وتكەن جىلداردىڭ بىرىندە ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزدىڭ 70 جىلدىعىنا ارناپ «اقسەلەۋ سەيدىمبەك: عىلىمي مۇراسى جانە تاۋەلسىزدىك» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيانى وتكىزدى. نەگىزگى تاقىرىپ اقاڭنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا جازعان كىتابى «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» تۋرالى بولدى. وسى ۇلكەن عىلىمي جيىنعا ناسريددين نازاروۆ ەسىمدى لاقاي عالىمى كەلدى. تاجىكستاندا تۋعان، قازىر وزبەكستاندا تۇراتىن رەسەي ازاماتى. لاقاي – دومبىرا تارتاتىن، جىلقى ەتىن جەيتىن، كەشەگە دەيىن كيىز ۇيدە تۇرعان تۇركىنىڭ ءبىر بۇتاعى. ءار اتاسىندا قازاقتىڭ اتا-سويى ءجۇر. قازاق بولعىسى كەلەتىن ەل. مەن ا.سەيدىمبەك اعامىزدىڭ 70 جىلدىعىنا وراي قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ ماسەلەلەرىنە ارنالىپ وتكىزىلگەن كونفەرەنتسياعا جاۋاپتى بولعاندىقتان ناسريددينمەن كوپ اڭگىملەستىم، ءبىرسىپىرا اقپارات جينادىم. لاقاي حالقى تۋرالى بۇرىن ەستىمەگەن وقىرماننىڭ تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىعى زور ەكەنى داۋسىز، وسى ماقالادا لاقاي تۋرالى ازداپ جيناعان دۇنيەمدى ۇسىنباقپىن.
ناسريددين باۋىرىمىز تۋرالى
ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىنا ارنالعان كونفەرەنتسيانىڭ قازاقستاندا العاش رەت وتكىزىلىپ وتىرعانىن ايتقان ءلازىم بولار. بۇل اقاڭنىڭ قالدىرعان اماناتى دەسەك تە بولادى. ەكىنشىدەن، «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» دەپ جۇرگەنىمىز قازاقتىڭ شەجىرەسى. قازاق تاريحى شەجىرەگە سۇيەنبەي ەشقاشان ۇلت جانە مەملەكەت تاريحى بولا المايدى. ءبىز ءوز تاريحىمىزدى «اتامىز – الاش، كەرەگىمىز – اعاش» دەگەن ناقىلدان باستاۋىمىز كەرەك. ارينە، قازاقتىڭ الاشا حان، قارا حان، ۋىز حان، ەل حان، جوشى حان، ورمامبەت حان تۋرالى شەجىرە-اڭىزدارىندا افسانالىق شىراي بار، بىراق شىندىق پەن شىرايدى ايىرۋ كاسىبي تاريحشىلاردىڭ مىندەتى. قازاق جەرى ەۋرازيانىڭ، ياعني كارى قۇرلىقتىڭ كىندىگى، ادامزات تاريحىنىڭ سانالى كەزەڭىنە ءبىزدىڭ ولكەمىزدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وتە مول. جىلقى ادامزات بالاسىن قانشا مىڭ جىل العا سۇيرەسە، ءبىز دە سونشا مىڭ جىل ادامزاتتى العا جەتەلەدىك.
ەندى كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى عالىمدارعا كەلەتىن بولساق. اقاڭنىڭ كونفەرەنتسياسىنا ەل قىزىعاتىنداي ءبىر-ەكى عالىم شاقىرعىمىز كەلدى. اقسەلەۋ اعامىزدىڭ ءوزى دە جارقىراعان، جۇمباق، شەشىمى قيىن دۇنيەگە عاشىق بولىپ وتكەن ادام عوي. ىزدەپ تاپقانىم وسى ناسريددين نازاروۆ بولدى. ول ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى، سونىمەن بىرگە لاقاي ەتنوگرافياسى تۋرالى بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. ەكىنشى ادام باشقۇرت ەلىنەن كەلۋى كەرەك ەدى، باشقۇرت گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى يلگيز سۇلتانمۇراتوۆ دەگەن ازامات. وسىنشاما كەلگىسى كەلىپ ەدى، تاماشا بايانداما دايىنداعان ەكەن، بىراق اۋا رايى، كوكتايعاق مۇمكىندىك بەرمەدى. باشقۇرتقا قىزىققانىمىز تۇركى ەلدەرىنىڭ ىشىندە وسى ەلدىڭ ر.كۇزەەۆ باستاعان عالىمدارى عانا ءوز شەجىرەلەرىن الەمگە تانىتىپ زەرتتەي الدى. كونفەرەنتسياعا ءسىبىر تاتارلارىنىڭ وكىلى، عالىم قىز زايتۋنا تىچينسكيح كەلۋى كەرەك ەدى، ءدال سول ۋاقىتتا قازاندا بۇكىل تاتار ەلىنىڭ كونگرەسى بولىپ، وكىلدەردىڭ تىزىمىنە ەنگىزىپ قويعان ەكەن، سودان كەلە المادى. وسى عالىمدار كەلگەندە كونفەرەنتسيا ءتىپتى مازمۇندى بولار ەدى.
قولىمىزعا تۇسكەنى ناسريددين بولدى. ول باۋىرىمىزدىڭ ءوزى تاجىكستاندا تۋىپ، وزبەكستاندا قىزمەت ىستەيتىن رەسەيدىڭ ازاماتى. وكىنىشكە وراي، بۇل جالعىز ناسريددين ەمەس، لاقايدىڭ كوپ ازاماتتارىنا ءتان جاعداي ما دەپ ويلادىم. سانى ءبىر ميلليونعا جەتە قابىل حالىقتىڭ جارتىسى عانا تاجىكستاندا، قالعانى جەر بەتىنە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن. اۋعانستاننىڭ باعلان، قۇندىز، حەلمان، تاحور ۋالاياتتارىندا، يراننىڭ تەگەران، يسفاحان، سەيستان، شيراز ۋالاياتتارىندا، ساۋد اراۆياسىندا، تۇركيادا، ەۋروپادا، امەريكا ەلدەرىندە، ت.ب. ايماقتاردان لاقايلاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. وسىنشاما تاعدىرى اۋىر حالىقتى جەر بەتىنەن كەزدەستىرۋ قيىن دا بولار، جەرسىز، ەلسىز، داۋلەتسىز، اكە-شەشەسىز قالعان جەتىم بالانىڭ جاعدايى سياقتى. وقىعاندارى دا از، قورعاندارى دا جوق. ناسريددين دە تاجىكستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ كەزىندە باسساۋعالاپ وزبەكستانعا وتكەن ەكەن. ول جەردەگى ساياسات بەلگىلى، ازاماتتىق الۋ ءۇشىن وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلى بولۋ كەرەك، رەسەي ازاماتى بولىپ جۇرگەنى سول سەبەپتى. ءناسريدديننىڭ ايتۋىنشا، تاجىكستانداعى لاقايلاردىڭ ىشىندە قازاق ازاماتى اتانىپ جۇرگەندەرى دە بار.
جيدەلى بايسىن – لاقايلاردىڭ قونىسى
لاقايدىڭ اتاقونىسى قازاق «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايدى، ادامى جۇزگە دەيىن جاسايدى» دەپ تامساناتىن جيدەلى-بايسىن جەرى. ءحVىىى عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىندا رەسەيدىڭ وكتەمدىگى بىلىنە باستاعان تۇستا بۇقار جىراۋدىڭ ابىلايعا ايتاتىنى وسى جەرگە قاتىستى:
جاۋلىق جولىن سۇيمەڭىز،
مىناۋ جالعان سۇم دۇنيە
وتپەي قالماس دەمەڭىز،
مۇسىلمان بولساڭ كەتىڭىز،
سىرداريانىڭ سۋىنان
كولدەنەڭ كەسىپ ءوتىڭىز.
ءۇش جىل مالدى تۋ ساقتاپ،
جيدەلى-بايسىن جەتىڭىز.
كىسىسى جۇزگە كەلمەي ولمەگەن،
قويلارى ەكى قابات قوزداعان،
قاتىن-بالا قامى ءۇشىن،
سولاي تامان جەتىڭىز.
بۇقار جىراۋ جيدەلى-بايسىندى انىق ءبىلىپ وتىر، ول ءۇش جىلدا مالدى تۋ ساقتاپ جەتەتىن جەر. باعىتى دا انىق، سىرداريادان وڭتۇستىككە قارايعى جەر – «كولدەنەڭ كەسىپ ءوتىڭىز». بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ءحVىىى عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارى قازاق جادى جيدەلى-بايسىننىڭ ورنالاسقان جەرىن، وعان جەتكىزەتىن جولدى انىق بىلگەن.
ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا جيدەلى-بايسىن ءوڭىرى تۋرالى دەرەكتەر تەك عۇلاما شەجىرەشىلەر مەن جادى تەرەڭ اقىنداردىڭ عانا شىعارمالارىندا كەزدەسەدى. ونىڭ وزىندە نەكەن-ساياق. ماسەلەن، ءماشھۇر ءجۇسىپ جازبالارىندا جيدەلى-بايسىن شىندىقتان گورى اڭىزعا جاقىن – «بۇل اۋعان جۇرتى ءار رۋدان قۇرىلىپ جۇرت بولعان ەل. ءبىز بىلگەندە جيدەلى-بايسىن اتىنا قىزىعىپ اسانقايعى بارعان. ونىڭ سوڭىنان قازتۋعان بارعان. وراق ماماي بارعان. تەلاعىس بارعان. تاما شورا باتىر، كىشى جۇزدەن شىققان ءاز ەدىگە بارعان. جيدەلى – وزەن اتى، بايسىن – تاۋ اتى. تاۋ بولعاندا تاماشا تاۋ. ەل قاي جەرىندە، مال قاي جەرىندە جۇرگەنىن جان بىلمەيدى. ەل-جۇرتىنىڭ كوبى قازاق. بايسىن – قوڭىرات اتانادى. شاھارلارى – بالىق (بالح-ج.ا.), باداقشان. قۇندىز – تالقان اتانعان جەرلەرى بولادى. ەلىن اقساقالدار بيلەيدى».
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ، قازاقتىڭ نەگىزگى بولىگى «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىنا دەيىن جيدەلى-بايسىنمەن بايلانىستى بولعان، ءتىپتى ءىرى رۋ-تايپالاردىڭ ىشىندە قىستا سوندا قىستاپ، جازدا ارقاعا كەلىپ جۇرگەندەرى بولدى دەسەك تە ارتىق ايتقاندىق ەمەس. حح عاسىردا رەسەي تەپكىسىنە شىداماي، جەرىنەن ايىرىلعان كۇيىكتى كوتەرە الماي، جيدەلى-بايسىنعا كوشەمىز دەگەن اڭگىمەلەردىڭ بولعانىن، بىرەر اۋىلدىڭ سولاي قاراي بارعانىن دا قازاق تاريحىنا قانىق كارى قۇلاق ادامدار بىلسە كەرەك.
قازىر گەوگرافيالىق كوورديناتتارمەن قاراساق، جيدەلى-بايسىن دۋشانبە، قورعانتوبە، كۋلياب ءۇشبۇرىشىنىڭ ءىشى.
ەندى وسىعان قاراما-قارسى، جيدەلى-بايسىندى قازىرگى كۇنى مەكەندەيتىن لاقاي، قوڭىرات، تۇركىمەن-ءجۇز سياقتى ەلدەردە «ارقا-جۇرت (يۋرت)» دەيتىن ۇعىم بار. ولاردان ەتنوگرافتار تۇپكى وتاندارىڭ قاي جەر دەسە، ارقا-جۇرت دەپ جاۋاپ بەرەدى.
جيدەلى-بايسىننىڭ تاريحىنا كەلسەك…
ەرتە ءداۋىردىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە بۇل ولكەنى باكتريا دەيدى، قۇشان دەگەن اتاۋ دا قولدانىلادى. سونىمەن قاتار عىلىمي ادەبيەتتە توحارستان دەگەن اتاۋ دا بار. حح عاسىردىڭ باسىندا جيدەلى-بايسىن بۇحار امىرلىگىنە قارادى.
قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىمەن ەرتەدەن بايلانىستى وسى ولكە تۋرالى ناقتى دەرەكتەردى ءبىز «حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى» دەپ اتالاتىن كەزەڭنەن الامىز. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىندا جيدەلى-بايسىنعا عۇندار ات باسىن تىرەدى. الپاۋىت يمپەريا قۇرعان عۇنداردىڭ وڭتۇستىك تارماعى «اق عۇن» اتالادى. باتىس تاريحشىلارى بۇل كەزەڭگە قاتىستى «ەفتاليت» دەگەن اتاۋدى قولدانادى، ونىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار. قازىرگى لاقاي حالقىنىڭ قۇرامىندا ابدال دەگەن رۋ بار، لاقايدىڭ ىشىندە اسانقوجا دەگەن تارماققا كىرەدى. ابدال «ەفتاليت» اتاۋىنىڭ نەگىزى دەپ ەسەپتەيمىن. اق عۇنداردىڭ ساسان اۋلەتى بيلەگەن يرانعا قارسى بىرنەشە سوعىسى عىلىمي ەڭبەكتەردە باياندالعان. سونىمەن بىرگە بۇل ءداۋىردىڭ تاريحي وقيعالارى، پاتشالارىنىڭ اتتارى قازاق فولكلورىندا دا كورىنىس تاپقان. مىسالى، كەي قىستاۋ، كەي قىسىراۋ حاندارعا قاتىستى باياندار. وكىنىشكە وراي، لاقاي حالقىنىڭ تاريحي اڭىزدارى جۇيەلەنىپ جاريالانعان جوق، ولاردى ىزدەۋشى دە از بولدى. 1914 جىلى كوكتەمدە شىعىس بۇحاراعا زاكي ۆاليدي توعاننىڭ كەلگەنى بەلگىلى. ول ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە «پوسكولكۋ نيكتو دو ەتوگو نە يزۋچال ەتنوگرافيۋ پروجيۆاۆشيح زدەس كوچەۆىح پلەمەن لوكاي (يلاكي) ي كارلۋك، يا زانيالسيا سبوروم وبرازتسوۆ يح فولكلورا ي يازىكا. مەنيا وچەن زاينتەرەسوۆالي وبىچاي ي نارودنايا ليتەراتۋرا ەتيح پلەمەن، ياۆلياۆشيحسيا وسكولكامي درەۆنيح ەفتاليتوۆ» دەيدى. وسى جازدا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى دا، جاڭا باستالىپ كەلە جاتقان تاماشا ءىس اياقسىز قالدى.
زاكي ۆاليدي توعان جازاتىن قارلۇقتار ءىح عاسىردان باستاپ جيدەلى-بايسىندى قونىستانا باستادى. بۇل كەزەڭ وڭتۇستىكتەن ارابتاردىڭ دا ورتا ازياعا ەنە باستاعان ۋاقىتى ەدى. ءبىر جاعى قىتاي، ءبىر جاعى اراب 751 جىلى تالاس بويىندا توقايلاستى. وسى سوعىستا ارابتاردىڭ جەڭىپ شىعۋى قارلۇقتاردىڭ تىكەلەي كومەكتەسۋىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن. ورتا ازيانىڭ بۇدان بىلاي يسلام مادەنيەتىنىڭ ارناسىندا دامۋى قارلۇقتاردىڭ ارقاسى. كونە قارلۇق ەتنيكالىق قۇرامى – بولات، شىعىل، ياعما رۋ وداقتارىنان قۇرالعان، ولاردىڭ ىرگەسىن كوتەرگەن مەملەكەتى قاراحان اتىمەن بەلگىلى. جيدەلى-بايسىندى قونىستانعان قازىرگى قارلۇقتاردىڭ قۇرامىندا الاكوز، قاراكول، تۋقيان رۋلارى كافيرنيگان دارياسىنىڭ بويىندا اقجار، نۇرا وزەندەرىنىڭ جاعاسىن قونىستانسا، بەس ءجۇز ءۇيلى قارلۇق اتانعان: لولاقى، مازارشاپتى، سۇلتانماحمۇت، قاراساياق-قاراكەسەك، قارابايۋن، ءپىرماحمۋدي جانە اجىرعانا شارعۇنداريا اتتى توپالان وزەنىنەن باستاۋ الاتىن تاۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا.
جيدەلى-بايسىنداعى كوپ ەلدىڭ ءبىرى قوڭىراتتىڭ ىشكى قۇرامى: ۋاقتامعالى، قوستاڭبالى، قاندجىعالى، ايىننى، تورتۋىل، سەمىز، كەسامير، قاتاعان، دۇرمەن، نايمان، جالايىر، ساراي، قىتاي، ت.ب. رەۆوليۋتسياعا دەيىن جيدەلى-بايسىن ولكەسى بۇقارا حاندىعىنا قارادى. بايسىن جەرى – تەرمەز، شەراباد اۋداندارىندا قوڭىرات، سۋرحانداريانىڭ ورتا اعىسى، حيسساردا (قارسى-قۇزار) ءجۇز، قابادياندا دۇرمەندەر، كافيرنيگان مەن ۆاحش ارالىعىندا لاقاي، ودان ءارى قۇندىزعا دەيىن قاتاعاندار قونىستاندى.
جيدەلى-بايسىن تىنىشتىعىن، ىشكى ۇيلەسىم مەن ءداستۇردى سوۆەت وكىمەتى بۇزدى. رەسەي پاتشالارى بۇقارا حانىنىڭ بيلىگىن وزىنە تاپسىرىپ، سىرتقى ۆاسسال دارەجەسىندە ۇستاعان بولسا، لەنيننىڭ جۇمسالۋىمەن تۇركىستاندا سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا كەلگەن فرۋنزە مەن كۋيبىشەۆ ول حاندىقتى قۇلاتتى (1-قىركۇيەك 1920 جىل). ءامىر ءالىمحان بۇحارادان قاشىپ، جازعى ورداسى دۋشانبەگە كەلدى. ونىڭ ىزىمەن دۋشانبەگە قىزىلدار ەندى. مىنە، وسى كەزدە جيدەلى-بايسىن ەلىنىڭ قىزىل يمپەرياعا قارسى كۇرەسى باستالدى. لاقاي سياقتى حالىقتىڭ دا تارىداي شاشىراپ كەتۋى وسى كەز. سەبەبى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قوزعالىستىڭ باسىندا لاقايدىڭ قايتقال قۇرباشى، تۇرسىن مەرگەن، يبراگيمبەك سياقتى كوسەمدەرى تۇردى.
1922 جىلى اقپاندا جاۋىنگەر رۋلار قىزىلداردى بايسىن اسىرىپ قۋدى، كۇش جيناپ العان ورىستار تاعى ۇمتىلدى. قىزۋ سوعىس 1925 جىلعا دەيىن سوزىلدى. ءالىمحاننىڭ جانىنان قورقىپ، تىكەلەي سوعىستان قاشقانى، ورىس بولشەۆيكتەرىنىڭ بىردە ءازازىل، بىردە قانقۇيلى ساياساتى، حالىقتى جاپپاي قىرۋ كوتەرىلىسشىلەردىڭ ساعىن سىندىردى. دەگەنمەن، كەيبىر وشاقتارى 30-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن سونگەن جوق. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا بۇل وقيعالاردى «باسماشىلارعا قارسى سوعىس» دەپ اتايدى، ال شىن مانىندە ونىڭ جيدەلى-بايسىندا جۇرگىزىلگەنىن، ەركىندىكتىڭ سوڭعى ولكەسى جيدەلى-بايسىن بولعانىن، ول سوعىستاعى ەڭ جانقيار ەرلىكتى لاقايلاردىڭ اتقارعانىن ءبىز بىلە بەرمەيمىز. كوشپەلىلىكتىڭ ەركىن رۋحى وسىلاي سوڭعى رەت مازداپ جانىپ بارىپ ءسوندى.
سوۆەت وكىمەتىنە قارسى سوعىستى لاقايلار 1979 جىلدان باستاپ قايتا جالعاستىردى. بۇل سوعىس ەندى اۋعان جەرىندە ءجۇردى. جوعارىدا ايتىلعان ناسرەددين اۋعانستانعا بىرنەشە رەت عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن بارىپ، لاقايلاردى زەرتتەگەن ەكەن، شىعارعان كىتابى دا بار. سوۆەت اسكەرلەرى لاقاي قىشلاقتارىنا ەنگەندە ەڭ ءبىرىنشى اتتاردى دۇشپاننىڭ سەرىگى دەپ ەسەپتەپ اتىپ وتىرعان ەكەن دەيدى (ن.نازاروۆ. افگونيستان ۋزبەكلاري. توشكەنت، 2011. 71-ب.).
لاقاي مەن قازاقتىڭ اراسىنداعى ۇقساستىق پەن تۋىستىق ماسەلەسى
بىرنەشە ءجۇز جىل قازاقتان وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ، ماۋرەنناحر جەرىندەگى وزبەك-تاجىكپەن تىعىز ارالاسقان جانە «باسماشى» دەگەن ايىپپەن قۋعىنعا تۇسكەن لاقايلاردىڭ قازاققا ءتان، كوشپەلى ومىرگە بەيىمدەلگەن كوپ قاسيەتىنەن اجىراعانى انىق. ءتىپتى لاقايلاردىڭ تاجىك قىزدارىنا ءجيى ۇيلەنۋى دە وسى ۇدەرىستى جىلدامداتاتىنى بەلگىلى.
لاقايلاردىڭ رۋلىق قۇرامىنىڭ جيدەلى-بايسىندى جايلاعان وزگە دەشتىقىپشاقتىق ەلدەردەن: قوڭىرات، قاتاعان، ءجۇز، بارلاس، ت.ب.، وزگەشە بولۋىنا نە سەبەپ؟ 1950 جىلدارى وسى وڭىردە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جاساعان ب.ح.كارمىشەۆانىڭ «وبراششاەت نا سەبيا ۆنيمانيە ي تاكوي فاكت: سرەدي ەتنونيموۆ ۋزبەكسكيح پلەمەن ۆسترەچاەتسيا وچەن مالو سوۆپادەني س لوكايسكيمي گەنەونيمامي» دەپ اتاپ وتكەنى دۇرىس، بىراق مۇنى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن مۇمكىن وزبەك رۋلارىنىڭ ەتنونيميكاسىن زەرتتەۋ قاجەت بولار دەۋى كۇماندى. ەگەر ولاردىڭ ءبارى ءبىر ۋاقىتتا، ياعني حV عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحVى عاسىردىڭ باسىندا مۇحاممەد شايبانيمەن بىرگە ماۋرەنناحرعا كەلسە، اراسىندا كىرىس-شىعىس بولار ەدى. ب.ح.كارمىشەۆانىڭ ماۋرەنناحر وزبەكتەرىن بىرنەشە كەزەڭنەن ءوتىپ، جاڭا جۇرتتا ورنىقتى دەۋى دالەلدى، بىراق لاقاي ماسەلەسى ماۋرەنناحرداعى قازاق فاكتورىن ەسەپكە الماي شەشىلمەيدى.
مەنىڭ ويىمشا، مۇحاممەد شايباني باستاعان وزبەك تايپالارى ماۋرەنناحردى جاۋلاپ العاننان كەيىن دە جيدەلى-بايسىن قازاق انكلاۆى رەتىندە قىزمەت ىستەي بەرگەن. ونىڭ مىسالىن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ دە شەجىرەسىنەن كورەمىز. قازاق شەجىرەسىنىڭ ەڭ تولىق تا، ءتول نۇسقاسىن جاساعان م.ج.كوپەيۇلىنىڭ «ال ەندى ارعىننىڭ اتى بەلگىسىز ءتورتىنشى ايەلىنەن ءتورت بالا تۋعان: اقتاشى، باقتاشى، بۇعىشى، تاعىشى. بۇلاردىڭ تۇقىمى جيدەلى-بايسىندا، بۇل جاقتاعى ارعىننان كوپ بولماسا از ەمەس، اسىلى ارعىن ون ەكى اتا» دەۋىندە وسىنداي ءالى زەرتتەلمەگەن گاپ بار.
قازاق تاريحىنىڭ نەبىر تاماشا بەتتەرى بۇحارا قالاسىنىڭ ماڭى، سىردىڭ ارعى جاعى، جيدەلى-بايسىن جۇرتىندا جازىلعانىن دۋلات باباتايۇلىنىڭ ولەڭدەرىنەن اڭعارامىز. «زار زامان» سارىنىندا جازىلعان تاريح كوشى تۋرالى كەستەلى شۋماقتارىندا دۋلات قازاق ەلىنىڭ داۋلەتتى-ساۋلەتتى شاعى جيدەلى-بايسىندا ءوتتى دەپ ەسەپتەيدى:
اۋەلگى قازاق دەگەن جۇرت
ميىعىڭدى كورسەتپەي،
ۇستاراسىز وسكەن مۇرت.
ەمىن-ەركىن ەن جايلاپ،
ءوسىپ ەدىڭ بۇحاردا.
سەن بۇحاردا كەزىڭدە،
ءباتۋا بار سوزىڭدە،
كەلەلى ءبيىڭ سەنىمدى،
قارا ءبىر حالقى كونىمدى،
تىنىش ەدى ەلىمىز.
شاڭىنا مالىڭ اۋناعان،
داۋلەتىڭ ءوسىپ قاۋلاعان،
تەل ەمەس مالدى ساۋماعان،
بۇحار-اي ءشارى دەي-تۇعىن
وسكەن-ونگەن جەرىمىز.
ەگەر ءبىز دۋلات ولەڭىنە نەگىز بولعان نايمان شەجىرەسىندەگى كونە دەرەكتەر دەپ پايىمداساق، وندا جيدەلى-بايسىنعا ارعىننان وزگە قازاق ەتنوسى وكىلدەرىنىڭ دە قاتىسى بار دەگەن پىكىرگە كەلەمىز. تەكسەرە قاراساق، جيدەلى-بايسىندى قازىر قونىس ەتىپ وتىرعان تۇركى زاتتى كوشپەلىلەردىڭ تۇقىمدارى اراسىنان ءۇش ءجۇزدىڭ سان الۋان رۋلارىن كەزدەستىرەمىز.
ب.ح.كارمىشەۆا لاقاي رۋلارىنىڭ 155 اتاۋىن بەرە وتىرىپ، ونىڭ 69-ى وزگەتىلدەس كوشپەلىلەردە كەزدەسەتىنىن جازادى (كارمىشەۆا ب.ح. وچەركي ەتنيچەسكوي يستوري يۋجنىح رايونوۆ تادجيكيستانا ي ۋزبەكيستانا) (پو ەتنوگرافيچەسكيم داننىم) م.، 1976, 232-ب.). وسى 69-دىڭ 38-ءى قازاق رۋلارىنىڭ اتاۋلارىنا كەلەدى.
1920 جىلدارى وڭتۇستىك وزبەكستان مەن تاجىكستان كوشپەلىلەرىنە ساناق جۇرگىزگەن ي.پ.ماگيدوۆيچ وسى پىكىردە بولدى، ءبىرسىپىرا ايعاقتار تاپتى. وكىنىشكە وراي، 20-شى جىلدارى لاقايلار سوۆەت وكىمەتىمەن قانتوگىس كۇرەس جۇرگىزىپ، اقىر سوڭىندا قىرىلعانى قىرىلىپ، امان قالعانى اۋعانستانعا، ودان ءارى اراب ەلدەرىنە ءوتىپ كەتتى. وسىنداي سەبەپتەردەن لاقاي ىشىندەگى قازاق رۋلارىن تۇگەندەۋ دە قيىندادى. ءتىپتى ي.پ.ماگيدوۆيچتىڭ ساناعىندا بولعان قۋاندىق-كۋيۋندۋك رۋى دا قازىر ءوز قونىسىندا جوق.
لاقاي ەتنوگرافياسىنىڭ ەڭ تياناقتى زەرتتەۋشىسى ب.ح.كارمىشەۆا وسى تاقىرىپتى قورىتىندىلاي كەلە «يز ۆسەگو سكازاننوگو ستانوۆيتسيا وچەۆيدنىم، چتو زناچيتەلنايا چاست لوكايتسەۆ سلوجيلاس يز تەح جە ەتنيچەسكيح كومپونەنتوۆ، چتو ي كازاحي سرەدنەگو ي ملادشەگو جۋزوۆ» دەيدى. وسى تاقىرىپتىڭ قازىرگى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى، وزبەك پروفەسسورى ن.نوربوەۆ رۋلىق قۇرىلىمداعى ۇقساستىق تۋرالى «لاقايلاردينگ تاركيبيعا كۋرۋۆچي بۋعينلارني ۋچراتيش مۋمكين: نايمان، كەرەي، كيپچوك ۆا اينيكسا ارعين ۋرۋعي بيلان جۋدا موس كەلادي» دەپ تۇجىرىمدايدى.
لاقاي جىلقى باققان
حح عاسىردىڭ باسىندا لاقاي تىرشىلىگىنىڭ نەگىزى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولعان. وسى تۋرالى دەرەكتەردى وزبەك سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنان دا كەزدەستىرەمىز: «چورباچينليكدا يىلقيچيليك اسوسي ۋرين ەگالاگگان. لاقاي وت زوتي ورتا ازيادا ماشحۋر ەدي. بوي حۋجاليكتاردا 300-400, ايريملاريدا ەسا 900-1000 يلقي بۋلعان. ءحىح عاسىر وحيريندا ۋتروقلاشيش جاراەندا لاقايلار حۋجاليگيندا دەحقونليك حام ريۆوجلانيب بوردي».
لاقاي شارۋاشىلىعىندا، اسىرەسە قوي مەن جىلقىنىڭ ورنى بولەك. لاقاي قويى قازاقي ەدىلباي قويىنا كەلەدى، سالماعى 150-190 كەلىگە دەيىن تارتادى. جيدەلى-بايسىن جەرىندە جىلقىنى تابىنداپ باعۋ لاقاي مەن مارقا دەگەن ەلدىڭ اراسىندا عانا ساقتالدى، اتتى ەر قاناتى دەپ قاسيەتتەۋ، ءارتۇرلى ات ويىندارى، اسىرەسە كوكپار (ولار ۇلاق تارتىس، ۇلاق شابىس دەيدى), وسى ەلدەردە ءالى بار. كوكپار ويىنى بويىنشا تاجىكستان، وزبەكستان ۇلتتىق قۇراماسىندا كۇرەسەتىندەر دە كوبىنەسە لاقاي مەن مارقا جىگىتتەرى ەكەنى بەلگىلى. بالالاردىڭ ءارتۇرلى اسىق ويىندارى كوپ، ول دا مال باققان كوشپەلى ەل ۇلدارىنىڭ ەرمەگى.
لاقايدىڭ جىلقى تۇقىمى ەرەكشە ايتۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل نەگىزىنەن تاۋعا دا، دالاعا دا بىردەي وتە كورىكتى، ول جاعىنان اقالتەكەگە ۇقساعان، سونىمەن بىرگە الىسقا دا قينالماي شاباتىن اتتىڭ ءتۇرى. لاقاي جىلقىسى تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەندىكتەن، ءبىز بۇل تاقىرىپتى وسىمەن شەكتەيمىز.
بۇل اڭگىمەنىڭ سوڭىندا لاقايلاردىڭ قازىرگى جيدەلى-بايسىن جەرىندە قىمىز دايىندايتىن جالعىز ەل ەكەنىن ايتقىمىز كەلەدى. بۇرىن دەشتى قىپشاقتان كەلىپ ەدىك دەگەنىمەن، وزبەك قىمىزدان قول ۇزگەلى بىرنەشە عاسىر بولدى. 1960 جىلداردىڭ باسىندا حرۋششەۆتىڭ تۇسىندا لاقاي جىلقىلارىن توپتاپ، تىكۇشاقپەن اتقان وقيعالار بولعان ەكەن. ناسرەددين «ات زيراتى» دەگەن جەرلەر بار، جىلقى مالى جانىنان وتكەندە جىلايدى دەيدى. وسىعان قاراماستان لاقاي ەلى سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن تۇرىك كوشپەلىلەرىنىڭ قاسيەتتى سۋسىنىن ۇمىتپاي، جەلىلەپ بيە بايلاپ، جارىقتىق سارى قىمىزدى اياقپەن باستارىنا كوتەرىپ جاتتى.
لاقايدىڭ رۋحاني مادەنيەتى، سونىڭ ىشىندە ءتىلى
لاقاي ءتىلىنىڭ «ج»-نى قولدانۋى قازاقپەن بىردەي، بىراق كورشى وتىرعاندىقتان قازىرگى وزبەك ءالىپبيى اسەر ەتىپ، لاقاي ءتىلى قاسيەتىنەن ايىرىلىپ بارادى. لاقاي ءتىلى قازاق جانە قاراقالپاق تىلدەرىنە وتە جاقىن سياقتى، ال ءبىزدىڭ ءتىلشى عالىمداردىڭ ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارى بولماعاندىقتان، بۇدان باسقا بىردەمە ايتۋ قيىن. جۇزدەگەن جىلدار بويى كورشىلەس وزبەك جانە تاجىكتىلدى ورتادا مەكەن ەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالعان لاقاي ۇلگىسى ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان دا زەرتتەلۋى قاجەت. ءتىلدىڭ ساقتالۋىنا قانداي ىشكى سەبەپتەر بار؟ ءبىزدىڭ جورامالىمىز بويىنشا لاقايدىڭ رۋلىق قۇرىلىم جۇيەسىنىڭ بەرىك ساقتالۋى جانە ەندوگاميانىڭ اسەرى ءتىلدىڭ فونەتيكالىق جانە لەكسيكالىق بەرىكتىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن فاكتورلار.
ەندى وسىنىڭ دالەلى رەتىندە سالىستىرمالى سوزدىك ۇسىنامىز: (كەستەدە)
لاقاي جانە قازاق تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى سوزدىگى ەكى ەلدىڭ سوزدىك قورى ورتاق ەكەنىن انىق كورسەتەدى. لاقاي تىلىندە وتباسىنا، ادەت-عۇرىپقا، مال شارۋاشىلىعىنا قاتىستى سوزدەردىڭ كوپتەپ ساقتالۋى دا ولاردىڭ قازاق ەتنومادەني الەمىنەن جاقىندا عانا الشاقتانعانىن جانە نەگىزگى وزەگىن ءالى دە جوعالتا قويماعانىن اڭعارتادى.
لاقاي انتروپولوگيالىق كەسكىنىن سۋرەتتەۋ قيىن ەمەس، ول كادىمگى ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ءتۇرى: جالپاق بەتتى، كوزى قىسىڭقى، مۇرنى پىستەلەۋ، سارىلارى كوپ. كورشى تاجىكتىڭ تۇرىنە كەلەتىندەرى دە از ەمەس، ارالاستىقتىڭ ءبىر ناتيجەسى سول.
لاقاي اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى تۋرالى
بۇل جاعىنان دا سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردىڭ جوقتىعى قولدى بايلايدى. ءبىز بۇرىن لاقاي سياقتى قازاق بايتەرەگىنەن كەيىن بولىنگەن حالىق تۋرالى حابارىمىز دا بولعان جوق. قىزىعۋشىلىق ەندى باستالادى دەگەن ۇمىتتەمىن.
قازاقتىڭ جۇمباق اتالاتىن ادەبي جانرىن لاقايلار وزبەك تارتىبىمەن «توپيشموق» اتايدى. ەندى سولاردان مىسال كەلتىرەيىك:
1.تالدان اياعى بار،
التى اياعى بار.
ۆارتاسىندا قۋيرۋعي –
ۆيلام حۋدانينگ بۋيرۋعي.
2. اداقتان كەلگەن الا قۋچقار،
اياعيني تيرەب سۋۆ يچەر.
3. جۋل ۋستيندە – گۋجە قاينار
4. بيزدينگ ۋيدە بير قيز بار،
قۋليدا بيگيزي بار.
5. بير اياق قاتيق،
حاممە جەرگە تارتيق.
بۇل جۇمباقتار ءسوز قولدانىسى، توپشىلاۋ جۇيەسى جانە ۇيقاسى جاعىنان قازاق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن ايىرماسى جوق.
لاقايلار ءوز اقىندارىن «سوقي» دەپ اتايدى، بۇل ءسوز دە قازاققا تىم بوتەن بولماۋى كەرەك. لاقاي سوقيلارى تويلاردا دومبىرالارىن قولعا الىپ «قۋشيق» ايتادى، ونىسى ءبىزدىڭ ارناۋعا ۇقساس. ءبىر ۇلگىسىن كەلتىرەيىك:
ارچالاردان استيدان،
ارچيب اعان دۋمبيرام.
پيستەلەردينگ استيدان
پيچيب اعان دۋمبيرام.دۋمبيرام الديم قۋلعا،
حۋدايم سالدى جۋلعا
دۋمبيرام سەنى باعاين،
باشينگا تۋپەك تاعاين.
لاقاي اقىنى ءوزىنىڭ قولىنداعى دومبىراسىن وسىلاي دارىپتەيدى.
قۋشيقتىڭ كوپشىلىگى ويناقى، حالىقتىق ءازىل-سىقاققا قۇرىلعان، جاس ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن كوڭىلىن، اسەرىن قالجىڭداپ جەتكىزەدى:
جاريبكۋلدينگ جالاعي،
جاردا ۋينار ۋلاعي
چيميلديقدان كۋرينسين،
جان اينامدينگ قۋلاعي.
لاقاي اۋىز ادەبيەتىندە ەرەكشە مول كەزدەسەتىنى – بەدالا، تاقىرىپتىق جاعىنان تۇرمىستىق احۋالدى ءدال كورسەتەتىن جانە سونىمەن بالا ءتىلىن جاتتىقتىراتىن ءبىزدىڭ جاڭىلتپاش سياقتى تاقپاقتار. سالىستىرۋ ءۇشىن بەدالانىڭ دا بىرنەشە ءتۇرىن كەلتىرە كەتەيىك:
تۋلكي تۋلكي تۋماندا
قۇيرىقلاري گۋماندا،
تۋلكي قايعا باراسان؟
ماما ۋي بارامىن!
مامانگ نيمە بەرەدي؟
ەچكي سۋتي بەرەدي
ەچكيسينينگ سۋتي جوق،
ۋلاعينينگ پۋتي جوق!
اليب ۋرديم ەشيككە،
تاحتا بۋلدي بەشيككە.
بەدالا قازاقتىڭ «ەركەم-اي»-ى سياقتى، توي-جيىندا بىرەۋدەن-بىرەۋ قاعىپ اكەتىپ، ويناقى ماقاممەن ايتا بەرەدى، مۋزىكالىق اسپاپتار قولدانىلمايدى. مىسالى:
اي چيعادي ايناليب،
سيماعاچقا بايلانيب.
مەنيم اينام كەلەدي،
بير دۋنيەني ايناليب.مەنيم اينام كير اشار،
قيزيل چەپكەن جاراشار.
ۆۋني كۋرگەن اي قيزلار،
حار تۋبەدەن قاراشار.
مۇسىلمان ەلدەرىندە ورتاق ادەبي مۇرانىڭ ءبىر ءتۇرى باتا – «فاتيحا» ەكەنى جۇرتقا ءمالىم. لاقاي ادەت-عۇرپىندا كۇيەۋ بالاعا ارناپ جەڭگەلەرى («داۆراباشي ايال») ايتاتىن باتا-ولەڭ نۇسقالارى ساقتالعان:
ەشيك الدي تەمير حاچچە،
تۋرەگەسين كۋەۆ باچچە.
مەن پاتەحە ايتاين
قۋلاق ساسين قاتتە-كيچچە.
ۋستو چاپسين بالعاني،
كابۋل بۋسين العاني.
پارچا بۋسين كيگاني
باچچە بۋسين سۋيگەني.قۋچكار بۋسين باققاني،
تيللا بۋسين تاققاني.
مينگەن اتي تاي بۋسين،
الاقانى زار بۋسين،
جەتەلەگەني نار بۋسين!
لاقاي باتاسىن ەستىپ وتىرىپ، ونىڭ قازاققا دا ورتاق قاناتتى ۇيقاستارىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس:
ويدين-ويدين كۋللەردەن،
عاز عانكيللاب ۋتمەسين.
حيدير بەرگەن داۆلەتينگ
تەپكيلەسە كەتپەسين.
ازيز مەيمان كەلگەندە
شالپي قويدي سۋينيگيز.
كيديريب كەلگەن كامپيرگە
كۋيرۋق باۆار قۋينگيز.
كۋيرۋق باۆار جەمەسە
تۋبەسيني ۋينگيز.
لاقاي ماقال-ماتەلدەرىنىڭ بىزدىكىنەن ايىرماشىلىعى جوق
راس، ماقال-ماتەلدەردى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ باعدارلاماسى دەسەك تە بولادى. حح عاسىردىڭ باسىندا «تاۋاريح حامسا» سياقتى تاماشا شەجىرە كىتاپتى جازعان قۇربانعالي حاليد قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرگە ەرەكشە ءمان بەرەتىنىن ايرىقشا اتاپ كورسەتكەن ەدى. جالپى تۇركىتىلدەس ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ قاي-قاسىسى بولماسىن ماقال-ماتەلگە كەندە ەمەس. تۇرىك دۇنيەتانىمىنىڭ ءوزى دە شىنداپ كەلسەك وسى ماقال-ماتەل قورىندا بارىنشا ساقتالعان.
ناسريددين لاقايدىڭ ماقال-ماتەلدەرىن ءبىرشاما جيناقتاعان ەكەن، كىتابىن ماعان قالدىرىپ كەتتى. سالىستىرا قاراسام، ىشىندە ءبىز قازاقتىكى دەپ جۇرگەن دۇنيە كوپ. قاراڭىز:
اعايىن ساز بولسا باس كوبەيەر،
ابىسىن ساز بولسا اس كوبەيەر، – دەيدى. مۇنىسى قازاقتىڭ :
اعايىن تاتۋ بولسا باس كوپ،
ابىسىن تاتۋ بولسا اس كوپ، – دەگەنى ەمەس پە ؟!
اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى، نەمەسە
ادام وزىنەن كەيىنگىلەردى كورىپ قارتايادى، نەمەسە
اداسقان قازدى،
بىرىككەن قارعا الادى، نەمەسە
اداسقاننىڭ ايىبى جوق،
قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ، نەمەسە
ايرانعا كەلسەڭ، اياعىڭدى جاسىرما، – دەگەن سياقتى ماقالداردى ءبىز وزىمىزدىكى دەپ ءجۇرمىز، ولار لاقايدىڭ ماقالى دەيدى.
ەكى حالىقتىڭ ءبىر تامىردان شىققانىن ەپيكالىق مازمۇنداعى ماقالدار انىق كورسەتەدى. مەن بۇل جەردە ەپيكالىق كەڭدىك قازاق تابيعاتىنىڭ، مەنتاليتەتىنىڭ قاينار كوزى دەگەن ماعىنادا قولدانىپ وتىرمىن. قاراپ وتىرساڭىز، وسى دۇنيەنى لاقايدان دا كەزدەستىرەسىز:
اق ساۋىتتىڭ جاعاسى بار، جەڭى جوق،
ءمارت جىگىتتىڭ اشۋى بار، كەگى جوق.
اقىلى جوق اقىماققا – نۇرسىز سۋىق كوز بىتەر،
دۋاسى جوق اۋىزعا – ماعىناسى جوق ءسوز بىتەر.
الىستاعى دۇشپاننان،
اڭدىپ جۇرگەن دوس جامان.
ارعىماق اتتىڭ قۇيرىعى،
بىردە – جىبەك، بىردە – قىل.
دانالىقتىڭ بەلگىسى،
بىرىدە – بەك، بىرىدە – قۇل.
ارعىماقتى جامانداپ،
قانە تۇلپار تاپقانىڭ؟!
اعايىندى جامانداپ،
قانە تۋعان تاپقانىڭ؟!
ات اۋناعان جەردە تۇك قالار!
ات اينالىپ قازىعىن تابادى.
ات باسىنا كۇن تۋسا،
سۋلىعىمەن سۋ ىشەر.
ەر باسىنا كۇن تۋسا،
ەتىگىمەن سۋ كەشەر.
ات ءھام بىردە جالدى،
بىردە جالسىز.
جىگىت بىردە مالدى،
بىردە مالسىز.
اتا تۇرىپ ۇل گاپىرسە، ەرجەتكەنى،
ەنە تۇرىپ قىز گاپىرسە، بويجەتكەنى.
اتا-بابادان قالعان ەسكى جۇرتتى بۇزۋ – جاماندىق.
اتادان كورگەن وق جونار،
ەنەدەن كورگەن تون پىشەر.
اتادان جاقسى ۇل تۋىلسا،
ەلىنىڭ قامىن جەيدى.
اتادان جامان ۇل تۋىلسا،
ەلىنىڭ مالىن جەيدى.
اتا-ەنەم بار بولسىن،
اۋزى-مۇرنى جوق بولسىن.
ات بولاتىن قۇلىننىڭ
باۋىرى جازىق كەلەدى،
باتىر بولار جىگىتتىڭ
ماڭدايى جازىق كەلەدى.
وسى ماقالدار قازاقتىڭ ماقالى ەمەس دەسەڭ، نامىسى بار قازاقتان تاياق جەيسىڭ، ال وسى ماقالداردىڭ ءدال قازاقي ەپيكالىق مازمۇندا، سوزبە-ءسوز لاقايدان كەزدەسۋىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟ مەن بۇل جەردە ءناسريدديننىڭ «لاقايلار: ەتنوگرافيا، لينگۆيستيكا، ۋا فولكلور» اتالاتىن كىتابىنىڭ ءبىر-ەكى بەتىندەگى ماقالداردى عانا، ا ءارپىن عانا تۇگەندەپ وتىرمىن، ال تۇگەل جازساق، نە بولار ەدى؟!
مىنا ءبىر ماقالدار بىزدە كەزدەسە مە؟
الشاڭداعان جىگىتتى
دۇشپان كەلسە كورەمىن،
الشاڭداعان قاتىندى
قىز بەرگەندە كورەمىن.
نەمەسە:
اقىلدى ايەل باسىڭا قارايدى،
اقىلسىز ايەل جاسىڭا قارايدى.
نەمەسە:
اقىلدى ادام تاۋىپ ايتادى،
اقىلسىز ادام قاۋىپ ايتادى.
بۇل جەردە «قاۋىپ» دەگەنى شاماسى ءيتتىڭ قاپقانى، دورەكى، اۋسار ادامنىڭ ارسىلداپ سويلەگەنى، ت.ب.
اتىڭ جامان بولسا،
ساتىپ قۇتىلاسىڭ،
قاتىنىڭ جامان بولسا،
قايتىپ قۇتىلاسىڭ؟
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «قازاق ءتورت نارسەنىڭ اتىن بىلمەي قويىپتى» دەيدى:
«ءبىرى – ات. اتتىڭ اتى «ات» ەمەس «ەر قاناتى» قويسا جارايدى.
ءبىرى قاتىننىڭ اتىن «قاتىن» دەپ بىلمەي قويىپتى. قاتىننىڭ اتى «قاتىن» ەمەس «تىندىم». بۇل تىندىم دەگەن سوزدە ەكى ماعىنا بار. ءبىرى قاتىن جاقسى بولىپ جولىقسا، ەركەكتىڭ ءۇي شارۋاسىمىن جۇمىسى بولمايدى، كوڭىلى تىنىپ، راحاتتانىپ وتىرادى. ءبىر ماعىناسى – قاتىن جامان بولىپ جولىقسا، ولتىرە المايدى، ساتا المايدى، جوندەپ جونگە سالا المايدى. ىشىنەن تىنادى دا وتىرادى». لاقايدىڭ ماقالى مەن ماشەكەڭنىڭ اڭگىمەسى ەكەۋى دە ءبىر مەكتەپتەن شىققانداي، ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلىپ تۇر ەمەس پە؟!
ءبىز موڭكە بيدەن قالعان ءسوز دەيتىن:
اقىرزامان – داريادا سۋ تارتىلادى،
جىگىتتەرگە قىزداردىڭ ءوزى كەلىپ اسىلادى، – بۇل ءسوز دە لاقاي ماقالدارىنىڭ ىشىندە ءجۇر (ن.نازاروۆ. لاقايلار: ەتنوگرافيا، لينگۆيستيكا، ۋا فولكلور. تاشكەنت، 2010. 168-ب.).
ا ارپىنەن باستالاتىن تاعى دا ءبىر-ەكى ماقال:
اقىماقتىڭ ايتقانى كەلمەيدى،
ساندىراعى كەلەدى.
اش ادام ۇرىسقاق،
ارىق قوي تىرىسقاق.
اشۋ – دۇشپان، اقىل – دوس.
اقىماق اتاسىن ولتىرگەنمەن دوس بولادى.
اسىق اتقان ازادى،
شىلىك اتقان توزادى.
بارىنەن دە قوي باعىپ،
قۇيرىق جۇتقان وزادى.
ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق،
اشكوزگە ناماز ۇيرەتكەن تاماق.
ايەلدە اقىل-پاراسات بولسىن،
شىرايىنا اس قۇيىپ ىشەسىڭ بە؟!
وسىدان كەيىن ءوزىڭ ويلانا بەر، قازاق پەن لاقايدىڭ اراسى قانشالىقتى جاقىن ەكەنىن. ەگەر دە بۇل تاقىرىپتى ودان ءارى جالعاستىرامىز دەپ تاريحشىلار مەن ەتنوگرافتار، تىلشىلەر مەن ادەبيەتشىلەر تالاپ ءبىلدىرىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. جيدەلى-بايسىن ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ كومەسكى ءبىر بەتى، لاقاي قازاق دەيتىن بايتەرەكتەن اجىراپ قالعان ءبىر بۇتاق. وسى تاريحتى قايتا جاڭعىرتۋ ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ دۇرىس جازىلۋى ءۇشىن قاجەت. ونى دۇرىس جازۋدىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى شەجىرەگە ءۇڭىلۋ، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ قىر-سىرىنا قانىعۋ. قازاق ءتىلىن جانە ادەبيەتىن بىلمەگەن ادام قازاق تاريحىنا قالامتارتپاي-اق قويسىن، ءوزىن تاريحشى ساناماي-اق قويسىن. قازىرگى كۇنى جاس تالاپ اسپيرانتتىڭ، مەن تاريحشى بولامىن دەپ قۇلشىنىپ جۇرگەن ستۋدەنتتىڭ، جالپى گۋمانيتارلىق ماماندىقتاعى جاستىڭ ەڭ ءبىرىنشى تۇيەتىن قورىتىندىسى وسى بولۋ كەرەك.لاقايدىڭ بۇدان ءارى تاعدىرى قالاي بولماق؟عىلىم ەلدىڭ الدىنداعى بارلاۋشى سياقتى. ءبىز وسى قىزمەتتى حال-قادىرىمىز كەلگەنشە اتقارۋعا تىرىسامىز. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىندا شەت-قاقپاي ءبولىنىپ قالعان لاقاي باۋىرلارىمىزدى اتاجۇرتقا قايتا تارتۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىردەمىن. ولار ۇيرەنگەن جەرىنەن تۇگەل كوشىپ تە كەلە قويماس، كەلىپ قالسا ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىندا لاقايدىڭ دا الاشتان قالعان بولىنبەگەن ەنشىسى بار، قارسى الۋ كەرەك. قازىر تۇتاس اۋداندار، اسىرەسە شەكارالىق ايماقتار جالاڭاش قالدى دەگەن اڭگىمە كوتەرىلىپ ءجۇر. مەن ەكسپەديتسيالاردا كوپ جۇرەمىن، دالالىق ايماقتاردا جۇزدەگەن شاقىرىم جۇرسەڭ دە نە ءتىرى جان، نە قىبىرلاعان مال كورمەيسىڭ. قازاقتىڭ تابىنداپ جۇزدەگەن مىڭ باس جىلقى، ميلليونداپ اقتىلى قوي وسىرگەن جەرى قۇلازىپ جاتىر. لاقاي كۇي تاڭدايتىن حالىق ەمەس، قازاق بولامىن دەسە كەلسىن دەۋ كەرەك.
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
