Tarıhı zertteýlerde etnonımderdiń etımologııasy ıaǵnı etnostar men ulystardyń ataýlarynyń shyǵý teginiń túp tórkini kúrdeli zertteýlerdiń biri. Alaıda, sheshilmeıtin de máseleler joq emes. Árbir zertteýshi óz ýájderin aıtsa da, ortaq pikir áli de joq. Oǵan úzildi-kesildi jaýap bere alatyndaı tarıhı derekterdiń azdyǵy kedergi bolyp tur. Qazaq sóziniń tórkini jaıynda kóptegen boljamdar, pikirler bar. Qazirge deıin belgili bolǵan VI-IX ǵasyrlardyń kóne túrik tildi eskertkishterinde «qypshaq», «alash», «qazaq» degen sózder kezdespeıdi. Demek bul ataýlar odan keıingi zamanda paıda boldy degen sóz.
Osy oraıda kóne túrik etnostar ataýlarynyń etımologııalyq zertteýleri de kenjelep qalǵanyn aıtý kerek. Mysaly, zGU> oquz //oγuz oq «oq» + uz «+uz» sózi «oq, taıpalar». Kóne túrik taıpalardyń kópshiligi sanmen ataldy: toǵyz (zGUzxUT), segiz (zGUzKs), úsh (zGUCu) oǵyz, qyryqu > qyrqyz (zQRik), on-oq (xNU), on uıǵur (RGJU NU), otyz tatar (RTTzTU) jáne t.b. Polıtonım Türük Eli> túrúk Eli «törü +k>tórú +k «tóre zańdy el, tórelik bılikti el» degen maǵynaly sóz qytaısha «týzıý», «dýlýga», kóne mońǵolsha — türük> túreg dep hattalyndy. Osy taqyryp keń ári kúrdeli bolǵandyqtan qysqasha ǵana atap otyrmyz.
Qytaı derekterinde jalpy kóshpeli túrikterdi «gaoche, gaogıýı, gaozıýı» — «bıik arbalylar», tele, tılı, dılı — «arbalylar» delingen. Kóne túirk tilinde tegrek> tegrek, tegre> tegre — aınalý, dóńgelený, tegire> tegire — dóńgelek, tegirmen> tegirmen — dóńgelekti dıirmen. Bul ataý kóne mońoǵl tilinde terge// tergen > tergen //tereg «arba, dóńgelekti kúıme arba» tulǵasynda saqtalynǵan [1] , al qazaq tilinde «terek», «terte //tárte» jáne t.b. sózderdi erekshe ataýǵa bolady.
Kóne túrik dáýirinde (b>eb eb) bıik dóńgelekti arba tergek keńinen qoldanyldy. Bul dástúr tipti XV ǵasyrǵa deıin jalǵasyp sabaqtasty dep aıtýǵa bolady. Ortaǵasyrlardy kóshpelilerde arba, bıik arba, kúıme arba sekildi eki, tórt dóńgelekti ógid, jylqy, túıege jekken alýan túrli arbalardyń bolǵandyǵy jaıynda (Plano Karpını, G.Rýbrýk jáne t.b. [2]) saıahatshylardyń eńbekterinde mol derekter jazylǵan.
Osyǵan máselelerge baılanysty biz «qazaq» ataýynyń túp-tórkinin qas+aq> // (qaz+γaq?>)kaz+ah degen quramynda túsindirmekshimiz. Onyń semantıkasy «arbaly kóshpeliler»degenge saıady. Qazaq sóziniń tórkini jaıynda kóptegen boljamdar, pikirler bar. Qazirge deıin belgili bolǵan VII-IX ǵasyrlardyń kóne túrik tildi eskertkishterinde «qazaq», «alash» degen sózder kezdespeıdi. Demek bul ataýlar odan keıingi zamanda paıda boldy degen sóz. Eski mońǵol jazba derekterinde, mysaly XIII ǵasyrdyń týyndysy «Mońǵoldyń qupııa shejiresinde» «qasaq //qasgaq tergen>qasaq//qasǵaq tergen» - temir qursaýly úlken arba («qazaq kúımesi»?) degen maǵynaly ataý kezdesedi. Bizdiń pikirimizshe «qaz+aq» sóziniń túp-tórkini osynda bolýy ábden yqtımal. Kóshpelilerde kıiz tıegen úlken arbalar boldy. Kóne túrik dáýirinde «tele» degen etnonım de osy ataýdyń « kıiz úıli arba» degenniń baıyrǵy nusqasy. Basqasha aıtqanda «tergen, terme, terım, terme alasha, terte» degen qazirgi túrik tilderindegi sózder tórkindes, maǵynasy jeliles degen sóz. Sonymen qosa «qańly», «qypshaq» degen ataýlar da «kıiz úıli arbaly» degen sózderdiń balamalary.
Qazirgi qazaq tilinde «dóńgelek, domalaq, sheńber, arba, dóńgelekti arba, shyǵyrshyqty arba » degen ortaq semantıkaly qas- // qaz- túbir morfemadan «qasaǵa, qasaba, qazan, qazyq, qosaq, qudyq, qasyq» [3] jáne t,b, sózder saqtalynǵan. Qazaq sóziniń ilki nusqasy «qas» degen sóz. Ol aǵashtan jasalynǵan dóńgelekti baılanystyryp turatyn tórt aǵashtyń ataýy. «Qas tańba» dep te sony ataıdy. Buǵan uqsas ortaq maǵynaly qasaǵa - «arba dońǵalyǵynyń temiri, oshaqtyń qazan turatyn sheńberi» (QTS-Almaty, 1999. -385 b.), «qas» ( erdiń aldyńǵy jáne artyq basy, arba dóńgeleginiń temir qursaýlary), «qaz+an» (kıiz úıdiń temir qazany) (qasγaq // qazγan > // qazaq> kazah [4] ), «qos+aq» (ógizdi qosaqtap jegigen «kúrke» úıli arba), «qaz+yq» (at jáne t.b. baılaıtyn qazyq) degen sózder de baılanysty bolmaq. Demek qazaq dep biz kıiz úı artqan arbalarymyzdy ataǵanbyz. Sondyqtan bolar ózge kórshi jurttyń barlyǵy bizdi «qazaqtar» ıaǵnı «kıiz úıli arbalyqtar» dep atady. Biz de ózimizdi solaı atadyq. Al «Alash» sózi «qazaq» sózimen birge aıtylady-da, onyń maǵynasy da birdeı. Sonymen «Alash» degenimiz kıiz úıli arbanyń bir túriniń ataýy. Sol sebepten kıiz úıli arbaly «kóshpeli» túrik tektes etnostar bir shańyraqtyń astyna birigip «qypshaq, qańly, qazaq, alash» boldy.
Napıl BAZYLHAN, túriktanýshy
[1] Bazylhan B. Qazaq jáne mońǵol tilderiniń salystyrmaly tarıhı grammatıkasy (Sravnıtelnaıa ıstorıcheskaıa grammatıka kazahskogo ı mongolskogo ıazykov). Morfologııa. — Almaty, 2000. — 446 b.
[2] Pýteshestvıe v vostochnye strany Plano Karpını ı Gıloma Rýbrýka. — Almaty, 1993. — C. 24,80.
[3] Qazaq tiliniń sózdigi. Almaty, 1999. — 355, 385, 410 bb.
[4] Iýdın V.P. entralnaıa Azııa v XIV-XVIII vekah glazamı vostokoveda / K etımologıı etnonıma kazah (qazaq). — Almaty, 2001. -3 84s.+ vkl.4 s.
