جاھاندانۋ ۇدەرىستەرى، قالا قالاما، كوسموپوليتيزم — ۇلتسىزداندىرۋ ءدانىن سەبەدى. وعان تەلەجاشىك پەن ينتەرنەت ارقىلى اعىلعان تەرىس پيعىلدى اقپارات مايدانىن قوسىڭىز. سودان با، سانادان ازعىنداپ، نيگيليزم (باردى جوققا شىعارۋ) دەرتىنە شالدىققان جانە سالافتىك ءدىني يدەولوگياعا شىرمالعان ۇرپاعىمىز بارشىلىق. تەرە بەرسەك، قاتەرلى قۇبىلىستار شىعا بەرمەك. كۇللىسىنە قارسى قويار ءتاڭىرى بىزگە بەرگەن قالقان دا ءھام بۋىرقانعان رۋح تەڭىزىندە باعىت سىلتەيتىن تەمىرقازىق تا — ۇلى ابايدىڭ مۇراسى! وندا ايتىلماعان ءسوز، اشىلماعان رۋحانيات سىرى، ءسىرا دا، قالعان جوق. تومەندە تاڭىرىگە، دىنگە، يمان مەن تاعاتقا قاتىستى كەمەڭگەردىڭ اسىل وي-تانىمدارىن ازدى-كوپتى ساراپقا سالىپ، كوپكە جەتكىزسەك دەگەن نيەتتەمىز.
سونىمەن، قۇدايشىلىق، مەيلى، ادامگەرشىلىك مۇراتتار تۇرعىسىنان الساق تا، وزگەرمەيتىن ءۇش نەگىز بار، ولار -عىلىم، ماحاببات، ادىلەت.ء وسىناۋ تاڭىرىنىڭ ءۇش حيكمەتىن انىقتاپ بەرۋ — ۇلى ابايدىڭ الەمدىك رۋحانياتقا قوسقان زور ۇلەسى. جاڭاعى جاھاندىق وي-پاراسات شىڭىندا شامداي جارقىراعان جاڭالىق يدەيا. ءارى قارايعى ادىلەتتى ادام، قۇداي جولى، ءۇش ءسۇيۋ سياقتى ىلىمدەرىن نەگىزدەگەندە اباي جاڭاعى ءۇش حيكمەتكە ۇنەمى قول ارتادى. ادىلىندە، ۇشكىلدى اباي اشقان ۇيلەسىم فورمۋلاسى دەۋگە كەرەك. ويتكەنى، بۇل ۇشتىك ءوزارا بايلانىستاعى، ءبىرىن ءبىرى وسىرەتىن، تولىقتىراتىن كاتەگوريالار.
يسلام ءپالساپاسىنا سايكەس ءتاڭىرىنى تانۋدىڭ شارتى — كوڭىلدە ماحاببات تۇرۋى. شىن يمان — جاراتۋشىعا ماحاببات. سول ءۇشىن سوپىلىقتى «ماحاببات ءدىنى» دەيدى. تاقۋا اۋليەلەر تاڭىرىگە ەسسىز-ءتۇسسىز عاشىق بولدى. «عاشىقتارى سول حالگە جەتتى، دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتتى. بالكي حيساپقا الماديلار»، — دەيدى اباي. گاپ سوندا، ءوزى دە جاراتۋشى يەنى «جاننان ءتاتتى» ءسۇيدى. «كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى، وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى»، — دەپ سىر اشادى اۋليە اقىن. دەي تۇرسا دا اباي دۇنيەنى، دۇنيەدەگى تيەرلىك پايداسىن ۇمىتقان ەمەس. بەرىسى — «قالىڭ ەلى، قازاعى»، ءارىسى – كۇللى ادامزات قامى دەپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولدى. اباي ىلىمىندە اللانى، ادامزاتتى جانە ادىلەتتى ءسۇيۋدىڭ ءبىر بىرىنە شەتتىگى جوق، ۇشەۋى قوسىلىپ، يماننىڭ ءۇش تىرەگى — يمانيگۇل بولىپ تابىلادى. توق ەتەرى، «ءۇش ءسۇيۋ» ابايدىڭ تەولوگيا ورىسىندە اشقان تاعى ءبىر ءماندى جاڭالىعى (اباي تانىمى مەن سۋفيزم ءىلىمى اراسىنىڭ ايىرماسى دەگەن ماسەلەنىڭ شەشۋى دە وسى ارادا).
كۇللى رۋحانياتتىڭ ءۇش تىرەگى — عىلىم، ماحاببات، ادىلەت دەگەن جاڭالىق يدەيانى تارقاتۋدى ءسال كەيىنگە قالدىرا تۇرىپ، ازىرگە «قۇدايدىڭ پەندەسىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن دانالىق تانىمدى قاۋزايىق. ويتكەنى، بۇل 38-ءشى قاراسوزدە ءتاڭىرىنى تانۋمەن جالعاس كەلەتىن ىرگەلى ماسەلە. اللانىڭ بولمىسىن جەرىنە جەتە زەرتتەپ، تەكسەرىپ بولعان سوڭ، ادامنىڭ بولمىسىنا اۋىسقان عوي اباي. شاكارىم: «…ەل دەگەن ءبىر جاقتا جاتقان نارسە ەمەس، و دا ءبىز سىقىلدى ءبىر-ءبىر ادامنان قۇرالعان جاندار. اۋەلى ءبىر ادام ءوزىنىڭ تۇزەلمەگىن ءبىلۋى شارت» («سارىارقا» گازەتى، 1917 ج. 22 تامىز), — دەپ جازدى. جالپى ەلدىڭ، قوعامنىڭ تۇزەلمەگى ءار ادامنىڭ نيەتى مەن مىنەزىنە تاۋەلدى. قالىڭ ەلى قازاعى ازعىنداعان ءحالدى جان-جۇرەگىمەن سەزىنگەن اباي «قايتسەم ەكەن!؟» دەپ اھ ۇردى. پالە دۇنيە، زاماندا ەمەس، پەندەنىڭ ءوز مىنەزىندە دەگەن بايلامعا كەلەدى.
سونىمەن، اللانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جول قايسى؟ بۇل تۋرالى قيىن سىرلى ىزدەنىستەردى تاپتەشتەۋگە ماقالا كولەمى كوتەرمەيدى. كۇن-ءتۇن دەمەي ىزدەنىپ اشقان تەولوگيالىق جاڭالىقتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، تراكتات سوڭىندا دانىشپان بىلاي دەپ قورىتىندى ءتۇيىن تۇيەدى: «قۇداي تاعالانىڭ جولى دەگەن جول نيھاياتسىز (شەكتەۋسىز) بولدى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى. دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭ بولسا، ءوزىڭ نيھاياتلىسىڭ، ول جول قۇدايدىڭ جولى ەمەس» (38-ءسوزى). «قۇداي (حاق) جولى قايسى؟» دەگەن سۇراقتىڭ ايقىن جاۋابى وسى. حاق جولى – ادىلەت دەگەننىڭ ءمانىسى — كوپكە پايداسى تيەتىن جاقسىلىقتار (عامالۋس-ساليح) جاساۋعا سايادى (ايتىلمىش حاقيقاتتى ساناعا شوكتىرۋ دۇنيە، بايلىقتى ءپىر تۇتقان قوعام ءۇشىن وزەكتى، اسىرەسە، بۇگىنگى ءزاۋلىم ءۇي سوعىپ، قىمبات كولىك ءمىنىپ دەگەندەي تەك ءوز قامىن كۇيتتەۋمەن شاپقىلاعان مىقتىبايلارعا «ويلان، شىراق!» دەگىڭ-اق كەلەدى).
ابايدىڭ قۇرانعا جەتىكتىگى، ونىڭ تاۋليىنە، تۇپكى ماعىناسىنا جەتۋ قابىلەتى تاڭ قالدىرادى. «ادىلەت-شافعات كىمدە بار، سول جاراسار تۋعانعا» دەۋى تەك سونىڭ ءبىرى عانا. تاڭىرىگە ماحابباتى شەكسىز ابايدىڭ نەلىكتەن سۋفيزمنەن ىرگە اجىراتقانىن «حاق جولى — ادىلەت»، «عۇمىر ءوزى — حاقيقات» دەگەن قاعيدالارى جونىمەنەن تۇسىنۋگە بولادى. ابايدىڭ اڭساعانى — قوعام دامۋىنا ىقپال ەتۋشى ازامات. ال، كوپكە، قوعامعا پايداسىز قۇر ماسىلدىقتى «حارەكەتسىز — سوپى مونتانى» دەپ اۋلاق سەرپەدى.
ءسوز باسىندا پروگرەسس جولىنان قيىر شەتتەگى شىڭعىستاۋ بوكتەرىن مەكەندەگەن ساحارا داناسىنىڭ الەمدىك تەولوگيا ىلىمىنە قوسقان ۇلەسى وراسان دەگەنبىز. كۇمان-كۇدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن ابايدىڭ فورمۋلاسى دەلىنگەن ءۇش كاتەگوريانى (عىلىم، ماحاببات، ادىلەت) تەرەڭىرەك قاۋزايىق.
عىلىم تۋرالى اباي كوپ ايتقان. «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» (10-ءسوز). «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» (38-ءسوز). «عىلىمنىڭ ءبىر اتى – اقىل» (سوندا).
ابايدىڭ بىلۋىنشە، عىلىم (اقىل-ەس) — ءتاڭىرىنى، ءوزىن-ءوزى جانە دۇنيەنى تانىماقتىق ءۇشىن جاراتۋشى دارىتقان قۇرال. ولاي بولسا، پەندەلەرىنە ول قۇرالدى قولدانباۋ قيسىنعا جاتا ما؟ ءدىن وسى ەكەن دەپ، وي-سانانىڭ ءبارىن تۇمىلدىرىقتاپ-تۇمشالاپ تاستاۋ ءجون بە؟ عىلىمسىز ءدىن — ءولى دوگمات، ميدى شىرىتەتىن سحولوستيكا. ءبىلىم الۋعا، عىلىم مەن تەحنيكا وركەندەۋىنە تۇساۋ سالعانى ءۇشىن سحولوستيكانى اباي «بۇكىل شىعىستىڭ سول زامانعا شەيىن كەنجە قالۋىنا سەبەپ بولعان كەسەل-كەدەرگىنىڭ ءبىرى دەپ تانىپ، ونىمەن بىردە-ءبىر ادىم باسپايدى. اۋلاق سەرپەدى» (م.اۋەزوۆ). قۇران كارىمدە ناماز، زىكىر تۋرالى 77 ايات بولسا، ال عىلىم-بىلىمگە قاتىستى ايات سانى 770 جەتۋى كوپ جايدى اڭعارتادى. «قىتايعا بارساڭ دا، عىلىم ىزدە»، «ماعان عالىمنىڭ سياسى – ءشاحيدتىڭ قانىنان ارتىق» (حاديس شاريف). ال، ويشىل عۇلامالاردىڭ: «عىلىمدى ازىق قىل!» دەپ قاقساپ ايتقانى ءمالىم. باقساق، ابايدىڭ «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» دەۋىندە عىلىمدى ءسۇي دەگەن دە استار بار. ويتكەنى، عىلىم، ءبىلىمى تاياز پەندەنىڭ اللاعا شىن عاشىقتىعى نەعايبىل، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. كەرىسىنشە كوكىرەك كوزى اشىق ءاربىر تاقۋا ادام پاراسات يەسى، رۋحاني ازىقتىڭ كەنىشى. سونىمەن، عىلىم — الەمدى جاراتۋشى ۇلىق سيپات ءھام قوعامدى دامىتۋشى قۇدىرەت دەگەن اباي تانىمى ەش كۇمان تۋعىزبايدى.
ەندى عىلىممەن قولتىقتاسقان فەنومەندەر — ماحاببات، ادىلەتكە كەلەيىك. اباي: «..نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىق دەگەن» (45-ءسوز) دەيدى. قۇدايدىڭ ءامىر، زاڭدارى كوپ. سولاردىڭ ەڭ ۇلىعى — مەيىرىم، ادىلەت ەكەنىن اباي: «بۇلاردىڭ كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول – جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى»، — دەۋىمەن بەكىتكەن. ماحاببات پەن ادىلەت سەزىمدەر ءبىرىنسىز ءبىرى تۇل، جارتىكەش. سول ءۇشىن اباي ەكى ۇعىمدى قوساقتاپ، «ادىلەت-شاپاعات» دەگەن بۇگىنگى قوعامدىق سانامىز ءۇشىن اسا قاجەتتى تەرميندى اينالىمعا ەنگىزەدى. ويتكەنى، شىنايى (ياعني ءيلاھي، قۇدايىلىق) ادىلەت پەن ءار پەندە وزىنشە باعامدايتىن ادىلەت ءبىر ەمەس، الدىڭعىسى — مەيىرىمنىڭ، ماحابباتتىڭ ەگىزى. مەيىرىم جوق جەردە شىن ادىلەت تە جوق. «ادىلەت-شافعات» بۇگىنگى بىزدەرگە وسى ماعىنانى اشىپ جەتكىزۋشى تەرمين. سەنسەڭىز، ادىلەتتىلىك ۇعىمىن تاپ ابايداي مەيلىنشە مول زەرتتەپ، ءىلىم دەڭگەيىنە كوتەرگەن عۇلاما بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس.
ەندىگى ايتىلماي قالىپ بارا جاتقان ابايدىڭ كەمەلدەنگەن ادام (ينساني كاميل) جايلى ءىلىمى. 1898 جىلدارعا شەكتى پوەزياسىندا «ءۇش-اق نارسە — ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەۋىمەن ۇلى اقىن ورتاعاسىرلىق يسلامدىق ءىلىمنىڭ «كامىل ادام» (ەكىنشى تۇردە «تولىق ادام») يدەالىن دارىپتەپ، پاش ەتكەنى ايان. ال 1898 جىلدان بىلايعى شىعارماشىلىعىنا كوز تىگىپ، شۇقشيا تەكسەرگەندە كوزىمىزدىڭ جەتكەنى — اباي اتالمىش يدەالدى ەداۋىر جاڭعىرتىپ، ايتا قالارلىق رەفورما جاساعان. 38-سوزىندە: «بالكي عادالات بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر» دەپ وي بولىسە كەلە، كامىل ادام ورنىنا بارشا ادامزاتقا ورتاق جاڭاشا بەينە — «ادىلەتتى ادام» يدەالىن ۇسىنادى اباي. اللا تاعالا – ءوزى ادىلەت-شافعات يەسى، ولاي بولسا، پەندەسىندە ادىلەت سەزىمدى بار قىلىپ جاراتۋى زاڭدى. وسى اقيقاتتى قاۋىمعا جەتكىزۋ ءۇشىن «قۇداي ءادىل ادامداردى سۇيەدى»، «قۇداي يمان كەلتىرگەن جانە جاقسىلىق جاساعانداردى سۇيەدى» دەگەن اياتتارعا مۇسىلمان جاماعاتى نازارىن اۋدارىپ، تۇپ-تۋرا وسى اياتتارعا «قۇران ءىشى تولى» دەيدى اباي. دالەلگە پايعامبارىمىز (س.ع.س.)-ءنىڭ: «كىمدە كىمنىڭ ادىلەتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى جوق» دەگەن حاديس ءشاريفىن دە كەلتىرەدى. ونان سوڭ: «عادالاتتى ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى» دەپ باستالاتىن ۇزىن سويلەمىندە بۇل يدەالدىڭ ەرەكشەلىگىن ۇقتىرادى. وسىمەن، اباي ورتاعاسىرلىق ىلىمدەگى بەتى بۇركەۋلى «ىستىق قايرات» ۇعىمىنىڭ (ونى قۇر حارەكەتشىلدىك دەپ ءتۇسىنۋ استە جەتكىلىكسىز) شەشۋىن بەرگەن دەيمىز. ول شەشىم — «ىستىق قايرات» دەگەن ادامنىڭ «ءادىل (نەمەسە شىنشىل) بولۋ» قاسيەتى (ابايدا ادىلەت پەن شىندىق كىندىكتەس، اجىراعىسىز تەرميندەر).
سونىمەن، اۋليە ابايدىڭ ءوزى تۇزگەن ادامنىڭ ءۇش قاسيەتى: ادىلەت (ىستىق قايرات), عىلىم (نۇرلى اقىل), مەيىرىم (جىلى جۇرەك). كانە، بۇل جاڭالىق پا – جاڭالىق. بەلگىلى سەبەپتەردەن اۋليە حاكىم اباي سومداعان «ادىلەتتى ادام» يدەالى قاعابەرىستە، كەرەكسىز بولىپ كەلگەنىنىڭ كۋاسىمىز. ەندى ونى وسى زامانعى قوعام يگىلىگىنە جاراتۋدىڭ جانە الەمدىك وي-سانا كەڭىستىگىنە ايگىلەپ شىعارۋدىڭ ۋاقىتى جەتىپ وتىر.
وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، ءبىز ابايدىڭ دانالىق ىلىمدەرىن تالداۋ بارىسىندا انا-مىنا جاڭالىق دەگەندى كوپ ايتتىق. سەبەبى، 38-ءسوزدىڭ مازمۇنى ويشىل الدەبىر قايناردان وقىپ توقىپ، قايتالانعان دۇنيەلەر ەمەس. بۇلاي ويلاساڭىز، قاتتى قاتەلەسىز، قىمباتتى وقىرمان. يدەيالاردىڭ كۇللىسى اۋليە حاكىمنىڭ ءتول تەولوگيالىق ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسى، سونىڭ تاتىمدى جەمىستەرى. ايگىلى عالىم نيۋتون اشقان مەحانيكانىڭ ءۇش زاڭى ماتەريالدىق الەمدى تانۋعا قانداي بولسا، رۋح الەمى ءۇشىن اباي فورمۋلاسى تاپ سونداي ماڭىزدى (ون سەگىز مىڭ عالام، ونىڭ ىشىندە ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيلەسىمى عىلىم، مەيىرىم، ادىلەت ۇشكىلىنە تاۋەلدى دەگەن). ۇلى تەولوگ اباي رۋحانيات كەڭىستىگىندە ورىنداپ شىققان ميسسيا سالماعىن وسىدان-اق باعامداي بەرىڭىز.
ءسوز سوڭى، الەم ويىنىڭ الىبى ابايدىڭ ءمۇسىن ەسكەرتكىشى وننان استام شەت ەلدەردە ورناتىلدى، سول سياقتى مۇراسى دا ءتۇرلى تىلدەرگە اۋدارىلىپ، جەر-جاھانعا تارالۋ ۇستىندە. رۋح قۇدىرەتى دەگەنىڭىز وسى. بىراق قازىرگى اباي جيناعىندا ورىن العان «ءاي، قاپ» دەگىزەتىن ولقىلار مەن قاتەلەر نەگە سول قالپىندا كۇللى الەمگە جايىلۋعا ءتيىس!! وسىنى ەسكەرگەندە، قاراسوزدەردىڭ رەت سانىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە عاقليا مۇراعا عىلىمي تۇسىنىكتەر بەرۋ ابايتانۋدىڭ اسا وتكىر ماسەلەسىنە اينالىپ وتىرعانى ءسوزسىز.
اسان وماروۆ، ابايتانۋشى
