Halyqtyń rýhanı ósý deńgeıi jazý-syzýymende ólshenedi desek, qadym zamandarda áripti tasqa shapqymen oıyp, mal terisine temirmen qaryp jazǵan kóńili júırik burynǵy ata-babalarymyz sońyna az mura qaldyrmaǵan ǵoı. Sóz joq, osy ushan-teńiz mádenı baılyqtyń týý tórkinine syryn bilý shań basqan tarıhymyzdyń «aqtańdaq» betteriniń bir parasyn anyqtaýǵa sebi tıeri anyq.
Osyndaı oraıda, elimizdiń baǵzy tirshiliginen, rýhanı ómiriniń ár kezeńinen keńinen maǵlumat berer asa qundy salanyń bir alýany — dana da sheber halqymyzdyń besaspap qolynan týǵan zergerlik óneri dep bilemiz. Keıýana-ájelerimizdiń kúndelikti taǵatyn shashbaý-sholpylary, syrtqy kıim túımeleri, saqına-bilezik, syrǵa-júzikteri, olardyń ár qıly stılmen kómkerilgen oıý-órnekteri tylsymnan syr tartyp, kókeıge neshe túrli ádemi oılar uıalatatyndaı. Degenmen, osyndaı áshekeı-aıshyqty, zibi-zinnát buıymdardyń atyn babalar mırasynan, daǵdy-dástúrinen qol úzip ketken, ýrbanızaııalanǵan qazirgi býynnyń bile bermeıtini orny tolmas ókinishti jaıt. Mundaı muraly ónerdi shyn mánindegi ulttyq kásipke aınaldyra bilsek, kóp nárseden utarymyz kádik. Osy taqylettes ultymyzdyń erekshe buıymdaryn syrttan kelgen qonaqtarǵa ǵana syı-sııapat úshin tyqpalaı bergenshe, kúndelikti qoldanylar turmys saltymyzǵa engizse ǵoı. Bular basqasyn bylaı qoıǵanda, sýalyp bara jatqan tildik qorymyzdyń bir arna-kózi emes pe. Máselen, altyn men kúmis quıǵan baıyrǵy sheber zergerlerimizdiń este joq eski kezeńderden beri altynnyń salmaǵyn ólsheıtin jeti ólshemi bar tarazy-aspaby bolǵan deıdi. Tarazydaǵy jeti ólshemniń eń kishisi, eń uıasyzy «mysqal» atalǵan. Kádimgi Estaı aqynnyń qyz náziktigin jyr qylyp «salmaǵyń bilinbeıdi bir mysqaldaı» deıtini osy mysqal. Búginginiń jastary da, jasamysy da tipti jıi sóz bolatyn, bir ózi júz qansha buıymnan quralatyn kıiz úıdegi zattardyń ataýyn tap basyp, dál ataı alatynyna úlken kúmán keltiremiz.
Sózimizdiń ilámi bop otyrǵany — áıelderge arnalǵan áshekeı buıymdarda, sándik zattarda kórinetin en-tańbalar. Al bul en-tańbalardyń paıda bolý syry nede? Esimi beımálim sheberler júzik saqına kózine en-tańbalardy nege oıyp salǵan? Shyndyǵynda bul belgiler halqymyzdyń sharýashylyq esebinde, saıası ómirinde máni zor, erekshe mańyzdy qyzmet atqarǵan. Bizshe, onyń shyǵý tegin pıktografııalyq-sýret jazýynan jáne onyń joǵarǵy satysy — uǵymdy bildiretin ıdeografııalyq jazýdan izdegen lázim. Bular negizinen Ortalyq Azııa men Qazaqstan jerindegi ilgi qaýymdyq tirshilikte dúnıege kelgen oı men uǵymdy bildiretin alǵashqy jazý úlgileri boldy. Bul jazý túrleri bizdiń jerde uzaq ýaqyt boıy saqtalyp, kele-kele túrki jáne qazaqtyń rýlyq en-tańbalaryna, tipti keıinnen menshiktikti kórseter belgige aınalyp ketken. Buǵan qazaqtardyń ejelden beri iri qara maly men jylqy sanyna kúıdirilip basylatyn kóz tańba, aıyr tańba, balta tańba, baqan tańba,taraq tańba, shómish tańba, shylbyr tańba ispetti rýlyq tańbalar men usaq mal qulaǵyna salynatyn tilik en, sota tilik en, kóz en, júrekshe en, solaq en, qıyqsha en, qıyq en, oıyq en, qumyrsqa en, kesik en, sydyrǵysh en sekildi menshiktikti kórsetetin en-tańbalar kýá. Bul belgili uǵymdy bildiretin ıdeografııalyq jazýdyń bir túri. Ulanǵaıyr qazaq dalasynda kóne dáýirlerden qalǵan tańbalar molynan kezdesip otyrady. Bizdiń topyraqta bulardy bir izge túsirip júıeleý jumystary tym az. Osyndaı qalyń jazýy bar jerdiń biri — Tamǵaly tas qoı. Onda qazaq ólkesin qonystanǵan taıpalardyń tasqa qashap túsirgen myńdaǵan tańbalary, el basshylarynyń qol qoıǵan attary, urandary, ádemi órnekter naqyshtalǵan. Osy «Tamǵaly tas» jazýyna erte kezde tolyq mán bergen ǵalym A. I. Shrenk boldy. Akademık Á. Marǵulan óziniń «Tamǵaly tas jazýy» atty maqalasynda: «Qazaqtardyń qarııa sózi boıynsha ıslam dáýiri bastalatyn kezde bul jerdiń kóp taıpalary osy arada bas qosyp, uly mereke jasaǵan. Barlyq taıpalardyń ulys basqaratyn adamdary, ataqty bıleri, asqan erleri jınalyp, keńes quryp, qaı taıpa qaı jerdi qonys etý máselesin sheshken. Árbir taıpanyń ózine arnap tańba berip, ol tańbanyń sýretin osy tasqa qashap túsirgen» — deıdi. Máshhúr ǵalym keltirgen osy Tańbaly tastaǵy qazaq rý-taıpalarynyń tańba-belgilerine nazar aýdarar bolsaq: Úısin tańbasy — úsh álip, Qypshaq tańbasy — eki álip (qos kóseý), Arǵyn tańbasy — kóz tańba, Qarpyq tańbasy — kózildirik, Qońyrattiki — bosaǵa, Naıman tańbasy — baǵana, Kereı, kereıit, kishi júz keteleriniń tańbasy — ashamaıly, Adaı tańbasy — jebe, t.b. bolyp keletinin kóremiz. Al, ór Altaı óńiriniń tańbasy Orhon-Enıseı boıyndaǵy rýna jazýynyń «d» árpine úılesedi. Múmkin, dýlattardyń da tańbasy da osy bolýy bek múmkin. Al tómende keltirip otyrǵan sýrettegi júzik, túıme tanakózderindegi pereze tasqa kúmispen salynǵan tańbalar sol Tamǵaly tastaǵy qazaq rýlarynyń tańbalaryna meılinshe uqsas emes pe?
Budan shyǵatyn qorytyndy, ár rý-taıpanyń qolynan óneri tamǵan zergeri óziniń shyqqan tegin áıelder buıymynda, mýzykalyq aspap áshekeılerinde, aǵash jáne bylǵary ydys-aıaqtarynda, qarý-jaraq, er-turmandarda kórsetip, keleshek býynǵa iz qaldyryp otyrǵan-aý. Bundaı bederli zattardy soqqan sheberler úsh júz rýlarynan shyqqan ónershiler bolýy ábden múmkin-aý. Qalaı oılaısyz?
Eleýjan SERIMOV,
Qaraǵandy,
Abai.kz
