Jahandaný úderisteri, qala qalama, kosmopolıtızm — ultsyzdandyrý dánin sebedi. Oǵan telejáshik pen ınternet arqyly aǵylǵan teris pıǵyldy aqparat maıdanyn qosyńyz. Sodan ba, sanadan azǵyndap, nıgılızm (bardy joqqa shyǵarý) dertine shaldyqqan jáne sáláftik dinı ıdeologııaǵa shyrmalǵan urpaǵymyz barshylyq. Tere bersek, qaterli qubylystar shyǵa bermek. Kúllisine qarsy qoıar Táńiri bizge bergen qalqan da hám býyrqanǵan rýh teńizinde baǵyt silteıtin temirqazyq ta — uly Abaıdyń murasy! Onda aıtylmaǵan sóz, ashylmaǵan rýhanııat syry, sirá da, qalǵan joq. Tómende Táńirige, dinge, ıman men taǵatqa qatysty kemeńgerdiń asyl oı-tanymdaryn azdy-kópti sarapqa salyp, kópke jetkizsek degen nıettemiz.
Sonymen, qudaıshylyq, meıli, adamgershilik murattar turǵysynan alsaq ta, ózgermeıtin úsh negiz bar, olar -ǵylym, mahabbat, ádilet. Osynaý Táńiriniń úsh hıkmetin anyqtap berý — uly Abaıdyń álemdik rýhanııatqa qosqan zor úlesi. Jańaǵy jahandyq oı-parasat shyńynda shamdaı jarqyraǵan jańalyq ıdeıa. Ári qaraıǵy ádiletti adam, Qudaı joly, úsh súıý sııaqty ilimderin negizdegende Abaı jańaǵy úsh hıkmetke únemi qol artady. Ádilinde, úshkildi Abaı ashqan úılesim formýlasy deýge kerek. Óıtkeni, bul úshtik ózara baılanystaǵy, birin biri ósiretin, tolyqtyratyn kategorııalar.
Islam pálsapasyna sáıkes Táńirini tanýdyń sharty — kóńilde mahabbat turýy. Shyn ıman — Jaratýshyǵa mahabbat. Sol úshin sopylyqty «mahabbat dini» deıdi. Taqýa áýlıeler Táńirige essiz-tússiz ǵashyq boldy. «Ǵashyqtary sol hálge jetti, dúnıeni, dúnıedegi tıerlik paıdasyn umytty. Bálkı hısapqa almadılar», — deıdi Abaı. Gáp sonda, ózi de Jaratýshy Ieni «jannan tátti» súıdi. «Kúni-túni oıymda bir-aq Táńiri, Ózine qumar qylǵan Onyń ámiri», — dep syr ashady áýlıe aqyn. Deı tursa da Abaı dúnıeni, dúnıedegi tıerlik paıdasyn umytqan emes. Berisi — «qalyń eli, qazaǵy», árisi – kúlli adamzat qamy dep tún uıqysyn tórt bóldi. Abaı iliminde Allany, adamzatty jáne ádiletti súıýdiń bir birine shettigi joq, úsheýi qosylyp, ımannyń úsh tiregi — ımanıgúl bolyp tabylady. Toq eteri, «úsh súıý» Abaıdyń teologııa órisinde ashqan taǵy bir mándi jańalyǵy (Abaı tanymy men sýfızm ilimi arasynyń aıyrmasy degen máseleniń sheshýi de osy arada).
Kúlli rýhanııattyń úsh tiregi — ǵylym, mahabbat, ádilet degen jańalyq ıdeıany tarqatýdy sál keıinge qaldyra turyp, ázirge «Qudaıdyń pendesine salǵan joly qaısy?» degen danalyq tanymdy qaýzaıyq. Óıtkeni, bul 38-shi qarasózde Táńirini tanýmen jalǵas keletin irgeli másele. Allanyń bolmysyn jerine jete zerttep, tekserip bolǵan soń, adamnyń bolmysyna aýysqan ǵoı Abaı. Shákárim: «…El degen bir jaqta jatqan nárse emes, o da biz syqyldy bir-bir adamnan quralǵan jandar. Áýeli bir adam óziniń túzelmegin bilýi shart» («Saryarqa» gazeti, 1917 j. 22 tamyz), — dep jazdy. Jalpy eldiń, qoǵamnyń túzelmegi ár adamnyń nıeti men minezine táýeldi. Qalyń eli qazaǵy azǵyndaǵan háldi jan-júregimen sezingen Abaı «Qaıtsem eken!?» dep ah urdy. Pále dúnıe, zamanda emes, pendeniń óz minezinde degen baılamǵa keledi.
Sonymen, Allanyń pendelerine salǵan jol qaısy? Bul týraly qıyn syrly izdenisterdi tápteshteýge maqala kólemi kótermeıdi. Kún-tún demeı izdenip ashqan teologııalyq jańalyqtaryn negizge ala otyryp, traktat sońynda danyshpan bylaı dep qorytyndy túıin túıedi: «Qudaı taǵalanyń joly degen jol nıhaıatsyz (shekteýsiz) boldy. Biraq sol jolǵa júrýdi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza musylman, tolyq adam delinedi. Dúnıede túpki maqsatyń óz paıdań bolsa, óziń nıhaıatlysyń, ol jol Qudaıdyń joly emes» (38-sózi). «Qudaı (Haq) joly qaısy?» degen suraqtyń aıqyn jaýaby osy. Haq joly – ádilet degenniń mánisi — kópke paıdasy tıetin jaqsylyqtar (ǵamalýs-salıh) jasaýǵa saıady (Aıtylmysh haqıqatty sanaǵa shóktirý dúnıe, baılyqty pir tutqan qoǵam úshin ózekti, ásirese, búgingi záýlim úı soǵyp, qymbat kólik minip degendeı tek óz qamyn kúıtteýmen shapqylaǵan myqtybaılarǵa «Oılan, shyraq!» degiń-aq keledi).
Abaıdyń Quranǵa jetiktigi, onyń táýlıine, túpki maǵynasyna jetý qabileti tań qaldyrady. «Ádilet-shafǵat kimde bar, Sol jarasar týǵanǵa» deýi tek sonyń biri ǵana. Táńirige mahabbaty sheksiz Abaıdyń nelikten sýfızmnen irge ajyratqanyn «haq joly — ádilet», «ǵumyr ózi — haqıqat» degen qaǵıdalary jónimenen túsinýge bolady. Abaıdyń ańsaǵany — qoǵam damýyna yqpal etýshi azamat. Al, kópke, qoǵamǵa paıdasyz qur masyldyqty «hareketsiz — sopy montany» dep aýlaq serpedi.
Sóz basynda progress jolynan qıyr shettegi Shyńǵystaý bókterin mekendegen sahara danasynyń álemdik teologııa ilimine qosqan úlesi orasan degenbiz. Kúmán-kúdikti seıiltý úshin Abaıdyń formýlasy delingen úsh kategorııany (ǵylym, mahabbat, ádilet) tereńirek qaýzaıyq.
Ǵylym týraly Abaı kóp aıtqan. «Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan haj, eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy» (10-sóz). «Ǵylym – Allanyń bir sıpaty, ol haqıqat, oǵan ǵashyqtyq ózi de haqlyq hám adamdyq dúr» (38-sóz). «Ǵylymnyń bir aty – aqyl» (sonda).
Abaıdyń bilýinshe, ǵylym (aqyl-es) — Táńirini, ózin-ózi jáne dúnıeni tanymaqtyq úshin Jaratýshy darytqan qural. Olaı bolsa, pendelerine ol quraldy qoldanbaý qısynǵa jata ma? Din osy eken dep, oı-sananyń bárin tumyldyryqtap-tumshalap tastaý jón be? Ǵylymsyz din — óli dogmat, mıdy shiritetin sholostıka. Bilim alýǵa, ǵylym men tehnıka órkendeýine tusaý salǵany úshin sholostıkany Abaı «búkil shyǵystyń sol zamanǵa sheıin kenje qalýyna sebep bolǵan kesel-kederginiń biri dep tanyp, onymen birde-bir adym baspaıdy. Aýlaq serpedi» (M.Áýezov). Quran Kárimde namaz, zikir týraly 77 aıat bolsa, al ǵylym-bilimge qatysty aıat sany 770 jetýi kóp jaıdy ańǵartady. «Qytaıǵa barsań da, ǵylym izde», «Maǵan ǵalymnyń sııasy – shahıdtiń qanynan artyq» (hadıs sharıf). Al, oıshyl ǵulamalardyń: «Ǵylymdy azyq qyl!» dep qaqsap aıtqany málim. Baqsaq, Abaıdyń «Sen de súı Ol Allany jannan tátti» deýinde ǵylymdy súı degen de astar bar. Óıtkeni, ǵylym, bilimi taıaz pendeniń Allaǵa shyn ǵashyqtyǵy neǵaıbil, tipti múmkin emes. Kerisinshe kókirek kózi ashyq árbir taqýa adam parasat ıesi, rýhanı azyqtyń kenishi. Sonymen, ǵylym — álemdi jaratýshy ulyq sıpat hám qoǵamdy damytýshy qudiret degen Abaı tanymy esh kúmán týǵyzbaıdy.
Endi ǵylymmen qoltyqtasqan fenomender — mahabbat, ádiletke keleıik. Abaı: «..Neshe myń túrli dinniń bári de ǵadelet, mahabbat Qudaıǵa laıyq degen» (45-sóz) deıdi. Qudaıdyń ámir, zańdary kóp. Solardyń eń ulyǵy — meıirim, ádilet ekenin Abaı: «Bulardyń kerek emes jeri joq, kirispeıtuǵyn da jeri joq. Ol – jaratqan Táńiriniń isi», — deýimen bekitken. Mahabbat pen ádilet sezimder birinsiz biri tul, jartykesh. Sol úshin Abaı eki uǵymdy qosaqtap, «ádilet-shapaǵat» degen búgingi qoǵamdyq sanamyz úshin asa qajetti termındi aınalymǵa engizedi. Óıtkeni, shynaıy (ıaǵnı ıláhı, qudaıylyq) ádilet pen ár pende ózinshe baǵamdaıtyn ádilet bir emes, aldyńǵysy — meıirimniń, mahabbattyń egizi. Meıirim joq jerde shyn ádilet te joq. «Ádilet-shafǵat» búgingi bizderge osy maǵynany ashyp jetkizýshi termın. Senseńiz, ádilettilik uǵymyn tap Abaıdaı meılinshe mol zerttep, ilim deńgeıine kótergen ǵulama buryn-sońdy bolǵan emes.
Endigi aıtylmaı qalyp bara jatqan Abaıdyń kemeldengen adam (ınsanı kamıl) jaıly ilimi. 1898 jyldarǵa shekti poezııasynda «Úsh-aq nárse — adamnyń qasıeti: Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrek» deýimen uly aqyn ortaǵasyrlyq ıslamdyq ilimniń «kámil adam» (ekinshi túrde «tolyq adam») ıdealyn dáriptep, pash etkeni aıan. Al 1898 jyldan bylaıǵy shyǵarmashylyǵyna kóz tigip, shuqshııa teksergende kózimizdiń jetkeni — Abaı atalmysh ıdealdy edáýir jańǵyrtyp, aıta qalarlyq reforma jasaǵan. 38-sózinde: «Bálkı ǵadalát barsha izgiliktiń anasy dúr» dep oı bólise kele, kámil adam ornyna barsha adamzatqa ortaq jańasha beıne — «ádiletti adam» ıdealyn usynady Abaı. Alla taǵala – Ózi ádilet-shafǵat ıesi, olaı bolsa, pendesinde ádilet sezimdi bar qylyp jaratýy zańdy. Osy aqıqatty qaýymǵa jetkizý úshin «Qudaı ádil adamdardy súıedi», «Qudaı ıman keltirgen jáne jaqsylyq jasaǵandardy súıedi» degen aıattarǵa musylman jamaǵaty nazaryn aýdaryp, tup-týra osy aıattarǵa «Quran ishi toly» deıdi Abaı. Dálelge paıǵambarymyz (s.ǵ.s.)-niń: «Kimde kimniń ádileti joq bolsa, onyń ımany joq» degen hadıs sharıfin de keltiredi. Onan soń: «Ǵadalátti adamnyń kóńiline keledi» dep bastalatyn uzyn sóıleminde bul ıdealdyń ereksheligin uqtyrady. Osymen, Abaı ortaǵasyrlyq ilimdegi beti búrkeýli «ystyq qaırat» uǵymynyń (ony qur hareketshildik dep túsiný áste jetkiliksiz) sheshýin bergen deımiz. Ol sheshim — «ystyq qaırat» degen adamnyń «ádil (nemese shynshyl) bolý» qasıeti (Abaıda ádilet pen shyndyq kindiktes, ajyraǵysyz termınder).
Sonymen, áýlıe Abaıdyń ózi túzgen adamnyń úsh qasıeti: ádilet (ystyq qaırat), ǵylym (nurly aqyl), meıirim (jyly júrek). Káne, bul jańalyq pa – jańalyq. Belgili sebepterden áýlıe hakim Abaı somdaǵan «ádiletti adam» ıdealy qaǵaberiste, kereksiz bolyp kelgeniniń kýásimiz. Endi ony osy zamanǵy qoǵam ıgiligine jaratýdyń jáne álemdik oı-sana keńistigine áıgilep shyǵarýdyń ýaqyty jetip otyr.
Ózderińiz de baıqap otyrsyzdar, biz Abaıdyń danalyq ilimderin taldaý barysynda ana-myna jańalyq degendi kóp aıttyq. Sebebi, 38-sózdiń mazmuny oıshyl áldebir qaınardan oqyp toqyp, qaıtalanǵan dúnıeler emes. Bulaı oılasańyz, qatty qatelesiz, qymbatty oqyrman. Ideıalardyń kúllisi áýlıe hakimniń tól teologııalyq izdenisteriniń nátıjesi, sonyń tatymdy jemisteri. Áıgili ǵalym Nıýton ashqan mehanıkanyń úsh zańy materıaldyq álemdi tanýǵa qandaı bolsa, rýh álemi úshin Abaı formýlasy tap sondaı mańyzdy (on segiz myń ǵalam, onyń ishinde adamzat qaýymdastyǵynyń úılesimi ǵylym, meıirim, ádilet úshkiline táýeldi degen). Uly teolog Abaı rýhanııat keńistiginde oryndap shyqqan mıssııa salmaǵyn osydan-aq baǵamdaı berińiz.
Sóz sońy, álem oıynyń alyby Abaıdyń músin eskertkishi onnan astam shet elderde ornatyldy, sol sııaqty murasy da túrli tilderge aýdarylyp, jer-jahanǵa taralý ústinde. Rýh qudireti degenińiz osy. Biraq qazirgi Abaı jınaǵynda oryn alǵan «áı, qap» degizetin olqylar men qateler nege sol qalpynda kúlli álemge jaıylýǵa tıis!! Osyny eskergende, qarasózderdiń ret sanyn qalpyna keltirý jáne ǵaqlııa muraǵa ǵylymı túsinikter berý abaıtanýdyń asa ótkir máselesine aınalyp otyrǵany sózsiz.
Asan OMAROV, abaıtanýshy
