نۇرلان كەنجەاحمەت، بونن ۋنيۆەرسيتەتى،
شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ (گەرمانيا) پروفەسسورى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
نەگە دە بولسا كوزقاراسى ەركىن، ەشكىمنىڭ پىكىرىنە جالتاقتامايتىن، تاريح عىلىمىنداعى ناقتى ءوز سالاسىنان باسقا تاراپتاعى سۇراقتارعا كەسىم ايتپايتىن (دالەلى بولسا دا) جاس پروفەسسور كوپ تۇستا «بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم» دەپ سويلەپ وتىردى. ءوزى ءبىر سىناپ وتكەن بىزدەگى پروفەسسورلىق «تاكاپپارلىقتى» بويىنا جۇقتىرماعانى كورىنىپ تۇر. «ادامعا دەگەن باستى قۇرمەت – ونىڭ ءبىلىمى مەن كىسىلىگىنە كورسەتىلەتىن» ەلدە قىزمەت ەتۋدىڭ پايداسى سول شىعار، بالكىم. عىلىمعا قىزمەت ەتۋ، اناۋ ايتقانداي، جانپيدالىق ەتۋدى تالاپ ەتەتىن «قورقىنىشتى»، «قيىن» مىندەت ەمەس ەكەن عوي دەپ قالعاندايسىڭ. بىلىمىڭە ساي بىلىگىڭ، العانىڭا ساي ادالدىعىڭ بولسا – عالىم دەگەن اتاق سول ەكەن. جانە… قازاقتىڭ وتكەنىنە تامسانىستان گورى سابىرى باسىمداۋ كوزقاراستى اڭدادىق. ۇلتتى ءسۇيۋ كەرەك ەكەن: داڭعويلىقپەن، سانقويلىقپەن ەمەس. «مەنىڭ بابام وسىنداي ەدى»، – دەپ ماقتانعان دۇرىس – ورنىمەن بولعاندا، شىندىقپەن استاسىپ جاتقاندا. اسىرا سىلتەپ، بۇرمالانعان تاريحتىڭ عۇمىرى – شۇپ-شۇناق.
– ەل ەركىندىككە شىققالى قازاقتا جاپپاي ەتەك العان ءبىر مىنەز بار: كىم-كىمنىڭ دە باباسى – باتىر، اتاسى – دانا. اتقا مىنە قالعان قاي اۋىلداسىمىزدى دا اسىل تەكتى جاساپ شىعۋ وتە وڭاي ءھام وتە پايدالى تىرلىك دەرلىكتەي. بۇل – ءبىزدىڭ تاريحقا كوزقاراسىمىزدىڭ اسا سالماقتى ەمەس ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. وسىدان كەلىپ تاريحتى بۇرمالاۋ پايدا بولادى. ءسىز قىزمەت ەتىپ جۇرگەن گەرمانيانىڭ ءبىزدىڭ تاريحقا دەگەن كوزقاراسى قانداي؟ الەمدىك تاريح عىلىمىندا گەرمانيا نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟
– گەرمانيا دامىعان ەل عوي. تاريحتى تارازىلاۋدا ەكونوميكانىڭ ءرولى دە وتە زور. تاريحقا كوزقاراسى، ۇستانىمى، ناقتىلىعى جاعىنان بۇرىننان مىقتى بولىپ تۇر عوي. ەۋروپانىڭ اعاسى دەي مە؟ عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا بولسىن جەتەكشىلىك دارەجەدە. ولار ءوز تاريحىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، اقىرعى نۇسقاسىن جاساپ قويعان ەل. قازىرگى تاريح عىلىمى الەمگە، ونىڭ ىشىندە ءبىز، ياعني شىعىس تا بار، – كوپ كوڭىل بولەتىن بولىپ ءجۇر. بۇل قادامعا جايدان-جاي بارىپ وتىر دەي المايمىز. الەمدىك عىلىمعا جەتەكشىلىك ەتۋ، الەم ەلدەرىنىڭ تاريحىنا قاتىستى شەشىم جاساۋ – ءبىر ەسەپتەن وزىنە تاۋەلدى كەپكە ءتۇسىرۋ دەۋگە كەلەدى. بەينەلەپ ايتساق، عىلىم ارقىلى جاۋلاپ الۋ. ايگىلى «گۋمبولدت» قورىنىڭ ماقساتى دا وسى تۇستان شىعادى. بونن ۋنيۆەرسيتەتىندە جىل سايىن موڭعولداردىڭ ءداستۇرلى نادام مەرەكەسى وتكىزىلەدى. ال جەلتوقسان، قاڭتار ايلارىندا روجدەستۆو مەرەكەسى كەزىندە بونندا جارمەڭكە بولادى، ودان موڭعوليادان ساتۋشىلار كەلىپ زاتتارىن ساتادى. مۇنىڭ ءوزى نەمىستەردىڭ كوشپەلىلەر وركەنيەتىنە قىزىققاندىعى. الەم تاريحىندا كوشپەندىلەر ءداۋىرى دەپ اتالاتىن ءداۋىر بار. اتالمىش ءداۋىر سوناۋ عۇن-تۇرىك زامانىنان شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر زامانىنا دەيىن الەمدى باعىندىرۋ، اسقان اسكەري ونەرى، مىقتى قارۋ-جاراعى، سالت اتتى ساربازدارى، دامىعان اۋىز ادەبيەتى سياقتىلارىمەن ەرەكشەلەنەدى. مەنىڭشە، نەمىستەر كوشپەندىلەردىڭ وسى ەرەكشەلىگىنە قىزىقسا كەرەك. دۇنيە-جۇزىلىك ەكى سوعىستى وزدەرى باستاپ، وزدەرى جەڭىلگەن ەل ءۇشىن تاريحتان ساباق الۋ، باسقالاردان ونەگە الۋ قاجەت شىعار.
– ءسىزدىڭ جولىڭىز قالاي ءتۇسىپ ءجۇر بۇل ەلگە؟
– 2011 جىلى «قىتايدىڭ يۋان جانە مين پاتشالىعى تۇسىندا جاسالعان كارتالارداعى ەۋرازيا» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا گۋمبولدت قورىنا ءوتىنىش جولدادىم. بۇلار دەرەۋ شاقىرتتى. ءتورت ايگىلى عالىم (رەسەي، قىتاي، جاپونيا، گەرمانيا) مەنىڭ زەرتتەۋىممەن، باعىت-باعدارىممەن تانىستى. سودان بەرى وسى باعىت بويىنشا گەرمانيادا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقان جاي بار.
– بۇل كارتانىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان تاريحي دەرەككە وتە باي ەل وسى كارتاعا نەگە قاتتى قىزىقتى ەكەن؟
– بۇل كارتا «كاننيدو» دەپ اتالادى، ورتاعاسىرلىق قىتاي تىلىندە جازىلعان. قىتاي، جاپون، كورەي عالىمدارى دا وسى كارتا بويىنشا كوپتەگەن زەرتتەۋ جۇرگىزدى. جاپونيا، كورەيا ەلدەرىنىڭ ارالاسۋىمەن بۇل كارتانىڭ شىعىس بولىگى جەتكىلىكتى زەردەلەندى. جاپون عالىمدارى اتالمىش كارتانىڭ باتىس بولىگىن ورتاعاسىرلىق ەۋروپا كارتالارىمەن سالىستىرىپ زەرتتەدى. ال، مەن مۇنى ورتاعاسىرلىق اراب-پارسى كارتالارىمەن سالىستىرىپ زەرتتەدىم. ناتيجەدە مىناداي قورىتىندى شىعاردىم: اتالمىش كارتانىڭ باتىس بولىگى يسلام كارتاسىنىڭ قىتايشا ۆاريانتى. قازاقستاننان باستالىپ، شىڭجاڭ ولكەسىمەن جالعاسىپ، اقىرى پاريجگە دەيىن بارادى، جەر اتتارى اراب مانەرىمەن اتالدى. كارتاداعى جەر-سۋ اتتارى ورتاعاسىرلىق قىتاي تىلىندە جازىلعاندىقتان، ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن، ورتاعاسىرلىق قىتاي ءتىلىنىڭ فونولوگياسىن (دىبىستالۋىن) ءبىلۋ كەرەك، سوندا عانا دۇرىس وقۋعا بولادى. قازىرگى قىتاي ءتىلىنىڭ وقىلۋى بويىنشا وقىسا، كەيبىر ارىپتەر جاڭساق وقىلادى. شىعىستانۋ ينستيتۋتى وسى بولىگىنە كوبىرەك ۇڭىلگىسى، زەرتتەگىسى كەلەدى.
– تاريحقا قاتىستى ءبىز بولايىق، باسقا بولسىن، كوبىنە قىتاي دەرەكتەرى مەن جازبالارىنا كوپ جۇگىنەدى. قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ارتىقشىلىعى نەدە سوندا؟
– ويتكەنى، قىتاي جازبالارى بەرەتىن دەرەكتەردىڭ دالدىگى اراب، پارسى، ارميان دەرەكتەرىنە قاراعاندا جوعارى. ارنايى جارلىق بەرىپ، كۇندەلىكتى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرعان. كەلىپ-كەتكەن ەلشىلەرمەن بولعان اڭگىمە، ءار ەلدىڭ ەلشىسى بەرگەن مالىمەتتەر، ايتقان اڭگىمەلەردىڭ ماڭىزدىلارى نازاردان تىس قالماعان. وسى جاعىنان قىتاي ارحيۆتەرىنەن الىنعان قۇجاتتاردىڭ ما-ڭىزى زور. پاتشالىق قۇلاپ، بيلىك اۋىسقان كەزەڭدەردە دە ارحيۆ سول قالپى ساقتالىپ وتىرعان. وسى جاعىنان دا قۇنى ارتا تۇسەدى. جالپى، قىتاي بيلىگى قاي زامانداردا دا ارحيۆكە قيانات جاساماۋعا تىرىسقان. ءبارى اسا دالدىكپەن، ساقتىقپەن زەرتتەلەدى. قىتايدىڭ 24 رەسمي تاريحىندا اڭىزدىق دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى.
– اڭىزعا قۇرىلعان دەرەكتەر جوق، دەمەك. بىزدە كەرىسىنشە سياقتى. «اڭىزدىڭ ءتۇپ توركىنى – شىندىق» (م. اۋەزوۆ) دەيمىز دە، اقيقاتتى اڭىزداردان ىزدەيمىز. وسىنىڭ پايداسى بار ما جالپى؟ قازاقتىڭ شەجىرەلىك سيپاتتاعى اۋىزشا ايتىلاتىن تاريحى بۇگىنگى ءبىزدىڭ عىلىمعا قانداي ۇلەس قوسا الار ەدى؟
– وتە پايدالى. شەجىرە دەيسىز بە، باتىرلار جىرى، عاشىقتىق داستاندار، ەل اۋزىندا ساقتالىپ كەلگەن ادەبيەت ۇلگىلەرى دەيسىز بە، ءبارى-بارىندە مول دەرەكتەر ساقتالعان. وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ عىلىم وسىنى پايدالانا الماي كەلەدى. ءتىپتى، قولعا المادى دەۋگە بولادى. وسى مۇرالاردى تولىق يگەرىپ الىپ، ىندەتە زەرتتەپ، عىلىمي تۇرعىدا باسقا دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، تولىقتىرىپ بارىپ، ناقتى پىكىر ايتساق، اقيقاتتان الىس كەتە قويمايمىز. جانە قاداپ ايتاتىن ءبىر نارسە: ءبىزدىڭ اڭىزداعى شىندىقتى ءبىز عانا دالەلدەپ بەرە الامىز. ويتكەنى، ءبىز قازاق ءتىلىن، كونە تۇركى ءتىلىن بىلەمىز. ونداعى ءسال تۇسپال ءسوزدىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن – تەمىرقازىق. ەۋروپاڭىز اسسا پارسى، قىتاي دەرەكتەرى نەگىزىندە، سىڭارجاق قورىتىندى جاساۋى مۇمكىن. نەمىستەردىڭ مەنى قالاپ شاقىرتىپ وتىرعانى دا سول.
– جاڭا ايتتىڭىز، سوندا دا، ناقتىلاي تۇسسەك: ءبىزدىڭ تاريح نەمىستەرگە نە ءۇشىن كەرەك؟ مۇنايىمىزعا، قازبا بايلىقتارىمىزعا قىزىقسىن-اق، تاريحىمىز ولارعا قانداي پايدا اكەلەدى دەگەن سۇراق تۋادى.
– يمپەريا عوي ول. گۋمبولدت كەزىندە بۇكىل افريكانى شارلاپ شىققان. ال، افريكانىڭ نەمىستەرگە نە قاجەتى بار ەدى؟ كەرەك بولسا، گۋمبولدتتىڭ تىنىمسىز جۇردەك اياعى التايعا، بارناۋلعا، وسكەمەنگە، ەرتىسكە دەيىن جەتكەن، سارىارقانىڭ سولتۇستىك جيەگىن بويلاپ كاسپيدى جاعالاپ ەلىنە قايتقان. سونىڭ پايداسىن كورىپ وتىرعان جوق پا قازىر. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن جيھانكەزدەرىنىڭ ءبىز تۋراسىنداعى جازبالارى تالاي دۇنيەگە جولباسشى بولا الادى. عىلىمداعى ىقپالىن ساقتاپ قالۋ – ولار ءۇشىن ۇلكەن ماسەلە. دۇنيە-جۇزىلىك ەكىنشى سوعىستا ءامىر تەمىر تۋرالى اڭىز-اڭگىمە بار. سوۆەت ارحەولوگتارى سامارقاندتان ءامىر تەمىردىڭ قابىرىن اشقان كۇنى گەرمان-سوۆەت سوعىسى باستالعان. ونىڭ الدىندا اق سالدەلى قارت ادام ارحەولوگتارعا كەلىپ: «قابىردى اشپاڭدار، كىتاپتا جازىلعان، قابىر اشىلسا ارتى جامان بولادى» دەگەن. ارحەولوگتار ونىڭ ءسوزىن ەلەمەگەن. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا بەرليندەگى ورتالىق ازياعا قاتىستى عىلىمي كونفەرەنتسيادا وسى قازباعا قاتىستى دەرەكتى ءفيلمدى كوردىك. سوۆەت وداعى تۇسىندا وسى دەرەكتى فيلم جاريا ەتىلمەي، قۇپيا ۇستالىپتى. اتتيلانىڭ، شىڭعىس حاننىڭ، ءامىر تەمىردىڭ جاھاندى قالاي جاۋلاپ العاندىعى ولاردى وتە قىزىقتىرادى.
– مويىنداي بىلسەك، ءبىز قالاي ايتساق تا يمپەريا بولا المايمىز. وتپەلى كەزەڭدەمىز دەپ ءجۇرمىز عوي. بولاشاق جايلى ارماندار بولماسا… مىنە، وسى كەزەڭدە، تاريحقا قاتىستى ءبىز ءوزىمىزدى قالاي ۇستاۋىمىز كەرەك؟ كىمنەن نەنى ۇيرەنۋگە ءتيىسپىز؟
– بىرىنشىدەن، ەجەلگى قىتايلاردان ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ولار ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى جازبالارىنىڭ ارقاسىندا الەمدىك تاريح عىلىمىنا قانداي ىقپال جاساپ وتىرعانىن ايتتىق. وزىنە قاتىسىنىڭ بار، جوعىنا قاراماستان ەستىگەنى مەن كورگەنىن جازىپ، ساقتاي بەرگەن. ءبىز، مىنە، بۇگىندە امالسىز سولارعا جۇگىنەمىز. كوشپەندى يمپەريالار قىتايلاردى تالاي جاۋلاپ العان، ال قىتايلار ولارعا باعىنعان، الايدا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن دامىتا بەرگەن، مادەنيەتى، وركەنيەتى ارقىلى ءوزىن باعىندىرعانداردى 2-3 عاسىردان سوڭ قىتايلاندىرعان. قىتايلاردا «ءشوپ كۇركەگە ءۇش رەت بارۋ» دەگەن ماتەل بار. ليۋ بەي (161-223) دەگەن ايگىلى پاتشا جاۋىن جەڭىپ، قىتايدى بىرلىككە كەلتىرۋ ءۇشىن، ايگىلى عۇلاما چجۋگە لياندى (181-234) ءۇش رەت ىزدەپ بارادى، الدىڭعى ەكى رەتتە ءشوپ كۇركەسىنەن شىقپاي جاتقان عۇلاما، پاتشا ءۇشىنشى رەت كەلگەندە عانا سىرتقا شىعادى. چجۋگە لياننىڭ اقىلىمەن ليۋ بەي جاۋلارىن جەڭەدى. بۇگىنگى گەرمانيا ءبىر كەزدەگى قىتايدىڭ وسى ۇستانىمىن نەگىزگە الىپ وتىر. ءبىلىم يەلەرىن قۇرمەتتەيدى، وقۋ-اعارتۋدا وزىندىك جۇيەلەرى بار. نەگە دە بولسا اقشانى ايامايدى (وعان تولىق مۇمكىندىگى بار!). ءبىز سياقتى ءار ەلدىڭ عالىمدارىمەن بىرىگىپ، كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر.
ەكىنشىدەن، ايگىلى تونيۋقۇقتىڭ يدەياسىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. كوك تۇرىكتەردى امان الىپ قالۋ ءۇشىن، سول كەزدەگى تاريحي جاع-دايعا ساي، تونيۋقۇق تۇرىكتەردىڭ حرام سالىپ بۇتقا تابىنۋىنا قارسى شىقتى، كوشپەندى ءومىر سۇرۋگە، قالا سالماۋعا شاقىردى، قالا سالساڭ، قىتايدىڭ جەمى بولاسىڭ دەدى. تونيۋقۇقتىڭ وسى يدەياسىنىڭ دۇرىستىعىن كەيىنگى تاريح دالەلدەدى.
ۇشىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن نىعايتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك. 1882 جىلى جاپوندار ەلدىگىن نىعايتۋ ءۇشىن ەۋروپاعا تەكسەرىپ-زەرتتەۋ ۇيىرمەسىن جىبەرگەن. سوڭىندا گەرمانيانىڭ ەلدىك ۇلگىسىن تاڭداپ، جاپونيانى شىعىس ازياداعى دامىعان، كۇشتى ەلگە اينالدىردى.
گەرمانيادا مانساپ، اقشا، ابىروي-اتاق ەشكىمدى قىزىقتىرمايدى. ءبىلىمىڭ بولسا قۇرمەتتەلەسىڭ، ءادىل باعاڭدى الاسىڭ. پروفەسسور مەن ستۋدەنتتەر تەپە-تەڭ، وي-پىكىرلەرىن الماستىرىپ جۇرە بەرەدى. ەلىمىزدە عىلىمعا دەگەن كوزقاراس باسقاشالاۋ. سانىن دارىپتەيدى، ساپاسىنا ءمان بەرمەيدى. ءوزىن عالىممىن، دوكتورمىن دەگەن ادامدارمەن ءتىل تابىسۋ وتە قيىن. گازەت-جۋرنالداردى وقىساڭ ءوزىن اكادەميكپىن دەپ اتاعان جارنامالاردى كورەسىڭ، ادام ەستىمەگەن عىلىمي اتاقتاردى وقيسىڭ. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىن، دارىگەرلىك جاعىن عانا ايتايىن، ەلدى وتىرىك ەمدەيتىن قالىڭ ەمحانالار اشىلىپتى. سوندا جاس قازاق ەلىندە ولارعا تىيىم سالاتىن زاڭ جوق پا؟ وسى سالانى باسقاراتىن شەنەۋنىكتەر نە ءبىتىرىپ وتىر؟ گەرمانيادا دارىگەردىڭ رۇقساتىنسىز جاس بالالارعا ءدارىحانالاردا ءدارى ساتپايدى.
– گەرمانيا تاريحى دەسە، ءبىز گيتلەردى الدىمەن ايتامىز. بۇل توڭىرەكتە ارقيلى پىكىرتالاستار دا ءجۇرىپ جاتىر. گيتلەردى نەمىستەردىڭ ءوزى قالاي باعالايدى؟
– نەمىستەر ءۇشىن گيتلەر – گەرمانيانى قۇرتىپ كەتكەن ادام. وعان قارسى شىققاندار كەزىندە دە بولعان. سوعان قاتتى وكىنەدى بۇل حالىق. ءتىپتى، گيتلەر بۇل ۇلى حالىقتىڭ بەتىندەگى شىركەۋ دەسە بولعانداي. مەملەكەتتى عانا ەمەس، حالىقتىڭ رۋحىن تابانعا تاپتاتىپ، مادەنيەتىن ويرانداپ كەتكەن دەپ باعالايدى. نەمىستىڭ قازىرگى ۇرپاعى سول جوعالتقان رۋحىن ءالى تابا الماي ءجۇر. يمەنىپ تۇرادى. جالتاقتاپ تۇرادى. بىراق سول قاتەلىكتى تۇزەۋ جولىندا بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ جاتىر.
– ءبىزدىڭ شەجىرەمىز بار، الەمنىڭ ەشبىر ەلىنە ۇقسامايتىن رۋلىق-تۋىستىق قاتىناسىمىز بار. قازاق ماقتان ءۇشىن ايتاتىن (!) اڭىزدار بار. وسىلارعا الەمدىك عىلىم وسى ماسەلەگە قالاي قارايدى؟ الەمدىك عىلىم دەگەندى قالاي تۇسىنۋگە بولادى جالپى؟ ول كىمگە قىزمەت ەتەدى؟
– الەمدىك عىلىمدى ەۋروپالىقتار قالىپتاستىردى. سولاردىڭ كوزقاراسى، ىقپالى نەگىزىندە جاسالىپ كەلدى. سولار ماقۇلداعان دەرەك – اقيقات دەپ تانىلادى دەسەك ارتىق كەتپەيمىز. بۇل – زاڭدى دا. ولار كوپ ەڭبەكتەنەدى، جان-جاقتى زەرتتەيدى. قاي قيىرعا دا بارۋعا ايانبايدى. ال، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزگە كەلسەك، رۋلىق قاتىناسىمىزدىڭ تاريح عىلىمىنداعى ءرولى دە ەرەكشە. ءبىز رۋلىق قاتىناستى – تۋىستىقپەن شاتاستىرماۋىمىز كەرەك. بۇل كەزگە دەيىن ايتىلىپ تا كەلدى، رۋلىق ءبولىنىس – اسكەري-اكىمشىلىك قۇرىلىم عانا بولعان. وتىرىقشىلاردىڭ ولكەلىك ءبولىنىسىنىڭ كوشپەندىلىك سيپاتى عانا.
– بىزدەگى رۋلىق قاتىناس كوپ نارسەنى شاتاستىرىپ جىبەرەتىن دە جاعدايى بار. قازاقتا تورە دەگەن ەل بار، بىلەسىز. شىڭعىس حان ۇرپاقتارى. سان عاسىر بويى قازاقتى بيلەگەن اقسۇيەك قاۋىم. شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋراسىندا تالاي-تالاي داۋدىڭ باسىنا سۋ قۇيدىق. بىراق اقىرعى شەشىم ءالى ايتىلعان جوق. شىڭعىس حاندى تۇركىنىڭ ۇلى ەكەن دەپ ءجۇرۋشى ەدىك، ەندى، ناقتىلاي ءتۇسىپ، جالايىر ەكەن دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. ءسويتىپ، جالايىر مەن تورەلەر تۋىسىپ شىعا كەلمەك… الەمدىك عىلىم شىڭعىس حاندى جاقىن ارادا موڭعولدان قازاققا بەرىپ جىبەرە قويمايتىن ءتارىزدى…
– بۇل تارتىستىڭ باستى سەبەبى، ەلدىكتەن ايرىلعان، كۇنىمىز ورىسقا قاراعان ۋاقىتتا ءداستۇرلى – تاريحي كوزقاراسىمىزدىڭ بۇزىلۋى. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، تاريحي ۇستانىمى مەن ءداستۇرىنىڭ ورتاسىنداعى بىرتەكتىلىك جويىلعان بۇرىنعى بودان، بۇگىنگى جاس مەملەكەتتە ءبىر توپ تاريحشىلار ساحناعا شىقتى. كاسىبيلىكتەن گورى اۋەسقويلىق باسىمداۋ. ساپىرىلىسىپ جاتقان قوعامداعى ءسوز بوستاندىعى لوگيكالىق تۇرعىدا (ناقتى ەمەس) تاريح جاساۋعا جول بەرىپ الدى.
شىڭعىس حاندى قازاققا تەلۋ – قاتە. قالاي تىراشتانساڭىز دا ول موڭعول بولىپ قالا بەرەدى. بىراق تۇركىگە قاتىسى جوق دەپ تاعى ايتا المايسىز. ءبىزدى شاتاستىرىپ جۇرگەن نارسە دە وسى تۇستان شىعادى. ءتىلى، تەگى موڭعول بولعانمەن، ول ەجەلگى تۇركىلىك ءداستۇردى جالعاستىردى. نايمان جازۋى (عىلىمدا ۇيعىر جازۋى) نەگىزىندە موڭعول جازۋىن جاساپ، حانزادالارىن وقىتتى. تۇركى الەمىن جاڭاشا قالىپتادى. بيلىك باسىنداعى ازعانتاي توپتىڭ تەگى مەن ءتىلى – موڭعول، قالىڭ بۇقارا – تۇركى بولعاندا، باسقالاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان موڭعولدار كوپ ۋاقىت وتپەي مادەنيەتى، وركەنيەتى جاعىنان تۇركىگە ءسىڭىسىپ كەتتى. ال، موڭعولدىڭ تىكەلەي جالعاسى دەپ كەلگەن جوڭعارلاردىڭ شىڭعىس حانعا اسا جاقىندىعى جوق. ولار شىعىستىق داستۇرگە بوي ۇردى دا، بۋددا ءدىنىن ۇستانىپ كەتتى. ال، شىڭعىس حاننىڭ ءدىني سەنىمى – ءبىزدىڭ تاڭىرشىلدىك ءداستۇردىڭ ۇدەسىنەن شىعادى. شىڭعىس حان ءوزى قۇرعان الىپ يمپەريادا كوشپەلىلەردى ۇلتقا بولمەگەن. كوشپەلىلەر الەمىنىڭ پاتشاسى. ءبىر اۋىز سوزبەن وسىلاي دەۋگە بولادى. مۇسىلماندار مۇحاممەد پايعامباردى ارابتان شىققان دەپ، تەرىس اينالمايدى عوي. بايىرعى قازاقتىڭ شىڭعىس حانعا دەگەن قۇرمەتى دە ءدال وسىنداي. ال، كەيىنگى تورە تۇقىمى، شىڭعىس حاننىڭ اسسيمي-
لياتسياعا ۇشىراعان ۇرپاعى. قازاقتاعى «تورەسىز ەل بولماس، توبەسىز جەر بولماس» دەگەن ماقالدار وسى تاريحي شىندىقتىڭ جەمىسى.
– شىڭعىس حانعا قاتىستى ەكىۇشتى پىكىردىڭ ايتىلۋىنا ماقتاۋلى باتىس تاريحشىلارى دا از ۇلەس قوسقان جوق. وسى ۋاققا دەيىنگى شىڭعىس حاننىڭ بەينەسى – قيراتۋشى، قانىپەزەر، اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەردى قانعا بوكتىرگەن… – وسىلاي كەتە بەرەدى. بىراق عاسىر اياعىندا ەكىنشى ون مىڭ جىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى دەگەن تيتۋلدى اتىشۋلى قاعانعا بەرگەنىنەن ستەرەوتيپتى بۇل كوزقاراستىڭ جۇمسارعانىن دا اڭعارۋعا بولادى. قازىر باتىس نە دەپ ءجۇر بۇل تاراپتا؟
– باتىستا اسا ءبىر بەتبۇرىستى اڭعارامىز دەپ ايتا المايمىن. بىراق ءوزىمنىڭ بايقاعانىم، گەرمانيا ءادىلىن ايتۋعا تىرىسادى. ال، ون مىڭ جىلدىقتىڭ ۇلى تۇلعاسى اتانۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ، قازىرگى جاھاندانۋ ماسەلەسىنە قاتىستى. الەمدىك تاريح عىلىمى جاھاندانۋدىڭ باسىن شىڭعىس حاننان باستايدى. ودان بولەك، سونشاما جەردى ات تۇياعىمەن-اق جاۋلاپ الۋ بۇل كۇنگە دەيىن ەشبىر اسكەري-ستراتەگيالىق قۇرىلىمنىڭ شاماسى جەتپەگەن قۇبىلىس.
شىڭعىس حان ءداۋىرىنىڭ ارعى-بەرگى كەزەڭىندە كوشپەندىلەر وتىرىقشىلاردى كوزگە ىلمەگەن. قازىرگىدەي تەحنيكا جوق زاماندا تىرشىلىگى جەرگە بايلانعان وتىرىقشىلاردىڭ كۇشى (اسكەري) بىزدەن الدەقايدا تومەن جاتقان. قولا، تەمىر ونەرى قىتايعا كوشپەندىلەر ارقىلى ەنگەن، ارحەولوگيا عىلىمى مۇنى دالەلدەدى. بىلايشا ايتقاندا، جەر – وتىرىقشىلاردىڭ تاعدىرىن بەلگىلەگەن; كوشپەندىلەر – جەردىڭ تاعدىرىن بەلگىلەگەن. قىتاي ۇلى قورعانىن تۇرعىزدى: كوشپەندىلەردىڭ شابۋىلىنان سەسكەنىپ. بىراق ونى دا قيراتىپ كەتتى. قازىرگىسى سونىڭ جۇرناعى عانا…
– بۇلاي دەپ بابامىز وسىنداي ەدى دەپ ماقتانعاندا نەمەسە رۋحىمىز جىعىلماعان، الەمگە ۇستەم قارايتىن كەزىمىزدى اڭساپ كەتكەندە عانا ايتاتىن سياقتىمىز. سونداي جەر ءتاڭىرىسى بولعان كوشپەندى جۇرتتىڭ وتىرىقشىلاردىڭ بوداۋىندا كەتكەنى ءبىر قاراعاندا، قىزىق كورىنەدى… قاتەلىك قايدان باستالىپ ەدى؟
– تەحنيكانىڭ (وت قارۋ) پايدا بولۋىمەن تۇيىندەپ ءجۇرمىز عوي. بىراق كوشپەندىلەردىڭ تاعدىرىنا وتىرىقشىلاردىڭ كوزىمەن قاراۋعا بولمايدى. ەكەۋى – ەكى الەم. باتىستا وت قارۋ بولسا، بىزدە سان عاسىر بويى قالىپتاسقان اسكەري ونەر، سۋىق قارۋىمىز، باتىس اسكەرىنىڭ اپشىسىن تۇياعىمەن قۋىرعان جىلقىمىز بار ەدى. جەڭىلىستىڭ باسقا دا سەبەپتەرى جەتەرلىك. وت قارۋ ەشقاشان الەمنىڭ تاعدىرىن شەشكەن ەمەس. ونى شەشەتىن ساياسات. ءبىز ساياساتتان ۇتىلدىق. باستى قاتەلىك تە وسىندا. اكادەميك بولات كومەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، اراب دەرەكتەرىندە قىپشاقتاردا ءبىر تۇياق مالدان بەس-التى ءتول الاتىنى جايىندا ايتىلادى. قازىر جوق قوي. قىتاي دەرەكتەرىندە عۇندار قىتايدى جاۋلاعان جورىقتا ءتورت ءتۇرلى ات ءمىنىپ كەلگەن ەكەن. اق ات بولىگى (ورىسشا پولك ءسوزى، تۇرىكشە بولىك سوزىنەن شىققان), قارا ات بولىگى، جيرەن ات بولىگى دەگەن سياقتى جەكە-جەكە. بۇل دەگەنىڭىز ونەر عوي. مالدى اسىلداندىرىپ وتىرعان. كەيىندەپ، وسى ارتىقشىلىعىنان ايىرىلا باستادى.
قازىر باتىس عالىمدارى شىڭعىس حان سونشاما جەردى قالاي جاۋلاپ العان دەپ باس قاتىرىپ جاتىر. بىرەۋلەر، سول كەزدىڭ كليماتى شىڭعىس حانعا قىزمەت ەتكەن دەيدى. تاعى ءبىر پىكىر – ونىڭ اسكەرى وتىرىقشىلاردىڭ زەڭبىرەگىن پايدالانعان دەگەندى ايتادى. ءىس جۇزىندە ولاي ەمەس. اتتىڭ كۇشى ەدى سونىڭ ءبارى. ونىڭ ۇستىنە سالت اتتى ساربازداردى قارۋلاندىراتىن قولا، تەمىر كەندەرىن مەڭگەردى، وسى تاريحي كەندەر ۇلى وتان سوعىسى تۇسىندا دا ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. ەڭ باستى سەبەپ – ات جالىن تارتىپ مىنەتىن ازاماتتار تۇگەلىمەن الدىڭعى شەپكە اتتاندى، وتىرىقشى ەلدە مۇنداي اسكەري قۇبىلىس بولماعان، ويتكەنى، ولاردا ءاربىر ازامات مىنەتىن جىلقى بولمادى، جىلقى بولعان كۇندە دە ولار بالا كەزىنەن جاتتىقپاعاندىقتان، ات مىنۋگە كوشپەلىلەردەي جاتىق بولمادى. وسپان باتىر دالالىق اسكەري ونەردى سوڭعى رەت قولدانىپ كەتكەن قولباسشى. جولىم ءتۇسىپ ۇرىمجىدە بولعانىمدا، ەمحانادا جاتقان قارت قىتايمەن كەزدەيسوق اڭگىمەلەسىپ قالدىم. قازاق ەكەنىمدى ءبىلىپ، وسپان باتىر جايلى اڭگىمە قوزعادى. جاس كەزىندە ارميادا بولىپ، بۇيرىقپەن وسپانعا قارسى سوعىسقا اتتانىپتى. وسپان باتىردى ۋسىمان تۋفەي (وسپان بانديت) دەپ اتاعان ول وسپاننىڭ اسكەري تاكتيكاسىن ءومىر بويى ۇمىتپايتىنىن، سول كەز ءالى كوز الدىنان كەتپەيتىنىن اڭگىمەلەدى. قارلى دالادا سەندەلگەن ولار ۇيىقتاعاندا دا مىلتىقتارىن قۇشاقتاپ ۇيىقتاعان ەكەن، ويتكەنى، تاۋ-تاسقا بەكىنگەن وسپان جاساقتارى كوز ىلەستىرمەي پايدا بولىپ، قىتاي جاساقتارىن قىرىپ كەتەدى ەكەن. ابدەن تيتىقتاعان قىتايلار، جازىق جەرلەرگە شىعىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولعان. تاماق ىشكەندە قورالاي وتىرىپ، جان-جاعىنا كۇزەتشى قويىپ، اپىل-عۇپىل تاماقتانادى ەكەن. «اينالامىز ميداي جازىق، ون نەشە شاقىرىم الىستاعى جەرلەر انىق كورىنىپ تۇرادى، اپىل-عۇپىل تاماقتانامىز، بىراق قايدان شىققانى بەلگىسىز، وسپان جاساقتارى وتىرعانداردى قىرىپ كەتتى» دەيدى سول قىرعىندا امان قالعان قىتاي شال.
وسپان جاساقتارىنا قازاقتاردى سالىپ جەڭگەن سوڭ، قارالى كوش تيبەت اسىپ، باتىسقا كەتەدى. سوڭىندا ءتۇبى ءبىر تۇركى تۋىستارىن تابادى، الايدا، جول-جونەكەي قىرىلىپ، وننان ءبىرى قالعان ەدى…
– شىڭعىس حان جورىعىنىڭ ادامزات انتروپولوگياسىنا اسەرى بولدى ما؟ ءبىزدىڭ (قازاق) ءتۇرىمىز ەۋروپالىقتارعا جاقىنداۋ ەدى، كوزىمىز كوك، قاباعىمىز بيىك، سارى بولعان دەگەندى ەستىپ قالامىز. موڭعولدىڭ باسقىنشىلىعى سالدارىنان بەت-ءپىشىنىمىز وزگەرىسكە ۇشىراعان دەيدى.
– مۇنىمەن كەلىسپەيمىن. تۇركى داۋىرىنەن قالعان تاس مۇسىندەرگە قاراڭىز: بەتى جالپاق، ماڭدايى جازىق، كوزى قىسىقتاۋ. بۇگىنگى قازاقتىڭ كەلبەتىنە كەلەدى عوي. ودان ارتىق دالەل كەلتىرۋدى ارتىق كورىپ وتىرمىن…
– ەلىمىزدەگى قانداي دا ءبىر شاراعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىرىلعان باتىس ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقستان جايلى تاڭدانىسپەن باستالىپ، سۇيسىنىسپەن اياقتالاتىن ماقتاۋلى پىكىرلەرىنە كەندە ەمەسپىز، شۇكىر. ءسىز جۇرگەن ەلدە شالعايداعى ءبىزدىڭ ەل جايىندا نە دەسەدى؟ قازاقستان دەسە ولاردىڭ ەسىنە الدىمەن نە تۇسەدى ەكەن دەگەن قىزىق سۇراق تۋىندايدى.
– البەتتە، الدىمەن بۇگىنگى مەملەكەتتى تانيدى. ورتا ازيا دەسە، الدىمەن ءبىزدىڭ ەلدى ايتادى. مەملەكەتتىلىگى جاعىنان مويىندالىپ بولعان، وعان ءسوز جوق. رەسەيدىڭ قول استىندا بولعانىمىز جايلى دا جەتكىلىكتى بىلەدى. ودان كەيىن، باياعى كوشپەندى قازاق حاندىعىن ەسىنە تۇسىرەدى. وسى تۇستا جاڭاعى شىڭعىس حان توڭىرەگىنەن ءوربيتىن ءبىر قىزىقتى جايت بار. قازاق حاندارى شىڭعىس ۇرپاقتارىنان عانا سايلاناتىن بولعان دەگەن دەرەكتى جاڭساق ۇعىنعان قاراپايىم جۇرتشىلىق: «كەزىندە قازاقتاردى موڭعولدار باسىپ الىپ، قازاقتار ورىستار باسىپ العانعا دەيىن سولاردىڭ ىقپالىندا (بودانىندا) بولعان ەكەن عوي»، – دەپ ويلايدى. وسىعان وراي بىلتىر قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى اعىلشىن تىلىندە ماقالا جاريالاتتىم. سول ماقالا كوپتەگەن ادامداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى. قاسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعى وزبەك-قازاق دەگەن اتپەن قىتاي جازبالارىنان كەزىگۋى، ولار ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى دەۋگە بولادى.
ءبىزدىڭ تاريحتىڭ سوۆەت وداعى كەزىندە جازىلعان نۇسقاسىنا كۇمانمەن قارايدى. سەنە قويمايدى. يدەولوگيالىق قىسىممەن بۇرمالانعانىن بىلەدى. سوندىقتان جاڭا كوپ تومدىق ەڭبەك جازىپ، الەم تىلدەرىنە اۋدارىپ، تاراتۋعا ءتيىسپىز. ءسوزسىز قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.
– اسىرەسە، قاي كەزەڭدى قايتا قاراۋدى ۇسىنار ەدىڭىز؟
– سوۆەت وداعى كەزىندە تۇركى ءداۋىرى جاقسى زەرتتەلدى. شىڭعىس حان، التىن وردا كەزەڭدەرى بۇرمالانسا دا، ءبىرشاما جولعا قويىلعان. ەندى اق وردا، كوك وردا كەزەڭى، اق وردادان قازاق حاندىعىنىڭ ءبولىنىپ شىعاتىن تۇسى عىلىمي تۇرعىدا تولىق زەردەلەنبەگەن. جاڭاشا زەرتتەۋ كەرەك بولسا، سوعان مۇمكىندىك بەرسە، مەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىن سىر بويىنان ىزدەر ەدىم. بۇل – وتە كۇردەلى ماسەلە.
– كەيدە قازاق دەگەن ەل ەستەلىكتەرمەن كۇن كەشىپ جاتقانداي كورىنەتىنى بار. بۇگىنىمىز جاساندى سياقتى. ءتىپتى، كەيدە وتكەندى ايتىپ سارناي بەرگەنشە، بۇگىندى نەگە ايتپايمىز دەگەن دە سوزدەر ايتىلىپ قالادى. بۇگىن مەن بولاشاق ءۇشىن تاريحتان نەنى الۋعا مىندەتتىمىز؟
– وتكەندى ۇمىتۋ… مۇمكىن ەمەس قوي. تالاي ۋاقىت بويى توبەمىزدە ويناعان ورىس ميىمىزدى، تاريحي جادىمىزدى شايىپ تاستادى. تاريحتا نە بار، ءبارىن الۋىمىز كەرەك. تەك، ورىستار جازعان تاريحىمىزدى قايتا جازۋعا ءتيىسپىز. ول تاريح ەمەس، ساياسي ويىن عانا. وزبەكتەردە بىردە-ءبىر حالىق جاۋى بولماعان دەيمىز. ال، قازاقتار ءبىر-ءبىرىن ساتقان دەيدى. سول ءۇشىن كوپ قىرىلعان دەسەدى. وسى اقىلعا سيا ما؟ ەگەر شىنىمەن سورلى حالىق بولسا، ءبىر-بىرىنە سونشاما ساتقىن، وپاسىز بولسا سان عاسىر بويى ەل بولىپ تۇرار ما ەدى؟ ورىستار ءبارىن وزدەرى ۇيىمداستىرعان. الدىمەن، وزدەرىنە قىزمەت ەتەتىن جاندايشاپتاردىڭ ءبىر توبىن ۇيىمداستىرعان. بىلايشا ايتقاندا، سولار ارقىلى ەل اراسىنا ۇرەي، «ىندەت» تاراتقان. قارسى شىققانداردى قىرا بەرگەن، قىرا بەرگەن. اقىرى، «ءبىز سورلىمىز» دەگەن پسيحولوگيانى ءسىڭىرىپ تىنعان. قازاقتارعا كولونيالىق مىنەز ابدەن سىڭگەن، قازاقشا سويلەۋگە نامىستانادى… جاسىپ قالعان، وسىنىڭ ءوزى وزدەرىن قور، باسقالاردى زور ساناعاندىق قوي. ۇلتتىڭ جادىن وسىدان تازارتۋعا قىزمەت ەتۋ كەرەك ەندىگى قازاق تاريحى عىلىمى.
سۇحباتتاسقان الماس ءنۇسىپ،
«قازاق ادەبيەتى».
