Ötken jyldardyŋ bırınde Euraziia ūlttyq universitetı Aqseleu Seidımbek aǧamyzdyŋ 70 jyldyǧyna arnap «Aqseleu Seidımbek: ǧylymi mūrasy jäne täuelsızdık» atty halyqaralyq konferensiiany ötkızdı. Negızgı taqyryp Aqaŋnyŋ ömırınıŋ soŋynda jazǧan kıtaby «Qazaqtyŋ auyzşa tarihy» turaly boldy. Osy ülken ǧylymi jiynǧa Nasriddin Nazarov esımdı laqai ǧalymy keldı. Täjıkstanda tuǧan, qazır Özbekstanda tūratyn Resei azamaty. Laqai – dombyra tartatyn, jylqy etın jeitın, keşege deiın kiız üide tūrǧan türkınıŋ bır būtaǧy. Är atasynda qazaqtyŋ ata-soiy jür. Qazaq bolǧysy keletın el. Men A.Seidımbek aǧamyzdyŋ 70 jyldyǧyna orai qazaqtyŋ auyzşa tarihynyŋ mäselelerıne arnalyp ötkızılgen konferensiiaǧa jauapty bolǧandyqtan Nasriddinmen köp äŋgımlestım, bırsypyra aqparat jinadym. Laqai halqy turaly būryn estımegen oqyrmannyŋ taqyrypqa qyzyǧuşylyǧy zor ekenı dausyz, osy maqalada laqai turaly azdap jinaǧan düniemdı ūsynbaqpyn.
NASRİDDİN BAUYRYMYZ TURALY
Eŋ aldymen qazaqtyŋ auyzşa tarihyna arnalǧan konferensiianyŋ Qazaqstanda alǧaş ret ötkızılıp otyrǧanyn aitqan läzım bolar. Būl Aqaŋnyŋ qaldyrǧan amanaty desek te bolady. Ekınşıden, «qazaqtyŋ auyzşa tarihy» dep jürgenımız qazaqtyŋ şejıresı. Qazaq tarihy şejırege süienbei eşqaşan ūlt jäne memleket tarihy bola almaidy. Bız öz tarihymyzdy «atamyz – Alaş, keregımız – aǧaş» degen naqyldan bastauymyz kerek. Ärine, qazaqtyŋ Alaşa han, Qara han, Uyz han, El han, Joşy han, Ormambet han turaly şejıre-aŋyzdarynda äfsanalyq şyrai bar, bıraq şyndyq pen şyraidy aiyru käsıbi tarihşylardyŋ mındetı. Qazaq jerı Euraziianyŋ, iaǧni kärı qūrlyqtyŋ kındıgı, adamzat tarihynyŋ sanaly kezeŋıne bızdıŋ ölkemızdıŋ sıŋırgen eŋbegı öte mol. Jylqy adamzat balasyn qanşa myŋ jyl alǧa süirese, bız de sonşa myŋ jyl adamzatty alǧa jeteledık.
Endı konferensiiaǧa qatysuşy ǧalymdarǧa keletın bolsaq. Aqaŋnyŋ konferensiiasyna el qyzyǧatyndai bır-ekı ǧalym şaqyrǧymyz keldı. Aqseleu aǧamyzdyŋ özı de jarqyraǧan, jūmbaq, şeşımı qiyn düniege ǧaşyq bolyp ötken adam ǧoi. Izdep tapqanym osy Nasriddin Nazarov boldy. Ol saiasi ǧylymdardyŋ doktory, sonymen bırge laqai etnografiiasy turaly bırneşe kıtaptyŋ avtory. Ekınşı adam Başqūrt elınen keluı kerek edı, Başqūrt gumanitarlyq institutynyŋ direktory İlgiz Sūltanmūratov degen azamat. Osynşama kelgısı kelıp edı, tamaşa baiandama daiyndaǧan eken, bıraq aua raiy, köktaiǧaq mümkındık bermedı. Başqūrtqa qyzyqqanymyz türkı elderınıŋ ışınde osy eldıŋ R.Küzeev bastaǧan ǧalymdary ǧana öz şejırelerın älemge tanytyp zerttei aldy. Konferensiiaǧa Sıbır tatarlarynyŋ ökılı, ǧalym qyz Zaituna Tychinskih keluı kerek edı, däl sol uaqytta Qazanda bükıl tatar elınıŋ kongresı bolyp, ökılderdıŋ tızımıne engızıp qoiǧan eken, sodan kele almady. Osy ǧalymdar kelgende konferensiia tıptı mazmūndy bolar edı.
Qolymyzǧa tüskenı Nasriddin boldy. Ol bauyrymyzdyŋ özı Täjıkstanda tuyp, Özbekstanda qyzmet ısteitın Reseidıŋ azamaty. Ökınışke orai, būl jalǧyz Nasriddin emes, laqaidyŋ köp azamattaryna tän jaǧdai ma dep oiladym. Sany bır millionǧa jete qabyl halyqtyŋ jartysy ǧana Täjıkstanda, qalǧany jer betıne tarydai şaşylyp ketken. Auǧanstannyŋ Baǧlan, Qūndyz, Helman, Tahor ualaiattarynda, İrannyŋ Tegeran, İsfahan, Seistan, Şiraz ualaiattarynda, Saud Araviiasynda, Türkiiada, Europada, Amerika elderınde, t.b. aimaqtardan laqailardy kezdestıruge bolady. Osynşama taǧdyry auyr halyqty jer betınen kezdestıru qiyn da bolar, jersız, elsız, däuletsız, äke-şeşesız qalǧan jetım balanyŋ jaǧdaiy siiaqty. Oqyǧandary da az, qorǧandary da joq. Nasriddin de Täjıkstandaǧy azamat soǧysynyŋ kezınde bassauǧalap Özbekstanǧa ötken eken. Ol jerdegı saiasat belgılı, azamattyq alu üşın özbek ūltynyŋ ökılı bolu kerek, Resei azamaty bolyp jürgenı sol sebeptı. Nasriddinnıŋ aituynşa, Täjıkstandaǧy laqailardyŋ ışınde qazaq azamaty atanyp jürgenderı de bar.
JİDELI BAISYN – LAQAILARDYŊ QONYSY
Laqaidyŋ ataqonysy qazaq «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaidy, adamy jüzge deiın jasaidy» dep tamsanatyn Jidelı-Baisyn jerı. HVIII ǧasyrdyŋ 70-şı jyldarynda Reseidıŋ öktemdıgı bılıne bastaǧan tūsta Būqar jyraudyŋ Abylaiǧa aitatyny osy jerge qatysty:
Jaulyq jolyn süimeŋız,
Mynau jalǧan sūm dünie
Ötpei qalmas demeŋız,
Mūsylman bolsaŋ ketıŋız,
Syrdariianyŋ suynan
Köldeneŋ kesıp ötıŋız.
Üş jyl maldy tu saqtap,
Jidelı-Baisyn jetıŋız.
Kısısı jüzge kelmei ölmegen,
Qoilary ekı qabat qozdaǧan,
Qatyn-bala qamy üşın,
Solai taman jetıŋız.
Būqar jyrau Jidelı-Baisyndy anyq bılıp otyr, ol üş jylda maldy tu saqtap jetetın jer. Baǧyty da anyq, Syrdariiadan oŋtüstıkke qaraiǧy jer – «köldeneŋ kesıp ötıŋız». Būdan şyǧatyn qorytyndy HVIII ǧasyrdyŋ 70-şı jyldary qazaq jady Jidelı-Baisynnyŋ ornalasqan jerın, oǧan jetkızetın joldy anyq bılgen.
HIH ǧasyrdyŋ soŋynda Jidelı-Baisyn öŋırı turaly derekter tek ǧūlama şejıreşıler men jady tereŋ aqyndardyŋ ǧana şyǧarmalarynda kezdesedı. Onyŋ özınde neken-saiaq. Mäselen, Mäşhür Jüsıp jazbalarynda Jidelı-Baisyn şyndyqtan görı aŋyzǧa jaqyn – «Būl auǧan jūrty är rudan qūrylyp jūrt bolǧan el. Bız bılgende Jidelı-Baisyn atyna qyzyǧyp Asanqaiǧy barǧan. Onyŋ soŋynan Qaztuǧan barǧan. Oraq Mamai barǧan. Telaǧys barǧan. Tama Şora batyr, Kışı jüzden şyqqan äz Edıge barǧan. Jidelı – özen aty, Baisyn – tau aty. Tau bolǧanda tamaşa tau. El qai jerınde, mal qai jerınde jürgenın jan bılmeidı. El-jūrtynyŋ köbı qazaq. Baisyn – qoŋyrat atanady. Şaharlary – Balyq (Balh-J.A.), Badaqşan. Qūndyz – Talqan atanǧan jerlerı bolady. Elın aqsaqaldar bileidı».
Būdan şyǧatyn qorytyndy bıreu, qazaqtyŋ negızgı bölıgı «aqtaban şūbyryndy» zamanyna deiın Jidelı-Baisynmen bailanysty bolǧan, tıptı ırı ru-taipalardyŋ ışınde qysta sonda qystap, jazda Arqaǧa kelıp jürgenderı boldy desek te artyq aitqandyq emes. HH ǧasyrda Resei tepkısıne şydamai, jerınen aiyrylǧan küiıktı kötere almai, Jidelı-Baisynǧa köşemız degen äŋgımelerdıŋ bolǧanyn, bırer auyldyŋ solai qarai barǧanyn da qazaq tarihyna qanyq kärı qūlaq adamdar bılse kerek.
Qazır geografiialyq koordinattarmen qarasaq, Jidelı-Baisyn Duşanbe, Qorǧantöbe, Kuliab üşbūryşynyŋ ışı.
Endı osyǧan qarama-qarsy, Jidelı-Baisyndy qazırgı künı mekendeitın laqai, qoŋyrat, türkımen-jüz siiaqty elderde «Arqa-jūrt (iurt)» deitın ūǧym bar. Olardan etnograftar tüpkı otandaryŋ qai jer dese, Arqa-jūrt dep jauap beredı.
JİDELI-BAISYNNYŊ TARİHYNA KELSEK…
Erte däuırdıŋ tarihi derekterınde būl ölkenı Baktriia deidı, Qūşan degen atau da qoldanylady. Sonymen qatar ǧylymi ädebiette Toharstan degen atau da bar. HH ǧasyrdyŋ basynda Jidelı-Baisyn Būhar ämırlıgıne qarady.
Qazaqtyŋ etnikalyq tarihymen erteden bailanysty osy ölke turaly naqty derekterdı bız «Halyqtardyŋ ūly qonys audaruy» dep atalatyn kezeŋnen alamyz. Bızdıŋ jyl sanauymyzdyŋ basynda Jidelı-Baisynǧa ǧūndar at basyn tıredı. Alpauyt imperiia qūrǧan ǧūndardyŋ oŋtüstık tarmaǧy «Aq ǧūn» atalady. Batys tarihşylary būl kezeŋge qatysty «Eftalit» degen ataudy qoldanady, onyŋ da öz sebepterı bar. Qazırgı laqai halqynyŋ qūramynda Abdal degen ru bar, laqaidyŋ ışınde Asanqoja degen tarmaqqa kıredı. Abdal «Eftalit» atauynyŋ negızı dep esepteimın. Aq ǧūndardyŋ Sasan äuletı bilegen İranǧa qarsy bırneşe soǧysy ǧylymi eŋbekterde baiandalǧan. Sonymen bırge būl däuırdıŋ tarihi oqiǧalary, patşalarynyŋ attary qazaq folklorynda da körınıs tapqan. Mysaly, Kei Qystau, Kei Qysyrau handarǧa qatysty baiandar. Ökınışke orai, laqai halqynyŋ tarihi aŋyzdary jüielenıp jariialanǧan joq, olardy ızdeuşı de az boldy. 1914 jyly köktemde Şyǧys Būharaǧa Zaki Validi Toǧannyŋ kelgenı belgılı. Ol özınıŋ estelıkterınde «Poskolku nikto do etogo ne izuchal etnografiiu projivavşih zdes kochevyh plemen Lokai (İlaki) i Karluk, ia zanialsia sborom obrazsov ih folklora i iazyka. Menia ochen zainteresovali obychai i narodnaia literatura etih plemen, iavliavşihsia oskolkami drevnih eftalitov» deidı. Osy jazda Bırınşı düniejüzılık soǧys bastaldy da, jaŋa bastalyp kele jatqan tamaşa ıs aiaqsyz qaldy.
Zaki Validi Toǧan jazatyn qarlūqtar IH ǧasyrdan bastap Jidelı-Baisyndy qonystana bastady. Būl kezeŋ oŋtüstıkten arabtardyŋ da Orta Aziiaǧa ene bastaǧan uaqyty edı. Bır jaǧy Qytai, bır jaǧy Arab 751 jyly Talas boiynda toqailasty. Osy soǧysta arabtardyŋ jeŋıp şyǧuy qarlūqtardyŋ tıkelei kömektesuınıŋ nätijesı bolatyn. Orta Aziianyŋ būdan bylai islam mädenietınıŋ arnasynda damuy qarlūqtardyŋ arqasy. Köne qarlūq etnikalyq qūramy – bolat, şyǧyl, iaǧma ru odaqtarynan qūralǧan, olardyŋ ırgesın kötergen memleketı Qarahan atymen belgılı. Jidelı-Baisyndy qonystanǧan qazırgı qarlūqtardyŋ qūramynda alaköz, qaraköl, tuqiian rulary Kafirnigan dariiasynyŋ boiynda Aqjar, Nūra özenderınıŋ jaǧasyn qonystansa, bes jüz üilı qarlūq atanǧan: lolaqy, mazarşapty, sūltanmahmūt, qarasaiaq-qarakesek, qarabaiun, pırmahmudi jäne äjırǧana Şarǧūndariia atty Topalan özenınen bastau alatyn tau özenınıŋ jaǧasynda.
Jidelı-Baisyndaǧy köp eldıŋ bırı qoŋyrattyŋ ışkı qūramy: uaqtamǧaly, qostaŋbaly, qandjyǧaly, aiynny, tortuyl, semız, kesamir, qataǧan, dürmen, naiman, jalaiyr, sarai, qytai, t.b. Revoliusiiaǧa deiın Jidelı-Baisyn ölkesı Būqara handyǧyna qarady. Baisyn jerı – Termez, Şerabad audandarynda qoŋyrat, Surhandariianyŋ orta aǧysy, Hissarda (Qarsy-Qūzar) jüz, Qabadianda dürmender, Kafirnigan men Vahş aralyǧynda laqai, odan ärı Qūndyzǧa deiın qataǧandar qonystandy.
Jidelı-Baisyn tynyştyǧyn, ışkı üilesım men dästürdı Sovet ökımetı būzdy. Resei patşalary Būqara hanynyŋ bilıgın özıne tapsyryp, syrtqy vassal därejesınde ūstaǧan bolsa, Leninnıŋ jūmsaluymen Türkıstanda Sovet ökımetın ornatuǧa kelgen Frunze men Kuibyşev ol handyqty qūlatty (1-qyrküiek 1920 jyl). Ämır Älımhan Būharadan qaşyp, jazǧy ordasy Duşanbege keldı. Onyŋ ızımen Duşanbege qyzyldar endı. Mıne, osy kezde Jidelı-Baisyn elınıŋ qyzyl imperiiaǧa qarsy küresı bastaldy. Laqai siiaqty halyqtyŋ da tarydai şaşyrap ketuı osy kez. Sebebı Sovet ökımetıne qarsy qozǧalystyŋ basynda laqaidyŋ Qaiitqal qūrbaşy, Tūrsyn mergen, İbragimbek siiaqty kösemderı tūrdy.
1922 jyly aqpanda jauynger rular qyzyldardy Baisyn asyryp qudy, küş jinap alǧan orystar taǧy ūmtyldy. Qyzu soǧys 1925 jylǧa deiın sozyldy. Älımhannyŋ janynan qorqyp, tıkelei soǧystan qaşqany, orys bolşevikterınıŋ bırde äzäzıl, bırde qanqūily saiasaty, halyqty jappai qyru köterılısşılerdıŋ saǧyn syndyrdy. Degenmen, keibır oşaqtary 30-şy jyldardyŋ ortasyna deiın söngen joq. Bızdıŋ tarihymyzda būl oqiǧalardy «basmaşylarǧa qarsy soǧys» dep ataidy, al şyn mänınde onyŋ Jidelı-Baisynda jürgızılgenın, erkındıktıŋ soŋǧy ölkesı Jidelı-Baisyn bolǧanyn, ol soǧystaǧy eŋ janqiiar erlıktı laqailardyŋ atqarǧanyn bız bıle bermeimız. Köşpelılıktıŋ erkın ruhy osylai soŋǧy ret mazdap janyp baryp söndı.
Sovet ökımetıne qarsy soǧysty laqailar 1979 jyldan bastap qaita jalǧastyrdy. Būl soǧys endı Auǧan jerınde jürdı. Joǧaryda aitylǧan Nasreddin Auǧanstanǧa bırneşe ret ǧylymi-zertteu jūmystarymen baryp, laqailardy zerttegen eken, şyǧarǧan kıtaby da bar. Sovet äskerlerı laqai qyşlaqtaryna engende eŋ bırınşı attardy dūşpannyŋ serıgı dep eseptep atyp otyrǧan eken deidı (N.Nazarov. Afgonistan uzbeklari. Toşkent, 2011. 71-b.).
LAQAI MEN QAZAQTYŊ ARASYNDAǦY ŪQSASTYQ PEN TUYSTYQ MÄSELESI
Bırneşe jüz jyl qazaqtan oqşau ömır sürıp, Mäurennahr jerındegı özbek-täjıkpen tyǧyz aralasqan jäne «basmaşy» degen aiyppen quǧynǧa tüsken laqailardyŋ qazaqqa tän, köşpelı ömırge beiımdelgen köp qasietınen ajyraǧany anyq. Tıptı laqailardyŋ täjık qyzdaryna jiı üilenuı de osy üderıstı jyldamdatatyny belgılı.
Laqailardyŋ rulyq qūramynyŋ Jidelı-Baisyndy jailaǧan özge deştıqypşaqtyq elderden: qoŋyrat, qataǧan, jüz, barlas, t.b., özgeşe boluyna ne sebep? 1950 jyldary osy öŋırde etnografiialyq zertteuler jasaǧan B.H.Karmyşevanyŋ «obraşaet na sebia vnimanie i takoi fakt: sredi etnonimov uzbekskih plemen vstrechaetsia ochen malo sovpadenii s lokaiskimi geneonimami» dep atap ötkenı dūrys, bıraq mūny tüsındıru üşın mümkın özbek rularynyŋ etnonimikasyn zertteu qajet bolar deuı kümändı. Eger olardyŋ bärı bır uaqytta, iaǧni HV ǧasyrdyŋ soŋy men HVI ǧasyrdyŋ basynda Mūhammed Şaibanimen bırge Mäurennahrǧa kelse, arasynda kırıs-şyǧys bolar edı. B.H.Karmyşevanyŋ Mäurennahr özbekterın bırneşe kezeŋnen ötıp, jaŋa jūrtta ornyqty deuı däleldı, bıraq laqai mäselesı Mäurennahrdaǧy qazaq faktoryn esepke almai şeşılmeidı.
Menıŋ oiymşa, Mūhammed Şaibani bastaǧan özbek taipalary Mäurennahrdy jaulap alǧannan keiın de Jidelı-Baisyn qazaq anklavy retınde qyzmet ıstei bergen. Onyŋ mysalyn qazaqtyŋ üş jüzınıŋ de şejıresınen köremız. Qazaq şejıresınıŋ eŋ tolyq ta, töl nūsqasyn jasaǧan M.J.Köpeiūlynyŋ «Al endı Arǧynnyŋ aty belgısız törtınşı äielınen tört bala tuǧan: Aqtaşy, Baqtaşy, Būǧyşy, Taǧyşy. Būlardyŋ tūqymy Jidelı-Baisynda, būl jaqtaǧy arǧynnan köp bolmasa az emes, asyly Arǧyn on ekı ata» deuınde osyndai älı zerttelmegen gäp bar.
Qazaq tarihynyŋ nebır tamaşa betterı Būhara qalasynyŋ maŋy, Syrdyŋ arǧy jaǧy, Jidelı-Baisyn jūrtynda jazylǧanyn Dulat Babataiūlynyŋ öleŋderınen aŋǧaramyz. «Zar zaman» sarynynda jazylǧan tarih köşı turaly kestelı şumaqtarynda Dulat qazaq elınıŋ däulettı-säulettı şaǧy Jidelı-Baisynda öttı dep esepteidı:
Äuelgı qazaq degen jūrt
Miyǧyŋdy körsetpei,
Ūstarasyz ösken mūrt.
Emın-erkın en jailap,
Ösıp edıŋ Būharda.
Sen Būharda kezıŋde,
Bätua bar sözıŋde,
Kelelı biıŋ senımdı,
Qara bır halqy könımdı,
Tynyş edı elımız.
Şaŋyna malyŋ aunaǧan,
Däuletıŋ ösıp qaulaǧan,
Tel emes maldy saumaǧan,
Būhar-ai şärı dei-tūǧyn
Ösken-öngen jerımız.
Eger bız Dulat öleŋıne negız bolǧan naiman şejıresındegı köne derekter dep paiymdasaq, onda Jidelı-Baisynǧa arǧynnan özge qazaq etnosy ökılderınıŋ de qatysy bar degen pıkırge kelemız. Teksere qarasaq, Jidelı-Baisyndy qazır qonys etıp otyrǧan türkı zatty köşpelılerdıŋ tūqymdary arasynan üş jüzdıŋ san aluan rularyn kezdestıremız.
B.H.Karmyşeva laqai rularynyŋ 155 atauyn bere otyryp, onyŋ 69-y özgetıldes köşpelılerde kezdesetının jazady (Karmyşeva B.H. Ocherki etnicheskoi istorii iujnyh raionov Tadjikistana i Uzbekistana) (po etnograficheskim dannym) M., 1976, 232-b.). Osy 69-dyŋ 38-ı qazaq rularynyŋ ataularyna keledı.
1920 jyldary Oŋtüstık Özbekstan men Täjıkstan köşpelılerıne sanaq jürgızgen İ.P.Magidovich osy pıkırde boldy, bırsypyra aiǧaqtar tapty. Ökınışke orai, 20-şy jyldary laqailar Sovet ökımetımen qantögıs küres jürgızıp, aqyr soŋynda qyrylǧany qyrylyp, aman qalǧany Auǧanstanǧa, odan ärı Arab elderıne ötıp kettı. Osyndai sebepterden laqai ışındegı qazaq rularyn tügendeu de qiyndady. Tıptı İ.P.Magidovichtıŋ sanaǧynda bolǧan quandyq-kuiunduk ruy da qazır öz qonysynda joq.
Laqai etnografiiasynyŋ eŋ tiianaqty zertteuşısı B.H.Karmyşeva osy taqyrypty qorytyndylai kele «iz vsego skazannogo stanovitsia ochevidnym, chto znachitelnaia chast lokaisev slojilas iz teh je etnicheskih komponentov, chto i kazahi Srednego i Mladşego juzov» deidı. Osy taqyryptyŋ qazırgı zertteuşılerınıŋ bırı, özbek professory N.Norboev rulyq qūrylymdaǧy ūqsastyq turaly «laqailarding tarkibiǧa kuruvchi buǧinlarni uchratiş mumkin: naiman, kerei, kipchok va ainiksa arǧin uruǧi bilan juda mos keladi» dep tūjyrymdaidy.
LAQAI JYLQY BAQQAN
HH ǧasyrdyŋ basynda laqai tırşılıgınıŋ negızı köşpelı mal şaruaşylyǧy bolǧan. Osy turaly derekterdı Özbek Sovet ensiklopediiasynan da kezdestıremız: «Chorbachinlikda iiylqichilik asosii urin egalaggan. Laqai ot zoti Orta Aziiada maşhur edi. Boi hujaliktarda 300-400, airimlarida esa 900-1000 iilqi bulǧan. HIH ǧasyr ohirinda utroqlaşiş jaraenda laqailar hujaliginda dehqonlik ham rivojlanib bordi».
Laqai şaruaşylyǧynda, äsırese qoi men jylqynyŋ orny bölek. Laqai qoiy qazaqi edılbai qoiyna keledı, salmaǧy 150-190 kelıge deiın tartady. Jidelı-Baisyn jerınde jylqyny tabyndap baǧu laqai men marqa degen eldıŋ arasynda ǧana saqtaldy, atty er qanaty dep qasietteu, ärtürlı at oiyndary, äsırese kökpar (olar ūlaq tartys, ūlaq şabys deidı), osy elderde älı bar. Kökpar oiyny boiynşa Täjıkstan, Özbekstan ūlttyq qūramasynda küresetınder de köbınese laqai men marqa jıgıtterı ekenı belgılı. Balalardyŋ ärtürlı asyq oiyndary köp, ol da mal baqqan köşpelı el ūldarynyŋ ermegı.
Laqaidyŋ jylqy tūqymy erekşe aitudy qajet etedı. Būl negızınen tauǧa da, dalaǧa da bırdei öte körıktı, ol jaǧynan aqaltekege ūqsaǧan, sonymen bırge alysqa da qinalmai şabatyn attyŋ türı. Laqai jylqysy turaly zertteuler jürgızılgendıkten, bız būl taqyrypty osymen şekteimız.
Būl äŋgımenıŋ soŋynda laqailardyŋ qazırgı Jidelı-Baisyn jerınde qymyz daiyndaityn jalǧyz el ekenın aitqymyz keledı. Būryn Deştı Qypşaqtan kelıp edık degenımen, özbek qymyzdan qol üzgelı bırneşe ǧasyr boldy. 1960 jyldardyŋ basynda Hruşevtıŋ tūsynda laqai jylqylaryn toptap, tıkūşaqpen atqan oqiǧalar bolǧan eken. Nasreddin «at ziraty» degen jerler bar, jylqy maly janynan ötkende jylaidy deidı. Osyǧan qaramastan laqai elı soŋǧy uaqytqa deiın türık köşpelılerınıŋ qasiettı susynyn ūmytpai, jelılep bie bailap, jaryqtyq sary qymyzdy aiaqpen bastaryna köterıp jatty.
LAQAIDYŊ RUHANİ MÄDENİETI, SONYŊ IŞINDE TILI
Laqai tılınıŋ «j»-ny qoldanuy qazaqpen bırdei, bıraq körşı otyrǧandyqtan qazırgı özbek älıpbiı äser etıp, laqai tılı qasietınen aiyrylyp barady. Laqai tılı qazaq jäne qaraqalpaq tılderıne öte jaqyn siiaqty, al bızdıŋ tılşı ǧalymdardyŋ arnaiy zertteu jūmystary bolmaǧandyqtan, būdan basqa bırdeme aitu qiyn. Jüzdegen jyldar boiy körşıles özbek jäne täjıktıldı ortada meken etıp, öz tılınıŋ erekşelıkterın saqtap qalǧan laqai ülgısı etnografiialyq tūrǧydan da zertteluı qajet. Tıldıŋ saqtaluyna qandai ışkı sebepter bar? Bızdıŋ joramalymyz boiynşa laqaidyŋ rulyq qūrylym jüiesınıŋ berık saqtaluy jäne endogamiianyŋ äserı tıldıŋ fonetikalyq jäne leksikalyq berıktılıgın qamtamasyz etetın faktorlar.
Endı osynyŋ dälelı retınde salystyrmaly sözdık ūsynamyz: (kestede)
Laqai jäne qazaq tılderınıŋ salystyrmaly sözdıgı ekı eldıŋ sözdık qory ortaq ekenın anyq körsetedı. Laqai tılınde otbasyna, ädet-ǧūrypqa, mal şaruaşylyǧyna qatysty sözderdıŋ köptep saqtaluy da olardyŋ qazaq etnomädeni älemınen jaqynda ǧana alşaqtanǧanyn jäne negızgı özegın älı de joǧalta qoimaǧanyn aŋǧartady.
Laqai antropologiialyq keskının suretteu qiyn emes, ol kädımgı özımız körıp jürgen qazaqtyŋ türı: jalpaq bettı, közı qysyŋqy, mūrny pısteleu, sarylary köp. Körşı täjıktıŋ türıne keletınderı de az emes, aralastyqtyŋ bır nätijesı sol.
LAQAI AUYZ ÄDEBİETINIŊ ÜLGILERI TURALY
Būl jaǧynan da salystyrmaly zertteulerdıŋ joqtyǧy qoldy bailaidy. Bız būryn laqai siiaqty qazaq bäiteregınen keiın bölıngen halyq turaly habarymyz da bolǧan joq. Qyzyǧuşylyq endı bastalady degen ümıttemın.
Qazaqtyŋ jūmbaq atalatyn ädebi janryn laqailar özbek tärtıbımen «topişmoq» ataidy. Endı solardan mysal keltıreiık:
1.Taldan aiaǧy bar,
Alty aiaǧy bar.
Vartasynda quiruǧi –
Vilam hudaning buiruǧi.
2. Adaqtan kelgen ala quchqar,
Aiaǧini tireb suv icher.
3. Jul ustinde – guje qainar
4. Bizding uide bir qiz bar,
Qulida bigizi bar.
5. Bir aiaq qatiq,
Hamme jerge tartiq.
Būl jūmbaqtar söz qoldanysy, topşylau jüiesı jäne ūiqasy jaǧynan qazaq auyz ädebietı ülgılerınen aiyrmasy joq.
Laqailar öz aqyndaryn «soqi» dep ataidy, būl söz de qazaqqa tym böten bolmauy kerek. Laqai soqilary toilarda dombyralaryn qolǧa alyp «quşiq» aitady, onysy bızdıŋ arnauǧa ūqsas. Bır ülgısın keltıreiık:
Archalardan astidan,
Archib aǧan dumbiram.
Pistelerding astidan
Pichib aǧan dumbiram.Dumbiram aldim qulǧa,
Hudaiim saldy julǧa
Dumbiram senı baǧaiin,
Başinga tupek taǧaiin.
Laqai aqyny özınıŋ qolyndaǧy dombyrasyn osylai därıpteidı.
Quşiqtyŋ köpşılıgı oinaqy, halyqtyq äzıl-syqaqqa qūrylǧan, jas adamdardyŋ bır-bırıne degen köŋılın, äserın qaljyŋdap jetkızedı:
Jaribkulding jalaǧi,
Jarda uinar ulaǧi
Chimildiqdan kurinsin,
Jan ainamding qulaǧi.
Laqai auyz ädebietınde erekşe mol kezdesetını – bedala, taqyryptyq jaǧynan tūrmystyq ahualdy däl körsetetın jäne sonymen bala tılın jattyqtyratyn bızdıŋ jaŋyltpaş siiaqty taqpaqtar. Salystyru üşın bedalanyŋ da bırneşe türın keltıre keteiık:
Tulki tulki tumanda
Qūiryqlari gumanda,
Tulki qaiǧa barasan?
Mama uii baramyn!
Mamang nime beredi?
Echki suti beredi
Echkisining suti joq,
Ulaǧiining puti joq!
Alib urdim eşikke,
Tahta buldi beşikke.
Bedala qazaqtyŋ «Erkem-ai»-y siiaqty, toi-jiynda bıreuden-bıreu qaǧyp äketıp, oinaqy maqammen aita beredı, muzykalyq aspaptar qoldanylmaidy. Mysaly:
Ai chiǧadi ainalib,
Simaǧachqa bailanib.
Menim ainam keledi,
Bir duniieni ainalib.Menim ainam kir aşar,
Qizil chepken jaraşar.
Vuni kurgen ai qizlar,
Har tubeden qaraşar.
Mūsylman elderınde ortaq ädebi mūranyŋ bır türı bata – «Fatiha» ekenı jūrtqa mälım. Laqai ädet-ǧūrpynda küieu balaǧa arnap jeŋgelerı («davrabaşi aial») aitatyn bata-öleŋ nūsqalary saqtalǧan:
Eşik aldi temir hachche,
Turegesin kuev bachche.
Men patehe aitaiin
Qulaq sasin qatte-kichche.
Usto chapsin balǧani,
Kabul busin alǧani.
Parcha busin kiigani
Bachche busin suigeni.Quchkar busin baqqani,
Tilla busin taqqani.
Mingen ati tai busin,
Alaqany zar busin,
Jetelegeni nar busin!
Laqai batasyn estıp otyryp, onyŋ qazaqqa da ortaq qanatty ūiqastaryn aŋǧarmau mümkın emes:
Oidin-oidin kullerden,
Ǧaz ǧankillab utmesin.
Hidir bergen davleting
Tepkilese ketpesin.
Aziz meiman kelgende
Şalpi qoidi suinigiz.
Kidirib kelgen kampirge
Kuiruq bavar quiingiz.
Kuiruq bavar jemese
Tubesini uiingiz.
LAQAI MAQAL-MÄTELDERINIŊ BIZDIKINEN AIYRMAŞYLYǦY JOQ
Ras, maqal-mätelderdı bızdıŋ ömırımızdıŋ baǧdarlamasy desek te bolady. HH ǧasyrdyŋ basynda «Tauarih hamsa» siiaqty tamaşa şejıre kıtapty jazǧan Qūrbanǧali Halid qazaq halqynyŋ maqal-mätelderge erekşe män beretının airyqşa atap körsetken edı. Jalpy türkıtıldes Orta Aziia halyqtarynyŋ qai-qasysy bolmasyn maqal-mätelge kende emes. Türık dünietanymynyŋ özı de şyndap kelsek osy maqal-mätel qorynda barynşa saqtalǧan.
Nasriddin laqaidyŋ maqal-mätelderın bırşama jinaqtaǧan eken, kıtabyn maǧan qaldyryp kettı. Salystyra qarasam, ışınde bız qazaqtıkı dep jürgen dünie köp. Qaraŋyz:
Aǧaiyn saz bolsa bas köbeier,
Abysyn saz bolsa as köbeier, – deidı. Mūnysy qazaqtyŋ :
Aǧaiyn tatu bolsa bas köp,
Abysyn tatu bolsa as köp, – degenı emes pe ?!
Aǧaiynnyŋ azary bolsa da, bezerı bolmaidy, nemese
Adam özınen keiıngılerdı körıp qartaiady, nemese
Adasqan qazdy,
Bırıkken qarǧa alady, nemese
Adasqannyŋ aiyby joq,
Qaityp üiırın tapqan soŋ, nemese
Airanǧa kelseŋ, aiaǧyŋdy jasyrma, – degen siiaqty maqaldardy bız özımızdıkı dep jürmız, olar laqaidyŋ maqaly deidı.
Ekı halyqtyŋ bır tamyrdan şyqqanyn epikalyq mazmūndaǧy maqaldar anyq körsetedı. Men būl jerde epikalyq keŋdık qazaq tabiǧatynyŋ, mentalitetınıŋ qainar közı degen maǧynada qoldanyp otyrmyn. Qarap otyrsaŋyz, osy dünienı laqaidan da kezdestıresız:
Aq sauyttyŋ jaǧasy bar, jeŋı joq,
Märt jıgıttıŋ aşuy bar, kegı joq.
Aqyly joq aqymaqqa – nūrsyz suyq köz bıter,
Duasy joq auyzǧa – maǧynasy joq söz bıter.
Alystaǧy dūşpannan,
Aŋdyp jürgen dos jaman.
Arǧymaq attyŋ qūiryǧy,
Bırde – jıbek, bırde – qyl.
Danalyqtyŋ belgısı,
Bırıde – bek, bırıde – qūl.
Arǧymaqty jamandap,
Qane tūlpar tapqanyŋ?!
Aǧaiyndy jamandap,
Qane tuǧan tapqanyŋ?!
At aunaǧan jerde tük qalar!
At ainalyp qazyǧyn tabady.
At basyna kün tusa,
Sulyǧymen su ışer.
Er basyna kün tusa,
Etıgımen su keşer.
At häm bırde jaldy,
Bırde jalsyz.
Jıgıt bırde maldy,
Bırde malsyz.
Ata tūryp ūl gäpırse, erjetkenı,
Ene tūryp qyz gäpırse, boijetkenı.
Ata-babadan qalǧan eskı jūrtty būzu – jamandyq.
Atadan körgen oq jonar,
Eneden körgen ton pışer.
Atadan jaqsy ūl tuylsa,
Elınıŋ qamyn jeidı.
Atadan jaman ūl tuylsa,
Elınıŋ malyn jeidı.
Ata-enem bar bolsyn,
Auzy-mūrny joq bolsyn.
At bolatyn qūlynnyŋ
Bauyry jazyq keledı,
Batyr bolar jıgıttıŋ
Maŋdaiy jazyq keledı.
Osy maqaldar qazaqtyŋ maqaly emes deseŋ, namysy bar qazaqtan taiaq jeisıŋ, al osy maqaldardyŋ däl qazaqi epikalyq mazmūnda, sözbe-söz laqaidan kezdesuın qalai tüsındıruge bolady? Men būl jerde Nasriddinnıŋ «Laqailar: etnografiia, lingvistika, ua folklor» atalatyn kıtabynyŋ bır-ekı betındegı maqaldardy ǧana, a ärpın ǧana tügendep otyrmyn, al tügel jazsaq, ne bolar edı?!
Myna bır maqaldar bızde kezdese me?
Alşaŋdaǧan jıgıttı
Dūşpan kelse köremın,
Alşaŋdaǧan qatyndy
Qyz bergende köremın.
Nemese:
Aqyldy äiel basyŋa qaraidy,
Aqylsyz äiel jasyŋa qaraidy.
Nemese:
Aqyldy adam tauyp aitady,
Aqylsyz adam qauyp aitady.
Būl jerde «qauyp» degenı şamasy ittıŋ qapqany, dörekı, ausar adamnyŋ arsyldap söilegenı, t.b.
Atyŋ jaman bolsa,
Satyp qūtylasyŋ,
Qatynyŋ jaman bolsa,
Qaityp qūtylasyŋ?
Mäşhür Jüsıp Köpeiūly «Qazaq tört närsenıŋ atyn bılmei qoiypty» deidı:
«Bırı – at. Attyŋ aty «at» emes «er qanaty» qoisa jaraidy.
Bırı qatynnyŋ atyn «qatyn» dep bılmei qoiypty. Qatynnyŋ aty «qatyn» emes «tyndym». Būl tyndym degen sözde ekı maǧyna bar. Bırı qatyn jaqsy bolyp jolyqsa, erkektıŋ üi şaruasymyn jūmysy bolmaidy, köŋılı tynyp, rahattanyp otyrady. Bır maǧynasy – qatyn jaman bolyp jolyqsa, öltıre almaidy, sata almaidy, jöndep jönge sala almaidy. Işınen tynady da otyrady». Laqaidyŋ maqaly men Mäşekeŋnıŋ äŋgımesı ekeuı de bır mektepten şyqqandai, bır-bırıne säikes kelıp tūr emes pe?!
Bız Möŋke biden qalǧan söz deitın:
Aqyrzaman – dariiada su tartylady,
Jıgıtterge qyzdardyŋ özı kelıp asylady, – būl söz de laqai maqaldarynyŋ ışınde jür (N.Nazarov. Laqailar: etnografiia, lingvistika, ua folklor. Taşkent, 2010. 168-b.).
A ärpınen bastalatyn taǧy da bır-ekı maqal:
Aqymaqtyŋ aitqany kelmeidı,
Sandyraǧy keledı.
Aş adam ūrysqaq,
Aryq qoi tyrysqaq.
Aşu – dūşpan, aqyl – dos.
Aqymaq atasyn öltırgenmen dos bolady.
Asyq atqan azady,
Şılık atqan tozady.
Bärınen de qoi baǧyp,
Qūiryq jūtqan ozady.
Aiuǧa namaz üiretken taiaq,
Aşközge namaz üiretken tamaq.
Äielde aqyl-parasat bolsyn,
Şyraiyna as qūiyp ışesıŋ be?!
Osydan keiın özıŋ oilana ber, qazaq pen laqaidyŋ arasy qanşalyqty jaqyn ekenın. Eger de būl taqyrypty odan ärı jalǧastyramyz dep tarihşylar men etnograftar, tılşıler men ädebietşıler talap bıldırıp jatsa qūba-qūp. Jidelı-Baisyn bızdıŋ tarihymyzdyŋ kömeskı bır betı, laqai qazaq deitın bäiterekten ajyrap qalǧan bır būtaq. Osy tarihty qaita jaŋǧyrtu bızdıŋ tarihymyzdyŋ dūrys jazyluy üşın qajet. Ony dūrys jazudyŋ bırden-bır kepılı şejırege üŋılu, qazaq tılı men ädebietınıŋ qyr-syryna qanyǧu. Qazaq tılın jäne ädebietın bılmegen adam qazaq tarihyna qalamtartpai-aq qoisyn, özın tarihşy sanamai-aq qoisyn. Qazırgı künı jas talap aspiranttyŋ, men tarihşy bolamyn dep qūlşynyp jürgen studenttıŋ, jalpy gumanitarlyq mamandyqtaǧy jastyŋ eŋ bırınşı tüietın qorytyndysy osy bolu kerek.Laqaidyŋ būdan ärı taǧdyry qalai bolmaq?Ǧylym eldıŋ aldyndaǧy barlauşy siiaqty. Bız osy qyzmettı hal-qadırımız kelgenşe atqaruǧa tyrysamyz. «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» zamanynda şet-qaqpai bölınıp qalǧan laqai bauyrlarymyzdy atajūrtqa qaita tartuymyz kerek degen pıkırdemın. Olar üirengen jerınen tügel köşıp te kele qoimas, kelıp qalsa ūlan-baitaq qazaq dalasynda laqaidyŋ da Alaştan qalǧan bölınbegen enşısı bar, qarsy alu kerek. Qazır tūtas audandar, äsırese şekaralyq aimaqtar jalaŋaş qaldy degen äŋgıme köterılıp jür. Men ekspedisiialarda köp jüremın, dalalyq aimaqtarda jüzdegen şaqyrym jürseŋ de ne tırı jan, ne qybyrlaǧan mal körmeisıŋ. Qazaqtyŋ tabyndap jüzdegen myŋ bas jylqy, milliondap aqtyly qoi ösırgen jerı qūlazyp jatyr. Laqai küi taŋdaityn halyq emes, qazaq bolamyn dese kelsın deu kerek.
L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory,
