قازاق - كيىز ءۇيلى اربالىلار دەگەن ءسوز

وسى ورايدا كونە تۇرىك ەتنوستار اتاۋلارىنىڭ ەتيمولوگيالىق زەرتتەۋلەرى دە كەنجەلەپ قالعانىن ايتۋ كەرەك. مىسالى، zGU> oquz //oγuz  oq «وق» + uz «+ۇز» ءسوزى «وق، تايپالار». كونە تۇرىك تايپالاردىڭ كوپشىلىگى سانمەن اتالدى: توعىز (zGUzxUT), سەگىز (zGUzKs), ءۇش (zGUCu) وعىز،  قىرىقۇ > قىرقىز (zQRik), ون-وق (xNU), ون ۇيعۇر (RGJU NU), وتىز تاتار (RTTzTU)  جانە ت.ب. پوليتونيم Türük Eli> تۇرۇك ەلى  «törü +ك>تورۇ +ك «تورە زاڭدى ەل، تورەلىك بيلىكتى ەل» دەگەن ماعىنالى ءسوز  قىتايشا  «تۋتسزيۋ»، «دۋلۋگا»، كونە موڭعولشا — türük> تۇرەگ دەپ حاتتالىندى. وسى تاقىرىپ كەڭ ءارى كۇردەلى بولعاندىقتان قىسقاشا عانا اتاپ وتىرمىز.

قىتاي دەرەكتەرىندە جالپى كوشپەلى تۇرىكتەردى «گاوچە، گاوگيۋي، گاوتسزيۋي» — «بيىك اربالىلار»، تەلە، تيلي، ديلي — «اربالىلار» دەلىنگەن. كونە تۇىرك تىلىندە tegrek> تەگرەك، tegre> تەگرە — اينالۋ، دوڭگەلەنۋ، tegire> تەگىرە — دوڭگەلەك،  tegirmen> تەگىرمەن — دوڭگەلەكتى ديىرمەن. بۇل اتاۋ كونە موڭوعل تىلىندە  terge// tergen > تەرگەن //تەرەگ «اربا، دوڭگەلەكتى كۇيمە اربا» تۇلعاسىندا ساقتالىنعان [1] ، ال قازاق تىلىندە  «تەرەك»، «تەرتە //تارتە» جانە ت.ب. سوزدەردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى.

كونە تۇرىك داۋىرىندە  (b>eb ەب) بيىك دوڭگەلەكتى اربا  tergeك كەڭىنەن قولدانىلدى. بۇل  ءداستۇر ءتىپتى XV عاسىرعا دەيىن جالعاسىپ ساباقتاستى دەپ ايتۋعا بولادى. ورتاعاسىرلاردى كوشپەلىلەردە اربا، بيىك اربا، كۇيمە اربا سەكىلدى  ەكى، ءتورت دوڭگەلەكتى وگىد، جىلقى، تۇيەگە جەككەن الۋان ءتۇرلى اربالاردىڭ بولعاندىعى جايىندا (پلانو كارپيني، گ.رۋبرۋك جانە ت.ب. [2]) ساياحاتشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە  مول دەرەكتەر جازىلعان.

وسىعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى ءبىز «قازاق» اتاۋىنىڭ ءتۇپ-توركىنىن qas+aq> // (qaz+γaq?>)كاز+اح دەگەن قۇرامىندا تۇسىندىرمەكشىمىز. ونىڭ سەمانتيكاسى «اربالى كوشپەلىلەر»دەگەنگە سايادى.  قازاق ءسوزىنىڭ توركىنى  جايىندا كوپتەگەن بولجامدار، پىكىرلەر بار.  قازىرگە دەيىن بەلگىلى بولعان VII-IX عاسىرلاردىڭ  كونە تۇرىك ءتىلدى ەسكەرتكىشتەرىندە  «قازاق»، «الاش» دەگەن سوزدەر كەزدەسپەيدى.  دەمەك بۇل اتاۋلار  ودان كەيىنگى زاماندا پايدا بولدى دەگەن ءسوز. ەسكى موڭعول جازبا دەرەكتەرىندە، مىسالى XIII عاسىردىڭ تۋىندىسى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە»  «qasaq //qasgaq tergen>قاساق//قاسعاق تەرگەن» -  تەمىر قۇرساۋلى  ۇلكەن اربا («قازاق كۇيمەسى»؟) دەگەن ماعىنالى اتاۋ كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە  «قاز+اق» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى وسىندا بولۋى ابدەن ىقتيمال. كوشپەلىلەردە  كيىز تيەگەن  ۇلكەن اربالار بولدى.   كونە تۇرىك داۋىرىندە «تەلە» دەگەن ەتنونيم دە وسى اتاۋدىڭ « كيىز ءۇيلى اربا» دەگەننىڭ بايىرعى نۇسقاسى. باسقاشا ايتقاندا «تەرگەن، تەرمە، تەريم، تەرمە الاشا، تەرتە»   دەگەن  قازىرگى تۇرىك تىلدەرىندەگى سوزدەر توركىندەس، ماعىناسى جەلىلەس دەگەن ءسوز.  سونىمەن قوسا «قاڭلى»، «قىپشاق» دەگەن اتاۋلار دا  «كيىز ءۇيلى اربالى» دەگەن سوزدەردىڭ بالامالارى.

قازىرگى قازاق تىلىندە «دوڭگەلەك، دومالاق، شەڭبەر، اربا، دوڭگەلەكتى اربا، شىعىرشىقتى اربا » دەگەن ورتاق سەمانتيكالى qas- // qaz- ءتۇبىر مورفەمادان  «قاساعا، قاسابا، قازان، قازىق، قوساق، قۇدىق، قاسىق» [3]    جانە ت،ب، سوزدەر ساقتالىنعان.  قازاق ءسوزىنىڭ ىلكى نۇسقاسى  «قاس» دەگەن ءسوز. ول اعاشتان جاسالىنعان دوڭگەلەكتى بايلانىستىرىپ تۇراتىن ءتورت اعاشتىڭ اتاۋى. «قاس تاڭبا»  دەپ تە سونى اتايدى.  بۇعان ۇقساس ورتاق ماعىنالى قاساعا -  «اربا دوڭعالىعىنىڭ تەمىرى، وشاقتىڭ  قازان تۇراتىن شەڭبەرى» (قتس-الماتى، 1999. -385 ب.),  «قاس» ( ەردىڭ الدىڭعى جانە ارتىق باسى، اربا دوڭگەلەگىنىڭ تەمىر قۇرساۋلارى),   «قاز+ان» (كيىز ءۇيدىڭ تەمىر  قازانى) (qasγaq // qazγan > // qazaq> كازاح [4] ), «قوس+اق» (وگىزدى قوساقتاپ جەگىگەن «كۇركە» ءۇيلى اربا),  «قاز+ىق» (ات جانە ت.ب. بايلايتىن قازىق)  دەگەن سوزدەر دە بايلانىستى بولماق. دەمەك قازاق  دەپ ءبىز  كيىز ءۇي ارتقان اربالارىمىزدى  اتاعانبىز. سوندىقتان بولار وزگە  كورشى جۇرتتىڭ بارلىعى ءبىزدى  «قازاقتار»  ياعني «كيىز ءۇيلى اربالىقتار»  دەپ اتادى. ءبىز دە ءوزىمىزدى سولاي اتادىق.   ال «الاش» ءسوزى   «قازاق» سوزىمەن بىرگە ايتىلادى-دا، ونىڭ ماعىناسى دا بىردەي. سونىمەن «الاش» دەگەنىمىز كيىز ءۇيلى اربانىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ اتاۋى. سول سەبەپتەن  كيىز ءۇيلى اربالى «كوشپەلى» تۇرىك تەكتەس ەتنوستار ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا بىرىگىپ «قىپشاق، قاڭلى، قازاق، الاش» بولدى.

ناپيل بازىلحان، تۇرىكتانۋشى

[1] بازىلحان ب. قازاق جانە موڭعول تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى تاريحي گرامماتيكاسى (سراۆنيتەلنايا يستوريچەسكايا گرامماتيكا كازاحسكوگو ي مونگولسكوگو يازىكوۆ). مورفولوگيا. — الماتى، 2000. — 446 ب.

[2] پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىە سترانى پلانو كارپيني ي گيلوما رۋبرۋكا. — الماتى، 1993. — C. 24,80.

[3] قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى. الماتى، 1999. — 355, 385, 410 بب.

[4] يۋدين ۆ.پ. تسەنترالنايا ازيا ۆ XIV-XVIII ۆەكاح گلازامي ۆوستوكوۆەدا / ك ەتيمولوگي ەتنونيما كازاح (قازاق). — الماتى، 2001. -3 84س.+ ۆكل.4 س.