa túbindegi qyrǵynda soǵys táńirisi týyna qasqyr sulbasy bederlengenderdiń jaǵyna shyǵyp ketti. Oǵan aqyn qııaly kináli edi. Óz kezeginde prototúrkiler de ózderiniń qasqyr totemimen tamyrlas grektik Táńiriden habardar bolǵan deýge bolady. Áıtpese, Rımniń negizin qalaǵan prototúrkiler óz totemin Marspen astastyryp jibermes edi ǵoı.
Iá, Romýl men Rem týraly ańyz da, Marstyń skýlptýralyq panteondarda qasqyr úıiriniń ortasynda beınelenetindigi de halyq jadynyń jasampazdyǵynyń jarqyn mysaly bolatyn.
Sóz oraıy kelgende aıta keteıik, meni Eneı baspanalaǵan Karfagen qalasy Qarlar qalasy bolar-aý degen oı túrtpektegeli de biraz boldy. Mysaly, Qarkent bolýy da múmkin ǵoı. «Kent» sózi parsy tilinde qala, shahar degen maǵynany bildiredi. Biraq kóne latyn tilinde adam, adamdar, halyq degen maǵynany bildiretindigin de umytpaǵan jón. «Ilıadadaǵy» Troıa tóńireginde Qarqara atty shyńnyń kezdesetindigi de qyzyq. Dastanda:
«Kronuly (Zevs) Idaǵa, ań-qustyń
nýly-sýly anasyna,
Toǵaıy men qurbandyqhanasy
ornalasqan Qarqaraǵa kelip, júırik
sáıgúlikteriniń tizginin tartty»,
- degen joldar bar.
RIM PIR TUTA JAZDAǴAN ADAM
Edil patsha zamanyndaǵy bilimdi rımdikter Rım tarıhynyń bastaýynda prototúrkiler turǵandyǵyn sezingen sııaqty.
Olar Edilge Marstyń qylyshyn ǵana syılap qoıǵan joq, ony Marstyń uly qylyp ta jibere jazdady. Bul qasıetti qala tarıhynda Romýl men Remmen bir qatarda turý degen sóz edi. Hrıstıan dini kedergi jasamaǵanda, kim biledi, bizdiń Rımniń uly perzentteriniń biri Edil týraly ańyzǵa kýá bolýymyz da ábden múmkin edi-aý. Amal qansha. Keıinirek, Edildiń basynan baq taıǵannan keıin hrıstıan dini, dálirek aıtqanda, shirkeý ǵun kósemin ulyqtaıtyn ańyz áńgimelerdiń bárine teris maǵyna, solaqaı sıpat berip jiberdi. Nátıjesinde, Edil Mars pen hanshanyń nekesinen emes, ıt (negizgi qasqyr bolýy tıis) pen hanshanyń kóńildestiginen dúnıege kelgen adam beıneli, ıt qulaqty qubyjyq bolyp shyqty. Degenmen ańyzdyń túpnusqasynda Romýl men Remniń dúnıege kelýi týraly rımdik áfsana jelisi jatqandyǵyn syrt kózden jasyrý múmkin emes-ti.
Iá, Oljas Súleımenov jazǵandaı Eýropaǵa Edildiń ıtten týǵandyǵy týraly ańyzdy ǵundar ákelgen joq, onyń kóne rımdik, bálkim, etrýskilik bolyp sanalatyn jergilikti kónekóz nusqasy da bar edi. Ony baǵzy bir kezderi Rımniń negizin qalaǵan prototúrkilerdiń mura qylyp qaldyrǵandyǵy da anyq. Biraq, amal qansha, bul kezderi Marstyń ornyn Isýs Hrıstos basyp úlgergen bolatyn. Ýaqyt Hrıstos týǵannan keıingi 450-jyldardy kórsetip turdy. Shańyraǵy shaıqala bastaǵan Rım bolsa hrıstıan seniminiń ortalyǵy bolyp qalýǵa tyrysyp jatty. Sebebi, alyp ımperııanyń áldebir otar elinde paıda bolǵan adamzatty qutqarýshy jaıly ilim Rım kogortalaryn soǵyssyz tize búktirgen-di.
Al Hrıstospen jaǵalasýǵa Edildiń daıyndyǵy da, yntasy da joq edi. Óıtkeni kóshpeli túrkilerdegi sekildi onda da paıǵambarlyq jaıly túsiniktiń bolmaǵandyǵy anyq. Kim biledi, Isa jaıly áńgimeni estigen qaıran Edil qarqyldap kúlgen de bolar-aý. «Oń betińnen ursa, sol betińdi tos» degen qaǵıdany júregi bar qandaı jan qabyldaı qoısyn.
Mine, osylaısha túbi bir Marsqa tabynýshylyq pen qasqyr toteminiń arasynda ótkel bermes asý bolyp hrıstıan senimi jatty. Al Edil bastaǵan ǵundar baǵzy bir zamanda Rım tarıhynda iz qaldyrǵan prototúrkilerdiń jańǵyryǵy sııaqtanyp ómir men tarıh sahnasynan zyr etip óte shyqty. Olar Rımniń negizin bir kezderi ózderi tektes halyqtyń qalaǵandyǵyn bilgen de, ony bilsek dep bas aýyrtqan da joq.
SÓZ SOŃY
«Rımdikter aldymen latyn tiliniń shyǵý tórkinin zertteýge kiriskende olardyń álemdi jaýlap alýǵa eshqandaı da ýaqyty qalmaǵan bolar edi». Nemis aqyny Genrıh Geıne osylaı jazady. Bir ǵasyrdan asa ýaqyttan keıin qazaq aqyny Oljas Súleımenov te osy yńǵaılas pikirdi qaıtalaıdy. Aqyn «Sóz tórkini» eńbeginiń «Bastapqy grammatıka» atty taraýynda baıyrǵy Aldyńǵy Azııa men Jerorta teńizi jaǵalaýlaryndaǵy elderde, ıaǵnı búgingi Rım ornalasqan Appenın túbeginde de túrkiler men slavıandardyń yqpaly zor bolǵandyǵyn aıtady. Al mundaı yqpaldyń tarıhta, jergilikti halyqtardyń sózdik qorynda, ańyzdar men áfsanalarynda iz qaldyrmaýy múmkin emes-ti.
Aqyn, sondaı-aq, túbekte alǵash ret 12 qala-memleketten turatyn qýatty birlestiktiń (b.d.d. ÚII ǵ.) negizin qalaǵan taıpalardyń quramynda prototúrkilik taıpalardyń da bolǵandyǵyn joqqa shyǵarmaıdy. Tipti, olardyń biriniń týynda qasqyr beınesi bolǵan degen pikirdi de alǵa tartady. Iá, aqyn aǵa aıtqandaı, Rımniń bir kezdegi eltańbasy «qanshyq qasqyr men egiz ul» degen maǵynany bildiretin mynandaı tańbalardan turǵan bolýy ǵajap emes.
Ol ol ma, aqyn aǵa keıbir baǵzy etrýs jazbalaryn tikeleı túrki tiliniń kómegine súıenip oqýdy usynady. Iá, Appenın túbeginde bir kezderi prototúrkiler dáýirlep turǵan. Oǵan máńgilik Rımniń irgesine qalanǵan tastar kýá. Bizdiń endigi mindet sol tastardy sóıletý bolsa kerek.
Ámirhan BALQYBEK
