حالىقتىڭ رۋحاني ءوسۋ دەڭگەيى جازۋ-سىزۋىمەندە ولشەنەدى دەسەك، قادىم زامانداردا ءارىپتى تاسقا شاپقىمەن ويىپ، مال تەرىسىنە تەمىرمەن قارىپ جازعان كوڭىلى جۇيرىك بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز سوڭىنا از مۇرا قالدىرماعان عوي. ءسوز جوق، وسى ۇشان-تەڭىز مادەني بايلىقتىڭ تۋ توركىنىنە سىرىن ءبىلۋ شاڭ باسقان تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنىڭ ءبىر پاراسىن انىقتاۋعا سەبى تيەرى انىق.
وسىنداي ورايدا، ەلىمىزدىڭ باعزى تىرشىلىگىنەن، رۋحاني ءومىرىنىڭ ءار كەزەڭىنەن كەڭىنەن ماعلۇمات بەرەر اسا قۇندى سالانىڭ ءبىر الۋانى — دانا دا شەبەر حالقىمىزدىڭ بەساسپاپ قولىنان تۋعان زەرگەرلىك ونەرى دەپ بىلەمىز. كەيۋانا-اجەلەرىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تاعاتىن شاشباۋ-شولپىلارى، سىرتقى كيىم تۇيمەلەرى، ساقينا-بىلەزىك، سىرعا-جۇزىكتەرى، ولاردىڭ ءار قيلى ستيلمەن كومكەرىلگەن ويۋ-ورنەكتەرى تىلسىمنان سىر تارتىپ، كوكەيگە نەشە ءتۇرلى ادەمى ويلار ۇيالاتاتىنداي. دەگەنمەن، وسىنداي اشەكەي-ايشىقتى، ءزىبى-ءزىننات بۇيىمداردىڭ اتىن بابالار ميراسىنان، داعدى-داستۇرىنەن قول ءۇزىپ كەتكەن، ۋربانيزاتسيالانعان قازىرگى بۋىننىڭ بىلە بەرمەيتىنى ورنى تولماس وكىنىشتى جايت. مۇنداي مۇرالى ونەردى شىن مانىندەگى ۇلتتىق كاسىپكە اينالدىرا بىلسەك، كوپ نارسەدەن ۇتارىمىز كادىك. وسى تاقىلەتتەس ۇلتىمىزدىڭ ەرەكشە بۇيىمدارىن سىرتتان كەلگەن قوناقتارعا عانا سىي-سياپات ءۇشىن تىقپالاي بەرگەنشە، كۇندەلىكتى قولدانىلار تۇرمىس سالتىمىزعا ەنگىزسە عوي. بۇلار باسقاسىن بىلاي قويعاندا، سۋالىپ بارا جاتقان تىلدىك قورىمىزدىڭ ءبىر ارنا-كوزى ەمەس پە. ماسەلەن، التىن مەن كۇمىس قۇيعان بايىرعى شەبەر زەرگەرلەرىمىزدىڭ ەستە جوق ەسكى كەزەڭدەردەن بەرى التىننىڭ سالماعىن ولشەيتىن جەتى ولشەمى بار تارازى-اسپابى بولعان دەيدى. تارازىداعى جەتى ولشەمنىڭ ەڭ كىشىسى، ەڭ ۇياسىزى «مىسقال» اتالعان. كادىمگى ەستاي اقىننىڭ قىز نازىكتىگىن جىر قىلىپ «سالماعىڭ بىلىنبەيدى ءبىر مىسقالداي» دەيتىنى وسى مىسقال. بۇگىنگىنىڭ جاستارى دا، جاسامىسى دا ءتىپتى ءجيى ءسوز بولاتىن، ءبىر ءوزى ءجۇز قانشا بۇيىمنان قۇرالاتىن كيىز ۇيدەگى زاتتاردىڭ اتاۋىن تاپ باسىپ، ءدال اتاي الاتىنىنا ۇلكەن كۇمان كەلتىرەمىز.
ءسوزىمىزدىڭ ءىلامى بوپ وتىرعانى — ايەلدەرگە ارنالعان اشەكەي بۇيىمداردا، ساندىك زاتتاردا كورىنەتىن ەن-تاڭبالار. ال بۇل ەن-تاڭبالاردىڭ پايدا بولۋ سىرى نەدە؟ ەسىمى بەيمالىم شەبەرلەر جۇزىك ساقينا كوزىنە ەن-تاڭبالاردى نەگە ويىپ سالعان؟ شىندىعىندا بۇل بەلگىلەر حالقىمىزدىڭ شارۋاشىلىق ەسەبىندە، ساياسي ومىرىندە ءمانى زور، ەرەكشە ماڭىزدى قىزمەت اتقارعان. بىزشە، ونىڭ شىعۋ تەگىن پيكتوگرافيالىق-سۋرەت جازۋىنان جانە ونىڭ جوعارعى ساتىسى — ۇعىمدى بىلدىرەتىن يدەوگرافيالىق جازۋدان ىزدەگەن ءلازىم. بۇلار نەگىزىنەن ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جەرىندەگى ىلگى قاۋىمدىق تىرشىلىكتە دۇنيەگە كەلگەن وي مەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن العاشقى جازۋ ۇلگىلەرى بولدى. بۇل جازۋ تۇرلەرى ءبىزدىڭ جەردە ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالىپ، كەلە-كەلە تۇركى جانە قازاقتىڭ رۋلىق ەن-تاڭبالارىنا، ءتىپتى كەيىننەن مەنشىكتىكتى كورسەتەر بەلگىگە اينالىپ كەتكەن. بۇعان قازاقتاردىڭ ەجەلدەن بەرى ءىرى قارا مالى مەن جىلقى سانىنا كۇيدىرىلىپ باسىلاتىن كوز تاڭبا، ايىر تاڭبا، بالتا تاڭبا، باقان تاڭبا،تاراق تاڭبا، ءشومىش تاڭبا، شىلبىر تاڭبا ىسپەتتى رۋلىق تاڭبالار مەن ۇساق مال قۇلاعىنا سالىناتىن تىلىك ەن، سوتا تىلىك ەن، كوز ەن، جۇرەكشە ەن، سولاق ەن، قيىقشا ەن، قيىق ەن، ويىق ەن، قۇمىرسقا ەن، كەسىك ەن، سىدىرعىش ەن سەكىلدى مەنشىكتىكتى كورسەتەتىن ەن-تاڭبالار كۋا. بۇل بەلگىلى ۇعىمدى بىلدىرەتىن يدەوگرافيالىق جازۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ۇلانعايىر قازاق دالاسىندا كونە داۋىرلەردەن قالعان تاڭبالار مولىنان كەزدەسىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ توپىراقتا بۇلاردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ جۇيەلەۋ جۇمىستارى تىم از. وسىنداي قالىڭ جازۋى بار جەردىڭ ءبىرى — تامعالى تاس قوي. وندا قازاق ولكەسىن قونىستانعان تايپالاردىڭ تاسقا قاشاپ تۇسىرگەن مىڭداعان تاڭبالارى، ەل باسشىلارىنىڭ قول قويعان اتتارى، ۇراندارى، ادەمى ورنەكتەر ناقىشتالعان. وسى «تامعالى تاس» جازۋىنا ەرتە كەزدە تولىق ءمان بەرگەن عالىم ا. ي. شرەنك بولدى. اكادەميك ءا. مارعۇلان ءوزىنىڭ «تامعالى تاس جازۋى» اتتى ماقالاسىندا: «قازاقتاردىڭ قاريا ءسوزى بويىنشا يسلام ءداۋىرى باستالاتىن كەزدە بۇل جەردىڭ كوپ تايپالارى وسى ارادا باس قوسىپ، ۇلى مەرەكە جاساعان. بارلىق تايپالاردىڭ ۇلىس باسقاراتىن ادامدارى، اتاقتى بيلەرى، اسقان ەرلەرى جينالىپ، كەڭەس قۇرىپ، قاي تايپا قاي جەردى قونىس ەتۋ ماسەلەسىن شەشكەن. ءاربىر تايپانىڭ وزىنە ارناپ تاڭبا بەرىپ، ول تاڭبانىڭ سۋرەتىن وسى تاسقا قاشاپ تۇسىرگەن» — دەيدى. ءماشھۇر عالىم كەلتىرگەن وسى تاڭبالى تاستاعى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبا-بەلگىلەرىنە نازار اۋدارار بولساق: ءۇيسىن تاڭباسى — ءۇش ءالىپ، قىپشاق تاڭباسى — ەكى ءالىپ (قوس كوسەۋ), ارعىن تاڭباسى — كوز تاڭبا، قارپىق تاڭباسى — كوزىلدىرىك، قوڭىراتتىكى — بوساعا، نايمان تاڭباسى — باعانا، كەرەي، كەرەيىت، كىشى ءجۇز كەتەلەرىنىڭ تاڭباسى — اشامايلى، اداي تاڭباسى — جەبە، ت.ب. بولىپ كەلەتىنىن كورەمىز. ال، ءور التاي ءوڭىرىنىڭ تاڭباسى ورحون-ەنيسەي بويىنداعى رۋنا جازۋىنىڭ «د» ارپىنە ۇيلەسەدى. مۇمكىن، دۋلاتتاردىڭ دا تاڭباسى دا وسى بولۋى بەك مۇمكىن. ال تومەندە كەلتىرىپ وتىرعان سۋرەتتەگى جۇزىك، تۇيمە تاناكوزدەرىندەگى پەرەزە تاسقا كۇمىسپەن سالىنعان تاڭبالار سول تامعالى تاستاعى قازاق رۋلارىنىڭ تاڭبالارىنا مەيلىنشە ۇقساس ەمەس پە؟
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ءار رۋ-تايپانىڭ قولىنان ونەرى تامعان زەرگەرى ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ايەلدەر بۇيىمىندا، مۋزىكالىق اسپاپ اشەكەيلەرىندە، اعاش جانە بىلعارى ىدىس-اياقتارىندا، قارۋ-جاراق، ەر-تۇرمانداردا كورسەتىپ، كەلەشەك بۋىنعا ءىز قالدىرىپ وتىرعان-اۋ. بۇنداي بەدەرلى زاتتاردى سوققان شەبەرلەر ءۇش ءجۇز رۋلارىنان شىققان ونەرشىلەر بولۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ. قالاي ويلايسىز؟
ەلەۋجان سەرىموۆ،
قاراعاندى،
Abai.kz
