Ótken jyldardyń birinde Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti Aqseleý Seıdimbek aǵamyzdyń 70 jyldyǵyna arnap «Aqseleý Seıdimbek: ǵylymı murasy jáne táýelsizdik» atty halyqaralyq konferenııany ótkizdi. Negizgi taqyryp Aqańnyń ómiriniń sońynda jazǵan kitaby «Qazaqtyń aýyzsha tarıhy» týraly boldy. Osy úlken ǵylymı jıynǵa Nasrıddın Nazarov esimdi laqaı ǵalymy keldi. Tájikstanda týǵan, qazir Ózbekstanda turatyn Reseı azamaty. Laqaı – dombyra tartatyn, jylqy etin jeıtin, keshege deıin kıiz úıde turǵan túrkiniń bir butaǵy. Ár atasynda qazaqtyń ata-soıy júr. Qazaq bolǵysy keletin el. Men A.Seıdimbek aǵamyzdyń 70 jyldyǵyna oraı qazaqtyń aýyzsha tarıhynyń máselelerine arnalyp ótkizilgen konferenııaǵa jaýapty bolǵandyqtan Nasrıddınmen kóp áńgimlestim, birsypyra aqparat jınadym. Laqaı halqy týraly buryn estimegen oqyrmannyń taqyrypqa qyzyǵýshylyǵy zor ekeni daýsyz, osy maqalada laqaı týraly azdap jınaǵan dúnıemdi usynbaqpyn.
NASRIDDIN BAÝYRYMYZ TÝRALY
Eń aldymen qazaqtyń aýyzsha tarıhyna arnalǵan konferenııanyń Qazaqstanda alǵash ret ótkizilip otyrǵanyn aıtqan lázim bolar. Bul Aqańnyń qaldyrǵan amanaty desek te bolady. Ekinshiden, «qazaqtyń aýyzsha tarıhy» dep júrgenimiz qazaqtyń shejiresi. Qazaq tarıhy shejirege súıenbeı eshqashan ult jáne memleket tarıhy bola almaıdy. Biz óz tarıhymyzdy «atamyz – Alash, keregimiz – aǵash» degen naqyldan bastaýymyz kerek. Árıne, qazaqtyń Alasha han, Qara han, Ýyz han, El han, Joshy han, Ormambet han týraly shejire-ańyzdarynda áfsanalyq shyraı bar, biraq shyndyq pen shyraıdy aıyrý kásibı tarıhshylardyń mindeti. Qazaq jeri Eýrazııanyń, ıaǵnı kári qurlyqtyń kindigi, adamzat tarıhynyń sanaly kezeńine bizdiń ólkemizdiń sińirgen eńbegi óte mol. Jylqy adamzat balasyn qansha myń jyl alǵa súırese, biz de sonsha myń jyl adamzatty alǵa jeteledik.
Endi konferenııaǵa qatysýshy ǵalymdarǵa keletin bolsaq. Aqańnyń konferenııasyna el qyzyǵatyndaı bir-eki ǵalym shaqyrǵymyz keldi. Aqseleý aǵamyzdyń ózi de jarqyraǵan, jumbaq, sheshimi qıyn dúnıege ǵashyq bolyp ótken adam ǵoı. Izdep tapqanym osy Nasrıddın Nazarov boldy. Ol saıası ǵylymdardyń doktory, sonymen birge laqaı etnografııasy týraly birneshe kitaptyń avtory. Ekinshi adam Bashqurt elinen kelýi kerek edi, Bashqurt gýmanıtarlyq ınstıtýtynyń dırektory Ilgız Sultanmuratov degen azamat. Osynshama kelgisi kelip edi, tamasha baıandama daıyndaǵan eken, biraq aýa raıy, kóktaıǵaq múmkindik bermedi. Bashqurtqa qyzyqqanymyz túrki elderiniń ishinde osy eldiń R.Kúzeev bastaǵan ǵalymdary ǵana óz shejirelerin álemge tanytyp zertteı aldy. Konferenııaǵa Sibir tatarlarynyń ókili, ǵalym qyz Zaıtýna Tychınskıh kelýi kerek edi, dál sol ýaqytta Qazanda búkil tatar eliniń kongresi bolyp, ókilderdiń tizimine engizip qoıǵan eken, sodan kele almady. Osy ǵalymdar kelgende konferenııa tipti mazmundy bolar edi.
Qolymyzǵa túskeni Nasrıddın boldy. Ol baýyrymyzdyń ózi Tájikstanda týyp, Ózbekstanda qyzmet isteıtin Reseıdiń azamaty. Ókinishke oraı, bul jalǵyz Nasrıddın emes, laqaıdyń kóp azamattaryna tán jaǵdaı ma dep oıladym. Sany bir mıllıonǵa jete qabyl halyqtyń jartysy ǵana Tájikstanda, qalǵany jer betine tarydaı shashylyp ketken. Aýǵanstannyń Baǵlan, Qundyz, Helman, Tahor ýalaıattarynda, Irannyń Tegeran, Isfahan, Seıstan, Shıraz ýalaıattarynda, Saýd Aravııasynda, Túrkııada, Eýropada, Amerıka elderinde, t.b. aımaqtardan laqaılardy kezdestirýge bolady. Osynshama taǵdyry aýyr halyqty jer betinen kezdestirý qıyn da bolar, jersiz, elsiz, dáýletsiz, áke-sheshesiz qalǵan jetim balanyń jaǵdaıy sııaqty. Oqyǵandary da az, qorǵandary da joq. Nasrıddın de Tájikstandaǵy azamat soǵysynyń kezinde bassaýǵalap Ózbekstanǵa ótken eken. Ol jerdegi saıasat belgili, azamattyq alý úshin ózbek ultynyń ókili bolý kerek, Reseı azamaty bolyp júrgeni sol sebepti. Nasrıddınniń aıtýynsha, Tájikstandaǵy laqaılardyń ishinde qazaq azamaty atanyp júrgenderi de bar.
JIDELI BAISYN – LAQAILARDYŃ QONYSY
Laqaıdyń ataqonysy qazaq «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıdy, adamy júzge deıin jasaıdy» dep tamsanatyn Jıdeli-Baısyn jeri. HVIII ǵasyrdyń 70-shi jyldarynda Reseıdiń óktemdigi biline bastaǵan tusta Buqar jyraýdyń Abylaıǵa aıtatyny osy jerge qatysty:
Jaýlyq jolyn súımeńiz,
Mynaý jalǵan sum dúnıe
Ótpeı qalmas demeńiz,
Musylman bolsań ketińiz,
Syrdarııanyń sýynan
Kóldeneń kesip ótińiz.
Úsh jyl maldy tý saqtap,
Jıdeli-Baısyn jetińiz.
Kisisi júzge kelmeı ólmegen,
Qoılary eki qabat qozdaǵan,
Qatyn-bala qamy úshin,
Solaı taman jetińiz.
Buqar jyraý Jıdeli-Baısyndy anyq bilip otyr, ol úsh jylda maldy tý saqtap jetetin jer. Baǵyty da anyq, Syrdarııadan ońtústikke qaraıǵy jer – «kóldeneń kesip ótińiz». Budan shyǵatyn qorytyndy HVIII ǵasyrdyń 70-shi jyldary qazaq jady Jıdeli-Baısynnyń ornalasqan jerin, oǵan jetkizetin joldy anyq bilgen.
HIH ǵasyrdyń sońynda Jıdeli-Baısyn óńiri týraly derekter tek ǵulama shejireshiler men jady tereń aqyndardyń ǵana shyǵarmalarynda kezdesedi. Onyń ózinde neken-saıaq. Máselen, Máshhúr Júsip jazbalarynda Jıdeli-Baısyn shyndyqtan góri ańyzǵa jaqyn – «Bul aýǵan jurty ár rýdan qurylyp jurt bolǵan el. Biz bilgende Jıdeli-Baısyn atyna qyzyǵyp Asanqaıǵy barǵan. Onyń sońynan Qaztýǵan barǵan. Oraq Mamaı barǵan. Telaǵys barǵan. Tama Shora batyr, Kishi júzden shyqqan áz Edige barǵan. Jıdeli – ózen aty, Baısyn – taý aty. Taý bolǵanda tamasha taý. El qaı jerinde, mal qaı jerinde júrgenin jan bilmeıdi. El-jurtynyń kóbi qazaq. Baısyn – qońyrat atanady. Shaharlary – Balyq (Balh-J.A.), Badaqshan. Qundyz – Talqan atanǵan jerleri bolady. Elin aqsaqaldar bıleıdi».
Budan shyǵatyn qorytyndy bireý, qazaqtyń negizgi bóligi «aqtaban shubyryndy» zamanyna deıin Jıdeli-Baısynmen baılanysty bolǵan, tipti iri rý-taıpalardyń ishinde qysta sonda qystap, jazda Arqaǵa kelip júrgenderi boldy desek te artyq aıtqandyq emes. HH ǵasyrda Reseı tepkisine shydamaı, jerinen aıyrylǵan kúıikti kótere almaı, Jıdeli-Baısynǵa kóshemiz degen áńgimelerdiń bolǵanyn, birer aýyldyń solaı qaraı barǵanyn da qazaq tarıhyna qanyq kári qulaq adamdar bilse kerek.
Qazir geografııalyq koordınattarmen qarasaq, Jıdeli-Baısyn Dýshanbe, Qorǵantóbe, Kýlıab úshburyshynyń ishi.
Endi osyǵan qarama-qarsy, Jıdeli-Baısyndy qazirgi kúni mekendeıtin laqaı, qońyrat, túrkimen-júz sııaqty elderde «Arqa-jurt (ıýrt)» deıtin uǵym bar. Olardan etnograftar túpki otandaryń qaı jer dese, Arqa-jurt dep jaýap beredi.
JIDELI-BAISYNNYŃ TARIHYNA KELSEK…
Erte dáýirdiń tarıhı derekterinde bul ólkeni Baktrııa deıdi, Qushan degen ataý da qoldanylady. Sonymen qatar ǵylymı ádebıette Toharstan degen ataý da bar. HH ǵasyrdyń basynda Jıdeli-Baısyn Buhar ámirligine qarady.
Qazaqtyń etnıkalyq tarıhymen erteden baılanysty osy ólke týraly naqty derekterdi biz «Halyqtardyń uly qonys aýdarýy» dep atalatyn kezeńnen alamyz. Bizdiń jyl sanaýymyzdyń basynda Jıdeli-Baısynǵa ǵundar at basyn tiredi. Alpaýyt ımperııa qurǵan ǵundardyń ońtústik tarmaǵy «Aq ǵun» atalady. Batys tarıhshylary bul kezeńge qatysty «Eftalıt» degen ataýdy qoldanady, onyń da óz sebepteri bar. Qazirgi laqaı halqynyń quramynda Abdal degen rý bar, laqaıdyń ishinde Asanqoja degen tarmaqqa kiredi. Abdal «Eftalıt» ataýynyń negizi dep esepteımin. Aq ǵundardyń Sasan áýleti bılegen Iranǵa qarsy birneshe soǵysy ǵylymı eńbekterde baıandalǵan. Sonymen birge bul dáýirdiń tarıhı oqıǵalary, patshalarynyń attary qazaq folklorynda da kórinis tapqan. Mysaly, Keı Qystaý, Keı Qysyraý handarǵa qatysty baıandar. Ókinishke oraı, laqaı halqynyń tarıhı ańyzdary júıelenip jarııalanǵan joq, olardy izdeýshi de az boldy. 1914 jyly kóktemde Shyǵys Buharaǵa Zakı Valıdı Toǵannyń kelgeni belgili. Ol óziniń estelikterinde «Poskolký nıkto do etogo ne ızýchal etnografııý projıvavshıh zdes kochevyh plemen Lokaı (Ilakı) ı Karlýk, ıa zanıalsıa sborom obrazov ıh folklora ı ıazyka. Menıa ochen zaınteresovalı obychaı ı narodnaıa lıteratýra etıh plemen, ıavlıavshıhsıa oskolkamı drevnıh eftalıtov» deıdi. Osy jazda Birinshi dúnıejúzilik soǵys bastaldy da, jańa bastalyp kele jatqan tamasha is aıaqsyz qaldy.
Zakı Valıdı Toǵan jazatyn qarluqtar IH ǵasyrdan bastap Jıdeli-Baısyndy qonystana bastady. Bul kezeń ońtústikten arabtardyń da Orta Azııaǵa ene bastaǵan ýaqyty edi. Bir jaǵy Qytaı, bir jaǵy Arab 751 jyly Talas boıynda toqaılasty. Osy soǵysta arabtardyń jeńip shyǵýy qarluqtardyń tikeleı kómektesýiniń nátıjesi bolatyn. Orta Azııanyń budan bylaı ıslam mádenıetiniń arnasynda damýy qarluqtardyń arqasy. Kóne qarluq etnıkalyq quramy – bolat, shyǵyl, ıaǵma rý odaqtarynan quralǵan, olardyń irgesin kótergen memleketi Qarahan atymen belgili. Jıdeli-Baısyndy qonystanǵan qazirgi qarluqtardyń quramynda alakóz, qarakól, týqııan rýlary Kafırnıgan darııasynyń boıynda Aqjar, Nura ózenderiniń jaǵasyn qonystansa, bes júz úıli qarluq atanǵan: lolaqy, mazarshapty, sultanmahmut, qarasaıaq-qarakesek, qarabaıýn, pirmahmýdı jáne ájirǵana Sharǵundarııa atty Topalan ózeninen bastaý alatyn taý ózeniniń jaǵasynda.
Jıdeli-Baısyndaǵy kóp eldiń biri qońyrattyń ishki quramy: ýaqtamǵaly, qostańbaly, qandjyǵaly, aıynny, tortýyl, semiz, kesamır, qataǵan, dúrmen, naıman, jalaıyr, saraı, qytaı, t.b. Revolıýııaǵa deıin Jıdeli-Baısyn ólkesi Buqara handyǵyna qarady. Baısyn jeri – Termez, Sherabad aýdandarynda qońyrat, Sýrhandarııanyń orta aǵysy, Hıssarda (Qarsy-Quzar) júz, Qabadıanda dúrmender, Kafırnıgan men Vahsh aralyǵynda laqaı, odan ári Qundyzǵa deıin qataǵandar qonystandy.
Jıdeli-Baısyn tynyshtyǵyn, ishki úılesim men dástúrdi Sovet ókimeti buzdy. Reseı patshalary Buqara hanynyń bıligin ózine tapsyryp, syrtqy vassal dárejesinde ustaǵan bolsa, Lenınniń jumsalýymen Túrkistanda Sovet ókimetin ornatýǵa kelgen Frýnze men Kýıbyshev ol handyqty qulatty (1-qyrkúıek 1920 jyl). Ámir Álimhan Buharadan qashyp, jazǵy ordasy Dýshanbege keldi. Onyń izimen Dýshanbege qyzyldar endi. Mine, osy kezde Jıdeli-Baısyn eliniń qyzyl ımperııaǵa qarsy kúresi bastaldy. Laqaı sııaqty halyqtyń da tarydaı shashyrap ketýi osy kez. Sebebi Sovet ókimetine qarsy qozǵalystyń basynda laqaıdyń Qaııtqal qurbashy, Tursyn mergen, Ibragımbek sııaqty kósemderi turdy.
1922 jyly aqpanda jaýynger rýlar qyzyldardy Baısyn asyryp qýdy, kúsh jınap alǵan orystar taǵy umtyldy. Qyzý soǵys 1925 jylǵa deıin sozyldy. Álimhannyń janynan qorqyp, tikeleı soǵystan qashqany, orys bolshevıkteriniń birde ázázil, birde qanquıly saıasaty, halyqty jappaı qyrý kóterilisshilerdiń saǵyn syndyrdy. Degenmen, keıbir oshaqtary 30-shy jyldardyń ortasyna deıin sóngen joq. Bizdiń tarıhymyzda bul oqıǵalardy «basmashylarǵa qarsy soǵys» dep ataıdy, al shyn máninde onyń Jıdeli-Baısynda júrgizilgenin, erkindiktiń sońǵy ólkesi Jıdeli-Baısyn bolǵanyn, ol soǵystaǵy eń janqııar erlikti laqaılardyń atqarǵanyn biz bile bermeımiz. Kóshpeliliktiń erkin rýhy osylaı sońǵy ret mazdap janyp baryp sóndi.
Sovet ókimetine qarsy soǵysty laqaılar 1979 jyldan bastap qaıta jalǵastyrdy. Bul soǵys endi Aýǵan jerinde júrdi. Joǵaryda aıtylǵan Nasreddın Aýǵanstanǵa birneshe ret ǵylymı-zertteý jumystarymen baryp, laqaılardy zerttegen eken, shyǵarǵan kitaby da bar. Sovet áskerleri laqaı qyshlaqtaryna engende eń birinshi attardy dushpannyń serigi dep eseptep atyp otyrǵan eken deıdi (N.Nazarov. Afgonıstan ýzbekları. Toshkent, 2011. 71-b.).
LAQAI MEN QAZAQTYŃ ARASYNDAǴY UQSASTYQ PEN TÝYSTYQ MÁSELESI
Birneshe júz jyl qazaqtan oqshaý ómir súrip, Máýrennahr jerindegi ózbek-tájikpen tyǵyz aralasqan jáne «basmashy» degen aıyppen qýǵynǵa túsken laqaılardyń qazaqqa tán, kóshpeli ómirge beıimdelgen kóp qasıetinen ajyraǵany anyq. Tipti laqaılardyń tájik qyzdaryna jıi úılenýi de osy úderisti jyldamdatatyny belgili.
Laqaılardyń rýlyq quramynyń Jıdeli-Baısyndy jaılaǵan ózge deshtiqypshaqtyq elderden: qońyrat, qataǵan, júz, barlas, t.b., ózgeshe bolýyna ne sebep? 1950 jyldary osy óńirde etnografııalyq zertteýler jasaǵan B.H.Karmyshevanyń «obraaet na sebıa vnımanıe ı takoı fakt: sredı etnonımov ýzbekskıh plemen vstrechaetsıa ochen malo sovpadenıı s lokaıskımı geneonımamı» dep atap ótkeni durys, biraq muny túsindirý úshin múmkin ózbek rýlarynyń etnonımıkasyn zertteý qajet bolar deýi kúmándi. Eger olardyń bári bir ýaqytta, ıaǵnı HV ǵasyrdyń sońy men HVI ǵasyrdyń basynda Muhammed Shaıbanımen birge Máýrennahrǵa kelse, arasynda kiris-shyǵys bolar edi. B.H.Karmyshevanyń Máýrennahr ózbekterin birneshe kezeńnen ótip, jańa jurtta ornyqty deýi dáleldi, biraq laqaı máselesi Máýrennahrdaǵy qazaq faktoryn esepke almaı sheshilmeıdi.
Meniń oıymsha, Muhammed Shaıbanı bastaǵan ózbek taıpalary Máýrennahrdy jaýlap alǵannan keıin de Jıdeli-Baısyn qazaq anklavy retinde qyzmet isteı bergen. Onyń mysalyn qazaqtyń úsh júziniń de shejiresinen kóremiz. Qazaq shejiresiniń eń tolyq ta, tól nusqasyn jasaǵan M.J.Kópeıulynyń «Al endi Arǵynnyń aty belgisiz tórtinshi áıelinen tórt bala týǵan: Aqtashy, Baqtashy, Buǵyshy, Taǵyshy. Bulardyń tuqymy Jıdeli-Baısynda, bul jaqtaǵy arǵynnan kóp bolmasa az emes, asyly Arǵyn on eki ata» deýinde osyndaı áli zerttelmegen gáp bar.
Qazaq tarıhynyń nebir tamasha betteri Buhara qalasynyń mańy, Syrdyń arǵy jaǵy, Jıdeli-Baısyn jurtynda jazylǵanyn Dýlat Babataıulynyń óleńderinen ańǵaramyz. «Zar zaman» sarynynda jazylǵan tarıh kóshi týraly kesteli shýmaqtarynda Dýlat qazaq eliniń dáýletti-sáýletti shaǵy Jıdeli-Baısynda ótti dep esepteıdi:
Áýelgi qazaq degen jurt
Mıyǵyńdy kórsetpeı,
Ustarasyz ósken murt.
Emin-erkin en jaılap,
Ósip ediń Buharda.
Sen Buharda kezińde,
Bátýa bar sózińde,
Keleli bıiń senimdi,
Qara bir halqy kónimdi,
Tynysh edi elimiz.
Shańyna malyń aýnaǵan,
Dáýletiń ósip qaýlaǵan,
Tel emes maldy saýmaǵan,
Buhar-aı shári deı-tuǵyn
Ósken-óngen jerimiz.
Eger biz Dýlat óleńine negiz bolǵan naıman shejiresindegi kóne derekter dep paıymdasaq, onda Jıdeli-Baısynǵa arǵynnan ózge qazaq etnosy ókilderiniń de qatysy bar degen pikirge kelemiz. Teksere qarasaq, Jıdeli-Baısyndy qazir qonys etip otyrǵan túrki zatty kóshpelilerdiń tuqymdary arasynan úsh júzdiń san alýan rýlaryn kezdestiremiz.
B.H.Karmysheva laqaı rýlarynyń 155 ataýyn bere otyryp, onyń 69-y ózgetildes kóshpelilerde kezdesetinin jazady (Karmysheva B.H. Ocherkı etnıcheskoı ıstorıı ıýjnyh raıonov Tadjıkıstana ı Ýzbekıstana) (po etnografıcheskım dannym) M., 1976, 232-b.). Osy 69-dyń 38-i qazaq rýlarynyń ataýlaryna keledi.
1920 jyldary Ońtústik Ózbekstan men Tájikstan kóshpelilerine sanaq júrgizgen I.P.Magıdovıch osy pikirde boldy, birsypyra aıǵaqtar tapty. Ókinishke oraı, 20-shy jyldary laqaılar Sovet ókimetimen qantógis kúres júrgizip, aqyr sońynda qyrylǵany qyrylyp, aman qalǵany Aýǵanstanǵa, odan ári Arab elderine ótip ketti. Osyndaı sebepterden laqaı ishindegi qazaq rýlaryn túgendeý de qıyndady. Tipti I.P.Magıdovıchtiń sanaǵynda bolǵan qýandyq-kýıýndýk rýy da qazir óz qonysynda joq.
Laqaı etnografııasynyń eń tııanaqty zertteýshisi B.H.Karmysheva osy taqyrypty qorytyndylaı kele «ız vsego skazannogo stanovıtsıa ochevıdnym, chto znachıtelnaıa chast lokaıev slojılas ız teh je etnıcheskıh komponentov, chto ı kazahı Srednego ı Mladshego jýzov» deıdi. Osy taqyryptyń qazirgi zertteýshileriniń biri, ózbek professory N.Norboev rýlyq qurylymdaǵy uqsastyq týraly «laqaılardıng tarkıbıǵa kýrývchı býǵınlarnı ýchratısh mýmkın: naıman, kereı, kıpchok va aınıksa arǵın ýrýǵı bılan jýda mos keladı» dep tujyrymdaıdy.
LAQAI JYLQY BAQQAN
HH ǵasyrdyń basynda laqaı tirshiliginiń negizi kóshpeli mal sharýashylyǵy bolǵan. Osy týraly derekterdi Ózbek Sovet enıklopedııasynan da kezdestiremiz: «Chorbachınlıkda ııylqıchılık asosıı ýrın egalaggan. Laqaı ot zotı Orta Azııada mashhýr edı. Boı hýjalıktarda 300-400, aırımlarıda esa 900-1000 ıılqı býlǵan. HIH ǵasyr ohırında ýtroqlashısh jaraenda laqaılar hýjalıgında dehqonlık ham rıvojlanıb bordı».
Laqaı sharýashylyǵynda, ásirese qoı men jylqynyń orny bólek. Laqaı qoıy qazaqı edilbaı qoıyna keledi, salmaǵy 150-190 kelige deıin tartady. Jıdeli-Baısyn jerinde jylqyny tabyndap baǵý laqaı men marqa degen eldiń arasynda ǵana saqtaldy, atty er qanaty dep qasıetteý, ártúrli at oıyndary, ásirese kókpar (olar ulaq tartys, ulaq shabys deıdi), osy elderde áli bar. Kókpar oıyny boıynsha Tájikstan, Ózbekstan ulttyq quramasynda kúresetinder de kóbinese laqaı men marqa jigitteri ekeni belgili. Balalardyń ártúrli asyq oıyndary kóp, ol da mal baqqan kóshpeli el uldarynyń ermegi.
Laqaıdyń jylqy tuqymy erekshe aıtýdy qajet etedi. Bul negizinen taýǵa da, dalaǵa da birdeı óte kórikti, ol jaǵynan aqaltekege uqsaǵan, sonymen birge alysqa da qınalmaı shabatyn attyń túri. Laqaı jylqysy týraly zertteýler júrgizilgendikten, biz bul taqyrypty osymen shekteımiz.
Bul áńgimeniń sońynda laqaılardyń qazirgi Jıdeli-Baısyn jerinde qymyz daıyndaıtyn jalǵyz el ekenin aıtqymyz keledi. Buryn Deshti Qypshaqtan kelip edik degenimen, ózbek qymyzdan qol úzgeli birneshe ǵasyr boldy. 1960 jyldardyń basynda Hrýevtiń tusynda laqaı jylqylaryn toptap, tikushaqpen atqan oqıǵalar bolǵan eken. Nasreddın «at zıraty» degen jerler bar, jylqy maly janynan ótkende jylaıdy deıdi. Osyǵan qaramastan laqaı eli sońǵy ýaqytqa deıin túrik kóshpelileriniń qasıetti sýsynyn umytpaı, jelilep bıe baılap, jaryqtyq sary qymyzdy aıaqpen bastaryna kóterip jatty.
LAQAIDYŃ RÝHANI MÁDENIETI, SONYŃ IShINDE TILI
Laqaı tiliniń «j»-ny qoldanýy qazaqpen birdeı, biraq kórshi otyrǵandyqtan qazirgi ózbek álipbıi áser etip, laqaı tili qasıetinen aıyrylyp barady. Laqaı tili qazaq jáne qaraqalpaq tilderine óte jaqyn sııaqty, al bizdiń tilshi ǵalymdardyń arnaıy zertteý jumystary bolmaǵandyqtan, budan basqa birdeme aıtý qıyn. Júzdegen jyldar boıy kórshiles ózbek jáne tájiktildi ortada meken etip, óz tiliniń erekshelikterin saqtap qalǵan laqaı úlgisi etnografııalyq turǵydan da zerttelýi qajet. Tildiń saqtalýyna qandaı ishki sebepter bar? Bizdiń joramalymyz boıynsha laqaıdyń rýlyq qurylym júıesiniń berik saqtalýy jáne endogamııanyń áseri tildiń fonetıkalyq jáne leksıkalyq beriktiligin qamtamasyz etetin faktorlar.
Endi osynyń dáleli retinde salystyrmaly sózdik usynamyz: (kestede)
Laqaı jáne qazaq tilderiniń salystyrmaly sózdigi eki eldiń sózdik qory ortaq ekenin anyq kórsetedi. Laqaı tilinde otbasyna, ádet-ǵurypqa, mal sharýashylyǵyna qatysty sózderdiń kóptep saqtalýy da olardyń qazaq etnomádenı áleminen jaqynda ǵana alshaqtanǵanyn jáne negizgi ózegin áli de joǵalta qoımaǵanyn ańǵartady.
Laqaı antropologııalyq keskinin sýretteý qıyn emes, ol kádimgi ózimiz kórip júrgen qazaqtyń túri: jalpaq betti, kózi qysyńqy, murny pisteleý, sarylary kóp. Kórshi tájiktiń túrine keletinderi de az emes, aralastyqtyń bir nátıjesi sol.
LAQAI AÝYZ ÁDEBIETINIŃ ÚLGILERI TÝRALY
Bul jaǵynan da salystyrmaly zertteýlerdiń joqtyǵy qoldy baılaıdy. Biz buryn laqaı sııaqty qazaq báıtereginen keıin bólingen halyq týraly habarymyz da bolǵan joq. Qyzyǵýshylyq endi bastalady degen úmittemin.
Qazaqtyń jumbaq atalatyn ádebı janryn laqaılar ózbek tártibimen «topıshmoq» ataıdy. Endi solardan mysal keltireıik:
1.Taldan aıaǵy bar,
Alty aıaǵy bar.
Vartasynda qýırýǵı –
Vılam hýdanıng býırýǵı.
2. Adaqtan kelgen ala qýchqar,
Aıaǵını tıreb sýv ıcher.
3. Jýl ýstınde – gýje qaınar
4. Bızdıng ýıde bır qız bar,
Qýlıda bıgızı bar.
5. Bır aıaq qatıq,
Hamme jerge tartıq.
Bul jumbaqtar sóz qoldanysy, topshylaý júıesi jáne uıqasy jaǵynan qazaq aýyz ádebıeti úlgilerinen aıyrmasy joq.
Laqaılar óz aqyndaryn «soqı» dep ataıdy, bul sóz de qazaqqa tym bóten bolmaýy kerek. Laqaı soqılary toılarda dombyralaryn qolǵa alyp «qýshıq» aıtady, onysy bizdiń arnaýǵa uqsas. Bir úlgisin keltireıik:
Archalardan astıdan,
Archıb aǵan dýmbıram.
Pıstelerdıng astıdan
Pıchıb aǵan dýmbıram.Dýmbıram aldım qýlǵa,
Hýdaıım saldy jýlǵa
Dýmbıram seni baǵaıın,
Bashınga týpek taǵaıın.
Laqaı aqyny óziniń qolyndaǵy dombyrasyn osylaı dáripteıdi.
Qýshıqtyń kópshiligi oınaqy, halyqtyq ázil-syqaqqa qurylǵan, jas adamdardyń bir-birine degen kóńilin, áserin qaljyńdap jetkizedi:
Jarıbkýldıng jalaǵı,
Jarda ýınar ýlaǵı
Chımıldıqdan kýrınsın,
Jan aınamdıng qýlaǵı.
Laqaı aýyz ádebıetinde erekshe mol kezdesetini – bedala, taqyryptyq jaǵynan turmystyq ahýaldy dál kórsetetin jáne sonymen bala tilin jattyqtyratyn bizdiń jańyltpash sııaqty taqpaqtar. Salystyrý úshin bedalanyń da birneshe túrin keltire keteıik:
Týlkı týlkı týmanda
Quıryqları gýmanda,
Týlkı qaıǵa barasan?
Mama ýıı baramyn!
Mamang nıme beredı?
Echkı sýtı beredı
Echkısınıng sýtı joq,
Ýlaǵıınıng pýtı joq!
Alıb ýrdım eshıkke,
Tahta býldı beshıkke.
Bedala qazaqtyń «Erkem-aı»-y sııaqty, toı-jıynda bireýden-bireý qaǵyp áketip, oınaqy maqammen aıta beredi, mýzykalyq aspaptar qoldanylmaıdy. Mysaly:
Aı chıǵadı aınalıb,
Sımaǵachqa baılanıb.
Menım aınam keledı,
Bır dýnııenı aınalıb.Menım aınam kır ashar,
Qızıl chepken jarashar.
Výnı kýrgen aı qızlar,
Har týbeden qarashar.
Musylman elderinde ortaq ádebı muranyń bir túri bata – «Fatıha» ekeni jurtqa málim. Laqaı ádet-ǵurpynda kúıeý balaǵa arnap jeńgeleri («davrabashı aıal») aıtatyn bata-óleń nusqalary saqtalǵan:
Eshık aldı temır hachche,
Týregesın kýev bachche.
Men patehe aıtaıın
Qýlaq sasın qatte-kıchche.
Ýsto chapsın balǵanı,
Kabýl býsın alǵanı.
Parcha býsın kııganı
Bachche býsın sýıgenı.Qýchkar býsın baqqanı,
Tılla býsın taqqanı.
Mıngen atı taı býsın,
Alaqany zar býsın,
Jetelegenı nar býsın!
Laqaı batasyn estip otyryp, onyń qazaqqa da ortaq qanatty uıqastaryn ańǵarmaý múmkin emes:
Oıdın-oıdın kýllerden,
Ǵaz ǵankıllab ýtmesın.
Hıdır bergen davletıng
Tepkılese ketpesın.
Azız meıman kelgende
Shalpı qoıdı sýınıgız.
Kıdırıb kelgen kampırge
Kýırýq bavar qýııngız.
Kýırýq bavar jemese
Týbesını ýııngız.
LAQAI MAQAL-MÁTELDERINIŃ BIZDIKINEN AIYRMAShYLYǴY JOQ
Ras, maqal-mátelderdi bizdiń ómirimizdiń baǵdarlamasy desek te bolady. HH ǵasyrdyń basynda «Taýarıh hamsa» sııaqty tamasha shejire kitapty jazǵan Qurbanǵalı Halıd qazaq halqynyń maqal-mátelderge erekshe mán beretinin aıryqsha atap kórsetken edi. Jalpy túrkitildes Orta Azııa halyqtarynyń qaı-qasysy bolmasyn maqal-mátelge kende emes. Túrik dúnıetanymynyń ózi de shyndap kelsek osy maqal-mátel qorynda barynsha saqtalǵan.
Nasrıddın laqaıdyń maqal-mátelderin birshama jınaqtaǵan eken, kitabyn maǵan qaldyryp ketti. Salystyra qarasam, ishinde biz qazaqtiki dep júrgen dúnıe kóp. Qarańyz:
Aǵaıyn saz bolsa bas kóbeıer,
Abysyn saz bolsa as kóbeıer, – deıdi. Munysy qazaqtyń :
Aǵaıyn tatý bolsa bas kóp,
Abysyn tatý bolsa as kóp, – degeni emes pe ?!
Aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri bolmaıdy, nemese
Adam ózinen keıingilerdi kórip qartaıady, nemese
Adasqan qazdy,
Birikken qarǵa alady, nemese
Adasqannyń aıyby joq,
Qaıtyp úıirin tapqan soń, nemese
Aıranǵa kelseń, aıaǵyńdy jasyrma, – degen sııaqty maqaldardy biz ózimizdiki dep júrmiz, olar laqaıdyń maqaly deıdi.
Eki halyqtyń bir tamyrdan shyqqanyn epıkalyq mazmundaǵy maqaldar anyq kórsetedi. Men bul jerde epıkalyq keńdik qazaq tabıǵatynyń, mentalıtetiniń qaınar kózi degen maǵynada qoldanyp otyrmyn. Qarap otyrsańyz, osy dúnıeni laqaıdan da kezdestiresiz:
Aq saýyttyń jaǵasy bar, jeńi joq,
Márt jigittiń ashýy bar, kegi joq.
Aqyly joq aqymaqqa – nursyz sýyq kóz biter,
Dýasy joq aýyzǵa – maǵynasy joq sóz biter.
Alystaǵy dushpannan,
Ańdyp júrgen dos jaman.
Arǵymaq attyń quıryǵy,
Birde – jibek, birde – qyl.
Danalyqtyń belgisi,
Biride – bek, biride – qul.
Arǵymaqty jamandap,
Qane tulpar tapqanyń?!
Aǵaıyndy jamandap,
Qane týǵan tapqanyń?!
At aýnaǵan jerde túk qalar!
At aınalyp qazyǵyn tabady.
At basyna kún týsa,
Sýlyǵymen sý isher.
Er basyna kún týsa,
Etigimen sý kesher.
At hám birde jaldy,
Birde jalsyz.
Jigit birde maldy,
Birde malsyz.
Ata turyp ul gápirse, erjetkeni,
Ene turyp qyz gápirse, boıjetkeni.
Ata-babadan qalǵan eski jurtty buzý – jamandyq.
Atadan kórgen oq jonar,
Eneden kórgen ton pisher.
Atadan jaqsy ul týylsa,
Eliniń qamyn jeıdi.
Atadan jaman ul týylsa,
Eliniń malyn jeıdi.
Ata-enem bar bolsyn,
Aýzy-murny joq bolsyn.
At bolatyn qulynnyń
Baýyry jazyq keledi,
Batyr bolar jigittiń
Mańdaıy jazyq keledi.
Osy maqaldar qazaqtyń maqaly emes deseń, namysy bar qazaqtan taıaq jeısiń, al osy maqaldardyń dál qazaqı epıkalyq mazmunda, sózbe-sóz laqaıdan kezdesýin qalaı túsindirýge bolady? Men bul jerde Nasrıddınniń «Laqaılar: etnografııa, lıngvıstıka, ýa folklor» atalatyn kitabynyń bir-eki betindegi maqaldardy ǵana, a árpin ǵana túgendep otyrmyn, al túgel jazsaq, ne bolar edi?!
Myna bir maqaldar bizde kezdese me?
Alshańdaǵan jigitti
Dushpan kelse kóremin,
Alshańdaǵan qatyndy
Qyz bergende kóremin.
Nemese:
Aqyldy áıel basyńa qaraıdy,
Aqylsyz áıel jasyńa qaraıdy.
Nemese:
Aqyldy adam taýyp aıtady,
Aqylsyz adam qaýyp aıtady.
Bul jerde «qaýyp» degeni shamasy ıttiń qapqany, dóreki, aýsar adamnyń arsyldap sóılegeni, t.b.
Atyń jaman bolsa,
Satyp qutylasyń,
Qatynyń jaman bolsa,
Qaıtyp qutylasyń?
Máshhúr Júsip Kópeıuly «Qazaq tórt nárseniń atyn bilmeı qoıypty» deıdi:
«Biri – at. Attyń aty «at» emes «er qanaty» qoısa jaraıdy.
Biri qatynnyń atyn «qatyn» dep bilmeı qoıypty. Qatynnyń aty «qatyn» emes «tyndym». Bul tyndym degen sózde eki maǵyna bar. Biri qatyn jaqsy bolyp jolyqsa, erkektiń úı sharýasymyn jumysy bolmaıdy, kóńili tynyp, rahattanyp otyrady. Bir maǵynasy – qatyn jaman bolyp jolyqsa, óltire almaıdy, sata almaıdy, jóndep jónge sala almaıdy. Ishinen tynady da otyrady». Laqaıdyń maqaly men Máshekeńniń áńgimesi ekeýi de bir mektepten shyqqandaı, bir-birine sáıkes kelip tur emes pe?!
Biz Móńke bıden qalǵan sóz deıtin:
Aqyrzaman – darııada sý tartylady,
Jigitterge qyzdardyń ózi kelip asylady, – bul sóz de laqaı maqaldarynyń ishinde júr (N.Nazarov. Laqaılar: etnografııa, lıngvıstıka, ýa folklor. Tashkent, 2010. 168-b.).
A árpinen bastalatyn taǵy da bir-eki maqal:
Aqymaqtyń aıtqany kelmeıdi,
Sandyraǵy keledi.
Ash adam urysqaq,
Aryq qoı tyrysqaq.
Ashý – dushpan, aqyl – dos.
Aqymaq atasyn óltirgenmen dos bolady.
Asyq atqan azady,
Shilik atqan tozady.
Bárinen de qoı baǵyp,
Quıryq jutqan ozady.
Aıýǵa namaz úıretken taıaq,
Ashkózge namaz úıretken tamaq.
Áıelde aqyl-parasat bolsyn,
Shyraıyna as quıyp ishesiń be?!
Osydan keıin óziń oılana ber, qazaq pen laqaıdyń arasy qanshalyqty jaqyn ekenin. Eger de bul taqyrypty odan ári jalǵastyramyz dep tarıhshylar men etnograftar, tilshiler men ádebıetshiler talap bildirip jatsa quba-qup. Jıdeli-Baısyn bizdiń tarıhymyzdyń kómeski bir beti, laqaı qazaq deıtin báıterekten ajyrap qalǵan bir butaq. Osy tarıhty qaıta jańǵyrtý bizdiń tarıhymyzdyń durys jazylýy úshin qajet. Ony durys jazýdyń birden-bir kepili shejirege úńilý, qazaq tili men ádebıetiniń qyr-syryna qanyǵý. Qazaq tilin jáne ádebıetin bilmegen adam qazaq tarıhyna qalamtartpaı-aq qoısyn, ózin tarıhshy sanamaı-aq qoısyn. Qazirgi kúni jas talap aspıranttyń, men tarıhshy bolamyn dep qulshynyp júrgen stýdenttiń, jalpy gýmanıtarlyq mamandyqtaǵy jastyń eń birinshi túıetin qorytyndysy osy bolý kerek.Laqaıdyń budan ári taǵdyry qalaı bolmaq?Ǵylym eldiń aldyndaǵy barlaýshy sııaqty. Biz osy qyzmetti hal-qadirimiz kelgenshe atqarýǵa tyrysamyz. «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» zamanynda shet-qaqpaı bólinip qalǵan laqaı baýyrlarymyzdy atajurtqa qaıta tartýymyz kerek degen pikirdemin. Olar úırengen jerinen túgel kóship te kele qoımas, kelip qalsa ulan-baıtaq qazaq dalasynda laqaıdyń da Alashtan qalǵan bólinbegen enshisi bar, qarsy alý kerek. Qazir tutas aýdandar, ásirese shekaralyq aımaqtar jalańash qaldy degen áńgime kóterilip júr. Men ekspedıııalarda kóp júremin, dalalyq aımaqtarda júzdegen shaqyrym júrseń de ne tiri jan, ne qybyrlaǵan mal kórmeısiń. Qazaqtyń tabyndap júzdegen myń bas jylqy, mıllıondap aqtyly qoı ósirgen jeri qulazyp jatyr. Laqaı kúı tańdaıtyn halyq emes, qazaq bolamyn dese kelsin deý kerek.
L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory,
