اتا-بالالارىمىز تاعىلىمىن، دۇنيەتانىمىن تاسقا قاشاپ جازىپ قالدىرعان ەمەس پە؟! ارعى اتالارىمىزدىڭ قولىنىڭ تاڭباسى قالعان الماتى وبلىسىنداعى تاڭبالى تاسقا بارىپ قايتۋدى كوپتەن بەرى ويعا الىپ جۇرگەن ەدىك. جۋىردا سونىڭ ءساتى ءتۇستى. ۆيتالي جانە يرينا حرومەتس ەسىمدى ەرلى-زايىپتى ءدىنتانۋشى (كيەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دارىسكەرلەرى) عالىمداردى جەكە كولىگىمىزبەن تاڭبالى تاسقا الىپ بارىپ قايتۋعا ۇسىنىس جاسالعاندا ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاستان-اق بىردەن كەلىسىمىمىزدى بەردىك. ال جولباسشىلىققا ۇستازىمىز، تۇركىتانۋشى عالىم امانقوس مەكتەپتەگى جۇرەتىن بولدى. جەكسەنبى كۇنى ەرتەڭگىلىك قوناقتارىمىزدى قوناقۇيدەن كولىككە وتىرعىزىپ الىپ، قۇجىناعان قاراقۇرىم حالقى بار الماتىنى ارتقا تاستاپ ءجۇرىپ كەتتىك.
جول ماشاقاتى
امانقوس اعا بۇعان دەيىن تاڭبالى تاسقا ءبىر رەت بارعان. بىراق ول كەزدە جولعا ءجىتى ءمان بەرمەپتى. سوندىقتان، مەجە تۇتقان باعىتىمىزدى ەل-جۇرتتان جول-جونەكەي سۇراستىرىپ وتىردىق. شىمكەنت، تاراز باعىتىنداعى جول تورابىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، سامسى، تارعاپ اۋىلدارىنان كوكتەي وتتىك. قوپاعا جەتكەندە وڭعا بۇرىلىپ، ءتۇزۋ جولمەن ىزعىتىپ كەلەمىز. جول بويىندا تاڭبالى تاسقا جول سىلتەيتىن بىردە-ءبىر كورسەتكىش بەلگى كەزدەسسە شە، شىركىن… قوپادان بۇرىلعاننان كەيىن 60 شاقىرىمدىق مەڭ دالا باستالادى. تەمىرجول اسۋى ماڭىنداعى اۋىل، ارا-تۇرا جايىلىپ جۇرگەن ءۇي جانۋارلارى مەن قۇستاردان وزگە كوزگە ەشنارسە شالىنبايدى. دالا تاعىلارى دا كوزدەن بۇلبۇل ۇشقانداي. امانقوس اعامىز جەرىمىزدىڭ كەڭدىگىن، دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن تۇركىلەردىڭ كەرەمەتتىگىن ايتىپ، تاريحتى تامىرىمەن قوپارىپ كەلەدى. قويدان جۋاس قوناقتارىمىز باسىن يزەپ، بارىنە كەلىسكەن سىڭاي تانىتادى. تاڭبالى تاسقا دەيىنگى 40 شاقىرىم جول كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەدى ەكەن. جىلدام ءجۇرىپ كەلە جاتقان كولىگىمىزدىڭ دوڭگەلەگى ويدىم-ويدىم تەسىكتەرگە تاسىر-تۇسىر ەتىپ ۇرىلادى. امال جوق، جىلدامدىقتى ازايتۋعا تۋرا كەلدى. ال شەتەلدىكتەر الدەبىر ساپارلاس-ارىپتەستەرىنىڭ ساپالى فوتواپپاراتىن ۋاقىتشا سۇراپ العاندىقتارىن، ەرتەرەك الماتىعا جەتۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ءبىزدى اسىقتىرا تۇسۋدە. ءبىرشاما جەر تەگىس بولىپ كورىنىپ، جىلدامدىقتى ەندى ارتتىرا بەرگەندە، اجەپتاۋىر تولقىن-تولقىن بولعان جولدا شاعىن كولىكتىڭ استى جەرگە ءوز ەكپىنىمەن تارس-تۇرس ەتىپ سوعىلادى. ءبىر جوعارى، ءبىر تومەن سەلكىلدەگەننەن ارتتاعىلاردىڭ دا بەرەكەسى قاشا باستادى. كۇننىڭ شىجىپ تۇرعان اپتاپ ىستىعى تاعى بار. شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعى بار قۋاتىن كورسەتەتىن ءتۇس الەتىندە اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي-قورىققا ارەڭ جەتتىك.
ساياحاتشىلارعا جاعداي جاسالماعان
«ءازىربايجان ەلىنىڭ استاناسى باكۋدە بولدىق. وندا تاريحقا دەگەن قۇرمەت جوعارى. ءتىپتى ارنايى تەرمينال قوندىرعىلارى ورناتىلعان. تەرمينال تاريحي كەشەن تۋرالى بىرنەشە تىلدە تولىق اقپارات بەرەدى، كەشەندى ارالاۋ كارتاسىن جانە فوتوسۋرەتتەرىن كورسەتەدى»، — دەيدى يرينا. تانىمدىق تەرمينال سياقتى جاڭا زامان جەتىستىكتەرىن پايدالانۋ تۇگىل، بار نارسەنىڭ ءوزىن ۇقساتىپ، امان-ەسەن ساقتاۋعا زار بولىپ وتىرعانىمىزدى ول بايقاعان دا شىعار، بالكىم. مۇراجاي-قورىقتىڭ كولىك قوياتىن بەكەتى اتشاپتىرىم جەردى الىپ جاتىر. شاعىن جەرتولە مەن قوس اعاش باستىرمانى اينالدىرا قورشاۋمەن قورشاپ قويىپتى. باقىت ابدىحالىق ەسىمدى گيد-تانىستىرۋشى پەتروگليفتەردىڭ نەگىزگى 3-4 توبىن ارالاتتى. جارقاباقتاردىڭ قويناۋلارى سىرعا تۇنىپ تۇر. جارتاستاعى ءاربىر سۋرەت بەلگىلى ءبىر وقيعا جەلىسىنە قۇرىلعان. قۇددى دالا گالەرەياسى ىسپەتتى. اڭشىلىق، قۇرباندىق شالۋ، تاڭىرگە تابىنۋ، ادامنىڭ، جان-جانۋاردىڭ ومىرگە كەلۋى سياقتى تاقىرىپتار بويىنشا قاشالىپ سالىنعان سۋرەتتەردىڭ كوركەمدىگى تاڭداي قاقتىرادى. باستارىن كيىم-كەشەكتەرىمەن سالدەگە ۇقساتىپ وراپ العان ۆاسيلي مەن يرينا ءبىر ساعاتقا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا بولدىرا باستادى. 3800 گەكتار قۇرايتىن مۇراجاي-قورىقتىڭ بەرگى جاعىندا ءجۇرىپ-اق دىڭكەلەپ قالدىق. ويتكەنى، توبەمىزدەن شاقىرايعان كۇن ءوتىپ بارادى. ەسكەرتكىشتەردىڭ العاشقى توبىندا عانا سايالايتىن جەردى اڭعارعان ەدىك. وزگە كولەڭكەلەپ، تىنىستايتىن ورىندى بايقامادىق. ءيا، مۇندا سۋدىڭ ءوزى قات سياقتى. ءشول قىسقان جۇرت سۋسىن ساتىپ الاتىن دۇكەندى دە ىزدەپ تابۋى ەكىتالاي. سول سەبەپتى، ءوزىمىزدىڭ سۋدان قاتالاپ قالعانىمىزعا قاراماي، قورىق قىزمەتكەرلەرىنە سۋسىندارىمىزدى قالدىردىق. شەتەلدىك سەرىكتەرىمىزدەن ىڭعايسىز بولدى-اۋ. بىزدەن قالىسپاي ولار دا جارىم-جارتىلاي ىشىلگەن سۋسىندارىن قاتالاعان قانداستارىمىزعا بەرىپ جاتىر. «بۇرىن انداي بولعان ەدىك، مىقتىمىز» دەپ ماقتانىپ كور ەندەشە. شەتەلدىك قوناقتار مەن زەرتتەرۋشىلەرگە قوناق ءۇي، ۇلتتىق مۋزىكامىز وينالىپ تۇراتىن قۇرىلعىلار، تاڭبالى تاستاعى سۋرەتتەر نەگىزىندە جاسالعان زەرگەرلىك ءھام اشەكەي بۇيىمدار ساتىلاتىن دۇكەندەر تۋرالى اڭگىمە ايتپاي-اق قويالىق.
تاستاعى تاڭبالاردى جەلدەن، جاۋىننان، كۇننەن قورعاۋ كەرەك
باقىت ابدىحالىقتىڭ ايتۋىنشا، تاڭبالى تاستار ەندى 20 جىلدان كەيىن مۇلدە جويىلىپ ءبىتۋى ىقتيمال. ويتكەنى، بۇگىنگە جەتكەنىنىڭ ءوزى سۋرەتتەردىڭ اجەپتاۋىر تەرەڭ قاشالىپ سالىنعاندىعىندا ەكەن. ال بۇگىندە پەتروگليفتەر كۇننەن-كۇنگە كومەسكىلەنۋدە. جالپاق تاستاردى جاۋىن ءبىر مۇجىسا، ىسقىرىپ ايبات شەككەن جەل تاعى كەلىپ «تومپەشتەيدى». ال قۇرامىندا تەمىرى كوپ تاس كۇننەن توت باسىپ، تاڭبالارى جويىلىپ جاتىر. وعان قوسا، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى اسكەري سىناق تەپ-تەگىس تاستاردى بولشەك-بولشەك ەتىپ بىتىراتىپ جىبەرگەن. مۇنداي اسكەري سىناقتى ۇلىتاۋداعى تاڭبالى تاس تا باستان وتكەرگەنىن اتاپ وتكەني ءجون. ولاردى قالىپقا كەلتىرۋشى ماماندار بىرىكتىرىپ قاتىرىپ قويعانىمەن دە جىراق اراسىنا سۋ ءوتىپ، ارتىنشا بولىكتەر قايتا اجىراپ كەتەتىن كورىنەدى. ۇققانىمىز، قورىق-مۇراجايدى كۇننەن، جاۋىننان قورعايتىنداي ەتىپ شۇعىل تۇردە باستىرما سالۋ قاجەت. اسپانمەن بوي تالاستىراتىن ءزاۋلىم-ءزاۋلىم عيماراتتار سالىپ جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ بۇعان شاماسى جەتپەيدى دەگەنگە سەنۋ دە قيىن. قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا بيىلدىققا «قازمۋزەيرەستاۆراتسيا» مەكەمەسىنە 3-4 ميلليون تەڭگە بولىنگەندىگى جايىندا «تاڭبالى تاس» مۇراجاي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى ەرلىك الىمقۇلوۆ جەتكىزدى. شىندىعىندا، 900 گەكتار جەردى الىپ جاتقان تاڭبالى تاستار ءۇشىن بۇل تۇككە تاتىمايتىن قاراجات ەمەس پە؟
«سەن سالار دا، مەن سالار،
اتقا جەمدى كىم سالار؟»
«تاڭبالى تاس» اسپان استىنداعى مۇراجاي قورىعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن مادەنيەت مينيسترلىگى تاراپىنان قارجىلاندىرىلادى ەكەن. سول سەبەپتى، الماتى وبلىسىنداعى تۋريزم باسقارماسىنداعى ماماندار «تاڭبالى تاستىڭ» ماسەلەلەرىن مادەنيەت مينيسترلىگى شەشۋى قاجەتتىگىن ايتتى. ولار جولدىڭ جايىن كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنە قاراي سىلتەپتى. ال مادەنيەت مينيسترلىگىندەگىلەر قورىق الماتى وبلىسىندا جاتقاندىقتان، تۋريستەردى تارتۋ شارۋاسىنا وبلىس باسشىلىعى كىرىسۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. «سەن سالار دا، مەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالار؟» دەگەننىڭ كەرى كەلىپ تۇر. «تاڭبالى تاس» قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى ەرلىك الىمقۇلوۆ الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ اتىنا حات جولداپتى. حاتتان جاۋاپ تا كەلگەن. وندا دا كولىك جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىنە جولدى جوندەۋ تۋرالى ۇسىنىس جىبەرىلگەنى جازىلعان. ودان بولەك، بۇگىندە تاڭبالى تاستان 20 شاقىرىم جەردە قوپا كەنىندە جەر استى جارىلىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى ەكەن. مۇنىڭ جارقاباقتاردىڭ جارىلۋىنا اسەرى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جاسىرمايدى مۇراجاي ديرەكتورى. كەن ورنىنان قازىر اك شىعارىلادى. بۇل ماسەلە بويىنشا اكىمدىكتىڭ حاتتاعى جاۋابىندا كەنىشتى پايدالانىپ وتىرعان كومپانيانىڭ تجد-ىنان ارنايى رۇقساتى بار ەكەندىگى ايتىلعان.
«ءبىزدىڭ عيماراتىمىز جوق. وسى ماسەلە بويىنشا الگى اكىمدىك حاتىندا ۇزىناعاشتاعى تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ عيماراتىن بەرەمىز دەپتى. ايتەۋىر، اۋدان ىشىنەن ءبىر عيمارات تاۋىپ بەرمەكشى-اۋ بىزگە. تۋريستەرگە سەرۆيستىك قىزمەت پەن ينفروقۇرىلىمدى دامىتۋ ماقساتىندا قاراباستاۋ اۋىلىندا اۋىزسۋ ماسەلەسى شەشۋ جونىندە جامبىل اۋدانىنىڭ باسشىلىعىنا جۇكتەلگەندىگىن، تاماقتانۋ مەن ساۋدا نۇكتەلەرىن اشۋ مىندەتى جەرگىلىكتى اۋداندىق كاسىپكەرلىك بولىمگە تاپسىرىلعاندىعى تۋرالى حات تا جازىلىپتى. تاڭبالى تاستا مەديتسينالىق پۋنكت جوق. «دارىگەرلىك مەكەمە اشۋ ءۇشىن زاڭ بويىنشا اۋىلداعى ادام سانى 50-دەن كەم بولماۋ كەرەك» دەپتى بۇل ماسەلە بويىنشا قويىلعان ءبىزدىڭ ساۋالىمىزعا. تاڭبالى تاس تۇبىندەگى قاراباستاۋ اۋىلىندا 18 ءۇي بار. ءار ۇيدە ءۇش بالادان بولعاندا، حالىق سانى 50-دەن اسۋى ءتيىس قوي. «ەگەر اۋىلداعى ادام سانى 50-گە جەتسە، مەديتسينالىق پۋنكت سالۋ ماسەلەسى 2016 جىلعى ينۆەستيتسيالىق جوباعا ەنگىزىلەدى» دەلىنگەن»، — دەپ ەرلىك ىسقاقۇلى كوتەرىلگەن ماسەلەلەرگە جاۋاپ رەتىندە كەلگەن حاتتىڭ مازمۇنىمەن تانىستىردى.
قايتار جولدا قوناقتارىمىز ءتىپتى سويلەۋگە شاماسى جەتپەي قالجىراپ قالدى. تۇندە ۇشاقپەن شەكارا اساتىن جاندارعا ساپار اۋىرعا سوقتى-اۋ شاماسى. قاباقتارى قاتۋ ەرلى-زايىپتىعا جاعدايى جاسالماعان تاريحي كەشەنىمىز ءۇشىن ۇيالىپ كەلەمىز. تاڭبالى تاستان العان اسەرىمەن دە دۇرىستاپ بولىسە المادى. «بۇل جەردى ەندى جەلكەمنىڭ شۇقىرى كورسىن…» دەپ بارادى-اۋ ىشتەي…
ارمان اۋباكىر
تاقىرىپقا وراي
ەرلىك الىمقۇلوۆ،«تاڭبالى» تاريحي-مادەني جانە تابيعي مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى:
– مەن باسشىلىققا كەلگەنگە دەيىن دە بۇل ماسەلەلەر كوتەرىلگەن. كەيىن ۇمىت قالعان. جاقىندا يۋنەسكو-نىڭ كوميسسياسى كەلىپ، تالاپقا ساي ەمەس دەپ سىن ايتىپ كەتتى. سودان كەيىن قايتا قوزعالىس پايدا بولدى. كۇزدە فرانتسيادا يۋنەسكو-نىڭ ۇلكەن جيىنى بولادى. تاڭبالى تاستى جاۋىن-شاشىننان، كۇننەن قورعاۋ ماسەلەسىن سوندا كوتەمەكشىمىز.
امانقوس مەكتەپتەگى، تورۇكتانۋشى عالىم:
– تاڭبالى تاس – اتا-بابامىزدىڭ قولىنىڭ تابى قالعان ەسكەرتكىشتەر. ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسقان قۇندى مادەني جادىگەر. ونى قامقورلىققا الۋ -مەملەكەتتىڭ مىندەتى. بۇعان قازىرگى زامانعا ساي تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانا ءبىلۋ قاجەت. شەتەلدە مۇنداي ەسكەرتكىشتەردىڭ تۇبىندە ارنايى تەرمينالدار قويىلادى. وندا ءوز تۋعان تىلىندە، اعىلشىنشا جانە تاعى باسقا تىلدەردە ەسكەرتكىشتى ارالاۋ كارتاسى مەن ەرەجەسى، پەتروگليفتەردىڭ سۋرەتتەرى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرى، ءتيىستى ماعلۇماتتار ەنگىزىلەدى. تاڭبالى تاس قورىعىندا وندايدىڭ ءبىرى دە جوق. الماتى وبلىسىنداعى تاڭبالى تاس قورىعى 2004 جىلى يۋنەسكو قورعاۋىنا الىنعان-تۇعىن. سودان بەرى قانشاما جۇمىس جاساۋعا بولاتىن ەدى عوي. الماتى سياقتى الىپ شاھاردىڭ ماڭىندا ورنالاسقاندىقتان، تاڭبالى تاسقا شەتەلدىك ساياحاتشىلار دا ءجيى ات باسىن بۇرادى. ەگەر قورىقتا جاعداي جاسالسا، تۋريستەردىڭ دە سانى ارتا تۇسەرى انىق. جەرگىلىكتى تۇرعىندار قوسىمشا جۇمىس ورنىمەن قامتىلار ەدى. مەملەكەتتىڭ قازىناسىنا دا قوماقتى قارجى تۇسەر ەدى. ەڭ باستىسى، مۇنىڭ ۇلتتىق پاتريوتتىق سەزىمدى وياتۋعا، تاريحي تانىم كوكجيەگىن ارتتىرۋعا تيگىزەر رۋحاني-ەستەتيكالىق تاربيەسى وتە زور ەكەنى ءشۇباسىز. بوركىمىز قازانداي بولىپ ماقتانۋعا شەبەرمىز، ال ناقتى ىسكە كەلگەندە جاعداي مۇلدەم سىن كوتەرمەيدى. اشىق اسپان استىندا تۇرعان باعا جەتپەس ەسكەرتكىشتەرىمىز كۇننەن-كۇنگە ازىپ-توزىپ بارادى. مىڭداعان جىل بۇرىنعى كوشپەلى اتا-بابامىز قالدىرعان مۇرا – تاسقا شەكىلگەن «دالا گالارەياسىنىڭ» ەكسپوناتتارى قىسى-جازى كۇنگە توتىعىپ، جاڭبىر مەن جەلدىڭ وتىندە جارىقشاقتانىپ، كومەسكى تارتىپ، كوز الدىمىزدا جويىلىپ بارادى. كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا قازاقتىڭ كەڭ دالاسى جەتپەگەندەي تۋرا ءدال وسى ارادا اسكەري سىناق ۇيىمداستىرىلعان. دەمەك، سانالى تۇردە ادامزاتقا ورتاق بىرەگەي ەسكەرتكىشتەردى جەرمەن جەكسەن ەتپەك بولعان. ءسويتىپ، ءبىرسىپىرا الەمدىك ونەر تۋىندىسى پەتروگليفتەر مەن رۋلىق تاڭبالار، رۋنيكالىق جازبا ۇلگىلەرى تانكىنىڭ شىنجىر تابانى استىندا تاپتىلىپ كەتكەن. سول ارقىلى قازاقتىڭ تاريحىن، مادەني-رۋحاني تامىرىن جويۋدى ماقسات تۇتقان. حالىقتىڭ رۋحىن وياتۋدىڭ، عىلىمي اعارتۋدىڭ ءبىر جولى – كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىن ەجەلگى ەسكەرتكىشتەردى ناسيحاتتاۋ. بىزدە مۇنى ءوز اتا-باباسىنىڭ مۇراسى ەكەندىگىنە كۇمانمەن قارايتىن جۇمىر باستى پەندەلەر از ەمەس. ويتكەنى، وتكەنىنەن حابارى جوق نەمەسە ءتول تاريحىنان تەرىس اقپارات الىپ كەلگەن. بۇل – قوعامدىق عالىمداردىڭ ءوز جەرىندەگى مۇرالاردى دۇرىس زەرتتەمەگەندىگىنىڭ ناتيجەسى. زەرتتەلگەننىڭ وزىندە ناسيحات جوق. بۇل تاڭبالى تاستاردىڭ تاريحى بەرىسى – 4 مىڭ جىل، ارىسى – 6 مىڭ جىلعا سوزىلادى. ءتىپتى 6 مىڭ جىلدان دا ارىعا تامىر تارتۋى ابدەن ىقتيمال. تاستاعى ءمۇيىزدى ات بەينەسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ول زاماندا ءمۇيىزدى اتتار بولعانعا ۇقسايدى. بىرنەشە جەردە ءمۇيىزدى ات سۋرەتىن بايقادىق. بۇل – بيولوگتاردىڭ، گەنەتيكتەردىڭ زەرتتەۋ نىسانى. تاستاعى بيلەپ جۇرگەن ءبىر توپ ادام بەينەسى – قازاق ءبيىنىڭ پايدا بولۋ تاريحي مەرزىمىن مىڭداعان جىلعا ىلگەرى جىلجىتاتىن ارتەفاكتى. «قازاق ءومىرى بي بيلەمەگەن» حالىق دەيتىن كەيبىر «دۋالى اۋىز بىلگىشسىماقتاردىڭ» اۋزىنا قۇم قۇياتىن ناقتى دەرەك. ۇلتىمىز – تابيعاتىندا ءبيشى حالىق. اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا وسكەن جان قالاسا دا، قالاماسا دا مەيلى، ەرىكسىزدەن مۋزىكالىق ىرعاققا قوسىلادى. دەمەك، كوشپەلىلەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر مۋزىكالىق ىرعاققا باعىنعان. وعان جەلدىڭ ىزىڭى، سۋدىڭ سىلدىرى، قۇستاردىڭ شىرىلى سياقتى اينالاداعى تابيعات قۇبىلىستارى كوشپەلى قازاققا اسەر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس. تاسقا اي، كرەس، كۇنباستى ادام بەينەلەرى تاڭبالانعانىن كوردىك. كۇنباستى ادام – ءتاڭىردىڭ بەينەسى. كۇن – ءتاڭىردىڭ كوزى. اي قۇبىلىستى ايتۋ، جاريالاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇگىندە تەاترعا، ءان-كۇي كەشىنە بارعان ادام رۋحاني ءنار الادى ەمەس پە؟ تۋرا سول سياقتى بۇل تاڭبالى تاستار دا سونداي رۋحاني سەرپىلەتىن قاسيەتتى جەر بولعان. جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن مۇرامىزدى ساقتاپ قالۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى ماسەلە.
