قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىندە ايتىلاتىن، باتىرلار جىرى مەن حيسسا، داستاندارىندا جىرلاناتىن نەبىر باتىرلار بەينەسىن وقىپ وسكەن ۇرپاق «شىن مانىندە ومىردە وسىنداي باتىرلار بولسا عوي شىركىن» دەپ اڭساۋى زاڭدى نارسە. باتىرلار جىرىندا عاجاپ ەرلىك كورسەتىپ، جالعىز ءوزى قاپتاعان قالىڭ جاۋىمەن قايتپاي شايقاساتىن باتىرلاردى اسىرەلەپ جىرلاعان اقىن-جىرشىلاردىڭ قيالىنىڭ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىنىڭ جەمىسى دەپ قاراساق تا، ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعايتىن باتىرلاردى بارلىق كەزدە ارداق تۇتقانى ءمالىم.
بالۋان شولاق بايمىرزاۇلى تۋرالى وي تولعايتىن تۇستا، حالىق تۆورچەستۆوسىنداعى بالۋاندار مەن باتىرلاردىڭ قيالدىق بەينەسىنىڭ ناقتى ومىردە انالوگىنىڭ بولعاندىعىنا كوزىمىز ايقىن جەتەدى. ءتىپتى حالىق ادەبيەتىندەگى تيپتەندىرىلگەن كۇش يەلەرى مەن جاۋجۇرەك باتىرلاردىڭ ءوزى كوبىنە ءبىر قىرىنان عانا بەينەلەنىپ وتىرسا، ال شىن ومىردەگى بالۋاننىڭ بويىنداعى ءتۋابىتتى كوپ قىرلى، الۋان ساپالى قاسيەتتەرى مەن قىرلارى – حالىق ارداق تۇتقان كەيىپكەرلەر بويىنان، ءىس-ارەكەتتەرىنەن دە اسىپ كەتەدى.
قازاقتا نەبىر بالۋاندار وتكەن، بىراق بالۋان شولاق ولاردىڭ ءبىر دە بىرىنە ۇقسامايدى ەكەن، دۇنيەدەن باز كەشكەن نەبىر انشىلەر وتكەن. بايمىرزاۇلى ولاردىڭ دا ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى، سايىن دالامىزدا نەبىر سازگەرلەر بۇل دۇنيەنى انگە بولەپ ءوتىپتى. بالۋان شولاق ولاردىڭ دا ءبىر دە بىرىنە ۇقسامايدى، ۇلى كەڭ بايتاق دالامىزدا بويىنا مول ونەر قونعان ونەرپازدار دا وتكەن، بالۋان ولاردىڭ دا ەشقايسىسىنا ۇقسامايدى.
بالۋان شولاق تاريحىمىزدا حاتتالعان، حاتقا تۇسكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىر دە بىرىنە ۇقسامايتىندىعىمەن، الايدا سول تالانتتى شوعىردىڭ بويلارىندا بار قاسيەتتەر، سيپاتتار، رۋحتار ءتاڭىردىڭ قالاۋىمەن تۇلا بويىنا بىتكەن عاجاپ دارىندى تۇلعا. بايمىرزاۇلى – داۋىلپاز اقىن، ءدۇلدۇل ءانشى، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان، قايتالانباس سازگەر، سال-سەرى، تسيرك ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ونەرپاز، حالىقتىڭ مۇڭىن، جوعىن جوقتاۋشى، الەۋمەتتىك ادىلدىك ءۇشىن ارپالىسقان ناعىز كۇرەسكەر.
بالۋان شولاق كۇش ونەرىن كورسەتۋدە تەڭدەسسىز بالۋان، جۇرگەندە قارا جەردى تەڭسەلتىپ جىبەرەتىندەي نەبىر الىپ كۇش يەلەرىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزىپ، «قابىرعاسىن قاقىراتقان»، تىزەسىن دىرىلدەتىپ بۇكتىرگەن جاراتىلىسى بولەك جان. ەگەر ول كاسىبي كۇرەس ونەرىمەن بىرىڭعاي اينالىسقان بولسا، وندا رەسەي پاتشالىعىندا، ءارىسى ەۋروپا، امەريكا، ازيا، افريكا قۇرلىقتارىندا ەشكىمگە دە دەس بەرمەيتىن، الەمگە ايگىلى بالۋانداردىڭ ءبىرى بولار ەدى. ال كىر تاسىن كوتەرۋدەن دە الدىنا جان سالماس الەم چەمپيونىنىڭ ءبىرى بولاتىنىنا كۇدىك بولماس، ال ات سپورتى سالاسىندا دا، تسيرك ونەرىندە دە ەشبىر ەلدىڭ سپورتشىسى جاساي المايتىن، كوزدى اربايتىن، كورگەن جان تاڭقالاتىن ونەر كورسەتىپ، تريۋك جاسايتىن، قايتالانباس تسيرك ونەرىنىڭ مايتالمانى اتانار ەدى. ول – ات سپورتىن دامىتۋشى، قازاق جەرىندە تسيرك ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇلعا، ۇلتتىق ونەرىمىزدى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىپ كەتكەن سپورتشى، ءداستۇرىمىزدى، ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتقان جاڭاشىل تاريحي قايراتكەر.
سايىن دالامىزدا ءدال بالۋان شولاقتاي كۇرەستىڭ شىن مانىندە ءىرى ونەر سايىسى بولىپ تابىلاتىنىن ىسىمەن كورسەتىپ، تۇكتى كىلەم ۇستىندە داكەلدىك ورنىقتىرعان، ونى تانىتقان ەشكىم جوق
سايىن دالامىزدا ءدال بالۋان شولاقتاي كۇرەستىڭ شىن مانىندە ءىرى ونەر سايىسى بولىپ تابىلاتىنىن ىسىمەن كورسەتىپ، تۇكتى كىلەم ۇستىندە داكەلدىك ورنىقتىرعان، ونى تانىتقان ەشكىم جوق.
بالۋان شولاق وسكەن ورتاسىنىڭ قابىلەت-قارىمىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەنىنە قاراماستان، سول وتارشىل قوعامنىڭ ادىلەتسىزدىگىمەن اشىق، تايسالماي كۇرەسكەن، نارازىلىعىن، قارسىلىعىن اشىق بىلدىرگەن بالۋان. وتارشىل قوعام سول ءۇشىن دە ودان قۇتىلعىسى كەلدى، قۋدالاۋعا سالدى، بالۋان ءبارىبىر العان باعىتىنان قايتپادى.
بەتپە-بەت كەلگەن جاۋى ودان ىقتى، سىپسىڭ وسەك تاراتىپ، جالعان ارىز جازعاندار بالۋاننان قورقىپ بويلارىن ۇرەي بيلەدى، ول ادىلەتتىلىكتى تۋ ەتكەن قايتپاس كۇرەسكەر ەدى. بالۋان شولاقتىڭ ءبىر ءوزى عانا ورنى تاريحتاعى جەتىسپەگەن، جەتپەي جاتقان ولقىلىقتارىمىزدىڭ ورنىن تولتىرىپ كەتتى.
«تۇتقاسىن دۇنيەنىڭ ۇيىرگەندەي» الىپ كۇش يەسى رەتىندە تانىلىپ، اڭىز ەتىلدى، كوزى تىرىسىندە-اق اڭىز ادامعا اينالدى. اقىن-جىرشىنىڭ شىعارمالارى بەلگىلى دارەجەدە ءوزىنىڭ ومىرىنە دە قاتىستى، اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ ايتقانداي «ولەڭىم – مەنىڭ ءومىرىم».
بالۋاننىڭ ارتىندا تولىق جيناقتالماي قالعان، بىزگە جەتكەن ولەڭدەرى، اندەرى ونىڭ شىن مانىندە ءومىرى، «تار جول، تايعاق كەشۋدەگى» تار كەزەڭدەگى عۇمىرى دەسە دە بولعانداي.
ءان-جىرى مەن ولەڭىندە ءوز ءومىرى مەيلىنشە شىنايى بەينەلەنگەن اقىن-كومپوزيتور بالۋان شولاق دەپ ايتا الامىز. ويتكەنى بالۋاننىڭ ءان-جىرى مەن ولەڭدەرى تاقىرىبى، سيۋجەتى، اۋەزى، تابيعاتى جاعىنان قازاق اقىندارىنىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ شىعارماسىنا مۇلدە ۇقسامايدى، سولاي بولا تۇرا سيپاتى جاعىنان داستۇرلىك ارنانى دامىتا تۇسكەنىن بايقايمىز.
جىراۋلار پوەزياسىندا نەبىر كەسكىندەر، باتىرلىق قاسيەت، رۋح، ۇلتتىق سيپات كۇشتى كورىنىس تاپقان بولسا، XIX عاسىرداعى اقىندار شىعارماسىندا بالۋاننىڭ شىعارماسىنداعىداي پوەزيادا ادام كۇش-قۋاتى، كۇشتىڭ قۇدىرەتى، كۇشتىڭ قاينار كوزى مەن بۇلاعى ارنايى جىرلانبايدى. اقىندار بۇل ماسەلەگە تەرەڭدەپ بارا بەرمەيدى، ونى جىرىنا ارقاۋ دا ەتە بەرمەيدى. ادام كۇشىنىڭ تابيعاتىن جىرلاپ كورسەتۋدە بالۋاننىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءبىتىمى دە، بولمىسى دا الا بوتەن، بولەك دۇنيە. وقىرمان بالۋان ولەڭدەرىنەن تاسقىنداعان قۋاتتى كۇشتىڭ ارىنىن سەزىنىپ، اقىننىڭ كۇشىن، ەكپىنىن ونىڭ ولەڭ جولدارى سونشاما دالدىكپەن جەتكىزگەنىن تۇيسىنەدى.
پوەزيادا ەڭ كوپ جىرلاناتىن نارسە – سەزىم. ويتكەنى ادام جانسىز تۋىندى ەمەس، تاۋدىڭ، توبەنىڭ، قىر مەن جوتانىڭ، ساي-سالانىڭ، وزەن-كولدەردىڭ بەينەسى، جيناقتاپ ايتقاندا، تابيعاتتىڭ، اسىرەسە، تاۋدىڭ بەينەسى مەيلىنشە مول جىرلانادى. بۇل تاقىرىپتى قوزعاماعان قالامگەر دە، سۋرەتشى دە جوق. ال ادام كۇشى بۇل – كوزبەن كورەتىن نارسە ەمەس، ماتەريالدىق دۇنيە دە ەمەس، ابستراكتىلى دۇنيە، بۇل ادام بويىنداعى قۋات، ءىس-ارەكەتكە كوشكەن جاعدايدا ناقتىلى ناتيجە كوز الدىڭىزدا. دۇنيەنى وزگەرتەتىن بىلەك كۇشى مەن اقىل كۇشى. اباي قارا كۇشتىڭ ەكى جاقتى بولاتىنىن جازادى، ول: قيراتادى دا، جاسايدى دا. بالۋان ولەڭدەرىندە سيپاتتالاتىن كۇش بۇل – جاسامپاز كۇش، ادىلەتتىلىككە قارسى تۇراتىن كۇش. ونداي كۇشتىڭ يەسى – بالۋاننىڭ ءوزى. ونىڭ ءوزى:
جازىعىم مىقتىلىعىم، كۇشىم
باسىم،
دۇشپاننىڭ تالقاندادىم تالاي
تاسىن، –
دەپ جىرلايدى. كۇشى باسىم بولعاندىقتان ءىشى تارلار ونى كورە الماسا، ال دۇشپانى قورقىپ، ۇرەي قۇشاعىندا قالدى. نەمەسە:
مەن ءوزىم وسى كەزدە تاسىپ ءجۇرمىن،
كەۋدەسىن دۇشپانداردىڭ باسىپ
ءجۇرمىن، –
دەيدى.
بولماسا:
بۇل كۇندە جيىرمادا مەنىڭ جاسىم،
قامالدىڭ بۇزار كەزىم تاۋ مەن
تاسىن، –
دەيدى.
بۇل كۇيرەۋىك اقىننىڭ ولەڭ جولدارى ەمەس، داۋىسى جەر-كوكتە نايزاعايداي كۇركىرەگەن اقىننىڭ، عاجاپ كۇش يەسىنىڭ، سونىمەن قاتار سونشاما جان دۇنيەسى نازىك جاننىڭ كەۋدەسىنەن توگىلىپ تۇسكەن القا سىندى جىر جولدارى، جان دۇنيەسى نازىك، بىراق رۋحى كۇشتى اقىننىڭ عانا وي بۇلاعىنان اعىلعان جىرلار.
ودان ءارى:
كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا
كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ
تاسىن، –
دەپ اقىن كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيىن پاش ەتەتىنى بار. بۇل جاي ولەڭ جولدارى سياقتى كورىنگەنىمەن، بۇل شىن مانىندە بۇرىن-سوڭدى قازاق دالاسىندا بولماعان، ادام بالاسى ءوز كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەستىمەگەن عاجاپ رەكوردتىق كورسەتكىش! بۇگىندەرى اۋىر اتلەتيكادان وليمپيادا چەمپيوندارى كوتەرە قويماعان كورسەتكىش، تەڭدەسسىز ەرلىك، عاجايىپ جاڭالىق! 816 كيلوگرامم سالماق ەكەن! بالۋان 1 توننادان استام تاستى دا كوتەرگەن. سپورت سالاسىندا قازىرگى تاڭدا قايتالانا قويماعان ۇلى جاڭالىقتار. الەمدىك رەكوردقا سانالاتىن وقيعا. جان دۇنيەسى قاراپايىم بالۋان مۇنداي جاعدايعا جاي كادۋىلگى ىستەي قاراعان عوي. قاجىمۇقان بالۋان ۇستىنە تاقتاي توسەتىپ، 1,5 ت. «پولۋتوركانى» وتكىزگەن. بۇل دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭالىق. ال اۋىر زاتتى كوتەرۋ جاعىنان بالۋان شولاقتى ەشكىم دە قايتالاي الماپتى. «الىپ – انادان، كۇش – اتادان» دەگەن وسى.
باۋىرجان مومىشۇلى قورقىنىشتىڭ ءوزىن بەينەلەپ، «گەنەرالدىق» شەنگە يە، «گەنەرال قورقىنىش» سۋ جۇرەك قولباسشىنىڭ القىمىنان الادى دەپ جازادى. ال بالۋان شولاق جىرلاعان ءوز بويىنداعى ءتاڭىر بەرگەن كۇش، ونى دا بەينەلەپ ايتساق، ادىلدىك جولىندا ارپالىس ۇستىندەگى جاسامپاز كۇش بەينەسى رەتىندە قابىلدانار ەدى. الىپ كۇشتىڭ بەينەسىن ءوز ولەڭى ارقىلى جىرلاعان جالعىز دارا اقىن بالۋان شولاق بايمىرزاۇلى عانا! كۇشتىڭ سيمۆولدىق بەينەسى باسقا اقىنداردا بالۋان ولەڭدەرىندەي كورىنىس تاپپاعان. ادام بويىنداعى كۇشتى سيپاتتاۋعا كەلگەندە اقىن الدىنا جان سالدىرمايتىن شەبەر دە شەشەن، كوسىلە تۇيدەك-تۇيدەك، كەسەك-كەسەك وي تولعايتىن ايبوز سىندى.
«اتادان ۇل تۋمايدى مەندەي ساباز» دەگەن سيۋجەتتىك ولەڭىندە اباقتىدا وتىرعانىنا قاراماستان قاجىمايدى، جاسىمايدى، تاۋانى دا شاعىلمايدى، اقىن كۇنى بۇرىن قانداي شەشىم شىعاراتىنىن دا ءبىلىپ وتىرادى.
اتادان ۇل تۋمايدى مەندەي ساباز،
تۇرمەدە جاتىر ەكەن وڭكەي ماڭعاز.
التى كۇن-اق تۇرمەدە قامالعان سوڭ،
ءتۇسىردى مەرۋايداي ماعان قاعاز، –
دەپ مۇڭايماي، قايتا ەكپىن تۇسىرەر قايرات بەرە جىرلايدى. راسىندا، اقىن قوعامداعى ءوزىنىڭ ورنىن، زامانداستارى اراسىنداعى دارەجەسى مەن سالماعىن جاقسى بىلگەن، كۇشىنىڭ باسىم ءتۇسىپ وتىراتىنىن، اقىل-پاراساتىنىڭ دا ءبىر باسىنا جەتەرلىگىن ايقىن سەزىنەدى، الايدا دۇشپاندارىنىڭ قىرسىعىنا، اياقتان شالۋىنا تاپ بولا بەرەدى. پاتشانىڭ ۋەزد باستىعى دا، بولىستار دا بالۋاننىڭ تۇرپاتىنان، ونىڭ بۇقارانىڭ جوقشىسى بولۋىنان، كەدەي-كەپشىكتەردىڭ مۇددەسىن قورعاۋىنان سەسكەنەدى. بالۋاننىڭ قۋدالانىپ، اباقتىعا تۇسۋىنە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى جاندايشاپتارىنىڭ ارىز-شاعىمى سەبەپ بولىپ وتىرادى.
مەرۋايدان دەگەنى سول كەزدەگى قىلمىستىق ءىستى قارايتىن ميروۆوي سۋديا. جەتى جىلعا كاتورگاگا، يتجەككەندە ايداۋعا ۇكىم شىعارعانىنا قاراماي، دۇشپانىنا كەۋدەسىن باستىرمايدى، جاسىمايدى، سەبەبى رۋحى بيىك. ول ادىلەتسىز شەشىمگە قارسى تۇرادى، ءوز-وزىنە قايرات-جىگەر بەرەدى. اباقتىعا العاش تۇسكەن بالۋان، اباقتى بولمەلەرىن بايقاپ، كورىپ تەكسەرىپ شىعادى. سەگىز قاتار ەتىپ تەمىر قاعىلعان، ەسىكتەرى دە مىقتى، كىسى قاشىپ كەتە المايتىنداي ەتىپ بەكىتىلگەن. اقىن تۇرمە جايىن ودان ءارى بىلاي سۋرەتتەيدى:
بويىما كۇش بىتكەنگە ەتتىم شۇكىر،
قاجىسام اباقتىعا بەتكە تۇكىر.
ەسىگىن ەكى يتەرىپ تارتقانىمدا
كىرپىشى جەرگە ءتۇستى كۇتىر-كۇتىر.
بويىنا الاپات كۇش بىتكەن بالۋان مىنا ادىلەتسىزدىككە توزبەيدى دە، تۇرمە ەسىگىن ءجۇلىپ الادى، بوساعاسى بىرگە سۋىرىلىپ، كىرپىشتەرى كۇتىر-كۇتىر ەتە جەرگە قۇلايدى. الاپات كۇشتىڭ قۇدىرەتى، بالۋان قينالماي-اق بويداعى كۇشتىڭ ارقاسىندا اياق-قولداعى بۇعاۋدى، شىنجىردى جىپشە پىرت-پىرت ۇزەدى. قازاق پوەزياسىندا مۇنداي كۇش يەسى بولماعان، سوندىقتان بالۋاننىڭ جىرى قاي جاعىنان السا دا قازاق اقىندارى جىرلارىنان ەرەكشەلەنىپ تۇراتىن قىرلارى كوپ-اق. بالۋان ءوز بويىنداعى كۇشكە ماقتانبايدى، ادىلەتتىلىك جولىنداعى ءىس-قيمىلعا، دۇشپانعا قارسى ارەكەتكە كوشەدى. تۇرمەنىڭ ەسىگىن تالقان ەتىپ بۇزىپ، شىعىپ كەتۋى بويدا قايناپ جاتقان كۇشكە بايلانىستى. «بىلەكپەن – ءبىردى، اقىلمەن – مىڭدى جىعاسىڭ» دەگەن ماتەلدەگى تۇجىرىم بالۋاننىڭ بويىنداعى كۇشتى بىرجاقتى عانا بەينەلەي السا كەرەك.
قازاق پوەزياسىندا كۇشتى، مىقتى بالۋاننىڭ بەينەسىن، بالۋان ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن، قايراتىن جۇمساعان وقيعالاردى بەينەلەۋ ارقىلى شەبەر سيپاتتايدى. اقىننىڭ جىرىنداعى ءوز بەينەسىنىڭ وزگەگە ۇقساماۋىنىڭ ءوزى قايتپاس، قايسار، تاۋ كوتەرەر تولاعايداي عاجاپ جاراتىلىسىنا بايلانىستى. بالۋاننىڭ بىزگە جەتكەن جىرلارىنىڭ وزىنەن الىپ كۇش يەسىنىڭ كەسەك قيمىلى، ىرىلىگى، سوم تۇلعاسى ايقىن دا ادەمى ءورىلىپ كەستەلەنگەن. ونىڭ جاراتىلىس تابيعاتى جايدارى، ماقپالداي جۇمساق مىنەزى، انشىلىك، سازگەرلىك تالانت-دارىنى ءان ماتىندەرىنەن دە، ولەڭدەرىنەن دە ايشىقتالىپ كورىنەدى. مۇنداي پوەزيا جاۋىنگەرلىك رۋحتى، ازاماتتىق لەپتى، ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ سەرپىلە جانارتاۋداي اتقىلاۋىن، ادام جانىنىڭ اتومداي جارىلۋىن سيپاتتايدى، جىر وزەگىنەن الاپات تاسقىندى جالىنداعان كۇشتى، كەڭ تىنىستى سەزىنەسىڭ. «اتادان مۇنداي ساباز» تۋا بەرمەيتىنىنە كوز جەتەدى. بالۋان شولاق جىرى ازاماتتىق اۋەنى باسىم، ەركىندىك، ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان جاننىڭ پوەزيالىق ورنەگى. ونىڭ جىرىنىڭ تابيعاتىنان بالۋاننىڭ باتىرلىق، بالۋاندىق كەسكىن-كەلبەتىن، ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ كەسەكتىگىن، ىرىلىك سيپاتىن، مىنەز-قۇلقىن، سەرگەك تانىم-تۇيسىگىن، ەڭ باستىسى، گۋمانيستىك كىسىلىك بولمىسىن ايقىن اڭعاراسىڭ.
اتاقتى بالۋاننىڭ سيپاتى، بەينەسى، كەسكىن-كەلبەتى، تۇلعاسى، بويى، ءبىتىمى، ءجۇرىس-تۇرىسى، دەنە ءپىشىنى قانداي بولدى ەكەن دەگەن ساۋال تۋادى. اسقان كۇش يەسىنىڭ جاراتىلىسى باسقالاردان بولەك پە دەگەن وي دا بولارى ايقىن. وسى ورايدا بالۋاننىڭ سيپاتىنا دا قىسقاشا توقتالىپ كەتەيىك. «بالۋان 48-49 جاستاعى، شوقشا ساقالى بار، توقپاق مۇرت، موينى بۇرىلمايتىن جۋان قارا كىسى ەكەن»، – دەيدى ءبىرتابان بالۋان. ال بالتابەك اقساقال: «ول كىسى (بالۋان شولاق — م.ق) ارت جاعىنان قاراعاندا ەڭكەيىپ وتىرعان ادام سەكىلدى دە، الدىنان قاراساڭ شالقايا قاراپ وتىرعانداي كورىنەدى ەكەن. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، جەردە تۇرعاندا اينالاسىنداعى ادامداردان ەرەكشەلەنە قويمايتىن جان، ەرگە وتىرعاندا بيىكتەپ كەتكەندەي كورىنەدى». ەستەلىكتەردە بالۋاننىڭ ومىرتقاسىنىڭ ءۇستى تۇتاس ادام قولى باتپايتىن ەت ەكەن، دەنەسى وتە تىعىز، شىمىر بولعان. اياعىنان بەلى ۇزىن ەدى دەپ سيپاتتايدى، بۇلشىق ەتتەرىنىڭ تاس تۇيىندەي قاتتىلىعىنان ادام ءتىسى باتپايدى ەكەن. بويى ورتا بويلىدان بيىكتەۋ بولعان. سالماعىنا قاتىستى دەرەكتەر ايتىلا بەرمەيدى.
كۇش ونەرىنىڭ اسقان الىپتارىنىڭ ءبىرىنشىسى وسى – بالۋان شولاق بولسا، ەكىنشىسى – قاجىمۇقان. ول – 48 ەلدەن مەدال العان بالۋان. قاجىمۇقان بالۋان شولاقتان جيىرما جاستاي كىشى. بويى بيىك بولعان كىسى. بالۋان شولاق 816 كگ. گيردى، 1 توننادان استام تاستى دا كوتەرگەن بالۋان. قاجىمۇقانعا قاتىستى ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ ماقالاسىنان مىنا ءبىر ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتەيىك. ماقالا 1946 جىلى جازىپ الىنعان ەكەن.
«قاجەكەڭنىڭ سالماعى – 174 كگ، باسقاشا 11 پۇت، شالبارىنىڭ وزىنە 3 مەتر ماتا، كويلەگىنە 6 مەتر سۇرىپ كەتەدى ەكەن. بويى – 185 سم. توبەدەن بەلگە دەيىن – 77 سم، بەلىنەن اياعىنا دەيىن – 113 سم. كەۋدەسىنىڭ ەنى 146 سم، بەلىنىڭ ەنى – 173 سم، جۋان سانىنىڭ قالىڭدىعى – 71 سم، سان جىلىگىنىڭ ۇزىندىعى (تىزەگە دەيىن) – 65 سم، بالتىر ەنى – 49 سم، ۇزىندىعى – 58 سم، تابانى – 35 سم، اياق كيىمى 45 رازمەر. شالبارىنىڭ بەلى – 220 سم، بەلبەۋلىگى – 170 سم، جالپاق جاۋىرىنى – 60 سم، قولتىق ەتتىڭ جۋاندىعى –50 سم، قار ەتى — 47 سم، ەكى يىقتىڭ ەنى – 56 سم، مويىننىڭ جۋاندىعى – 56 سم، جاتقاندا – 60 سم، باسىنىڭ اينالاسى – 65 سم، بىلەك ۇزىندىعى (ساۋساق باسىنان) 25 سم، ورتان قولدىڭ ۇزىندىعى – 14 سم، جۋاندىعى – 10 سم، ۇستىڭگى ەرنى – 10 سم، استى دا وسىنداي، توبەسىنىڭ 55 سم جەرىندە شاش جوق، شاشىنىڭ اعى 65 پروتسەنتتەي، ساقال-مۇرتى اق. ءاربىر قىلى ينەدەي جۋان»، – دەپ ناقتىلاپ سيپاتتاپتى. كۇش اتاسى رەتىندە تانىلعان تۇلعانىڭ ءبىتىمىن وسىعان قاراپ-اق كوزگە ەلەستەتە بەرىڭىز. ونىڭ ۇستىنە قاجىمۇقاننىڭ سۋرەتى ساقتالىنىپ قالعان. ال بالۋاننىڭ سۋرەتى بىزگە جەتپەدى. بالۋان شولاق بايمىرزاۇلىنىڭ ءومىرى قازاق حالقىنىڭ رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارىنا اينالىپ، تاۋەلسىزدىگىنەن مۇلدەم ايىرىلعان كەزەڭدە ءوتتى. ونىڭ زامانى بولەك بولدى، وعان قاراماستان ول بارلىق قيىندىقتاردى جەڭىپ شىقتى. دۇشپانىن كۇشىمەن دە، تالانتىمەن دە مويىنداتتى. ال قاجىمۇقان بولسا بۇكىل عۇمىرىن كۇرەسكە ارنادى، ونىڭ دا اتاق-داڭقى بۇكىل الەمگە جايىلدى. ءبىز ءۇشىن قوس الىپ تۇلعانىڭ ءومىر جولدارى ونەگە بولماق.
ال بالۋان ءار الۋان ونەردى يگەرگەن تالانت بولعاندىقتان، ارينە، ونىڭ وسى ونەر سالالارىنداعى ورنى بولەك بولىپ تۇرادى.
بالۋاننىڭ انشىلىك ونەرىنە قىسقا توقتالساق، زەرتتەۋشىلەر 50-گە جۋىق اندەرىنىڭ جيناقتالعانىن ايتادى. سول ونەرىنىڭ ىشىندە عالياعا ارنالعان ءانى ەرەكشە دەۋ كەرەك. بالۋان سۋىرىپ سالما اقىن بولعاندىقتان ءان ءماتىنىن دە، اۋەنىن دە ءوزى شىعارىپ، ءوزى ورىنداپ وتىرعان. ول ءان ءماتىنىنىڭ اۆتورى، اقىن، ءان شىعاراتىن كومپوزيتور، ءاندى ورىندايتىن ءانشى. ءبىر بويىندا ءۇش بىردەي ونەر ادامىنىڭ قاسيەتى جيناقتالىپ قونعان تالانت.
بالۋان ايەل جانىن وتە نازىك تۇسىنەتىن، اقىن-كومپوزيتور. «عاليا» ءانىنىڭ 6 ءتۇرلى نۇسقاسى بار. بۇل اندەر عالياعا دەگەن عاشىقتىق سەزىمنەن، شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتەن، جۇرەك تۇكپىرىنىڭ كورىگىنەن قىزىپ شىققان عاجايىپ، قايتالانباس اندەر. عالياعا ارناعان اندەرىنىڭ وزىنەن كومپوزيتوردىڭ ادال ماحابباتىن سەزىنەمىز. ءان ەكپىنى دە، اۋەزى دە بولەك، وندا ەكپىن، الاپات كۇش سەزىلىپ تۇرادى. بالۋاننىڭ بولمىس-ءبىتىمى اندەرىنەن دە كورىنىپ وتىراتىنىن ايقىن بايقايمىز.
اقىن رەتىندە ول ءوز سەزىمىن ەشقاشان جاسىرىپ قالماعان، قايتا بار داۋسىمەن اسقاقتاتا جىرلاعان.
بالۋاننىڭ عاليادان 23 جاس ۇلكەندىگى بار ەكەن، عاشىق بولۋىنا جاس ەرەكشەلىگى بوگەت بولماعان. عاليا سۇرلاۋ كەلگەن، اتجاقتى سۇڭعاق بويلى، بەتىندە شەشەك داعى بار سۇلۋ ءمۇسىندى، سىمباتتى، قىلىقتى كەلىنشەك. ول الىپ ادامنىڭ جۇرەگىن باۋراپ الادى. ءوزى عاجايىپ اندەردىڭ جاندى كەيىپكەرىنە اينالادى. بۇل اقىننىڭ شىعارماشىلىق عۇمىرىنداعى اسا ءىرى تاعىلىمدى جايت. «عاليا» ءانى بالۋاننىڭ سازگەرلىك تالانتىن بيىككە كوتەردى. جالپاق جۇرتقا تەز تارالدى، جاسامپاز ومىرشەڭ تۋىندى بولدى، شىرقالدى، شىرقالىپ كەلەدى دە. ارينە، بالۋانعا عاليا كەزدەسپەسە، عالياعا ارنالعان اندەر دە بولماسى انىق. «عاليا» ءانى ادام بالاسىنىڭ ايەلگە دەگەن ماحابباتىنىڭ بەلگىسىندەي قابىلدانادى. ايەلدى ءسۇيۋدىڭ، قادىرلەپ الپەشتەۋدىڭ، اسپەتتەۋدىڭ ايقىن ۇلگىسى وسى «عاليا» ءانى دەسە دە بولعانداي.
بالۋان ايەلدى جار، انا، وتباسىنىڭ قۇتى، ومىرلىك سەرىك رەتىندە اسا ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن جىرلاپ، ءان ارناعان ساناۋلى سازگەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. ءان – كوڭىلدىڭ كۇيى، جۇرەكتىڭ – گۇلى عوي.
بالۋان شولاقتىڭ اندەرىندە ونىڭ اقىندىق، سازگەرلىك، انشىلىك ءبىتىمى، ءور تۇلعاسى ايقىن بەدەرلەنىپ، بەينەلەنگەن.
مۇحتار قازىبەك،
جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، زەرتتەۋشى
"تۇركىستان" گازەتى
