بۇدان تۋرا 110 جىل بۇرىن، ياكي 1904 جىلى كوكتەمنىڭ اياعىندا ابايدىڭ «ارقاسىن جۇكتەن، الدىن كىسىدەن، اۋزىن سوزدەن بوساتقان» سۇيىكتى ۇلى، اقىن ماعاۋيا كوز جۇمادى. ودان كەيىن 40 كۇن وتكەندە ابايدىڭ ءوزى، ودان سوڭ اراعا وسىنداي ۋاقىت سالىپ اقىننىڭ تاعى ءبىر اقىن ۇلى اقىلباي دۇنيەدەن وتەدى. قۇنانباي، اباي ۇرپاقتارىنىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى دا وتە ايانىشتى بولادى. ۇزاق جىل پارتيا، سوۆەت قىزمەتىندە ىستەگەن، بۇگىندە قۇرمەتتى دەمالىستاعى سەيىتجان تابارىكوۆ اعامىزدىڭ «تاۋقىمەت» اتتى كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە وسى قاسىرەتتى تاعدىرلار جان-جاقتى باياندالادى. (كىتاپ قولجازباسى «ەل-شەجىرە» قوعامدىق قورىندا).
اتالعان ەڭبەكتىڭ ءبىر تاراۋىن بۇگىن «تۇركىستان» وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
ديداحمەت اشىمحانۇلى
«اكە بالاعا سىنشى» دەپ داناگوي حالقىمىز تەگىننەن ايتپاعان. بۇعان قوسا، شىققان تەك پەن تۋما تالانت، دارىن دا تابيعات سىيى بولسا كەرەك. وسىنى اڭعارعان اباي ماعاۋياسىن سەگىز-توعىز جاسىنان باستاپ ءتورت جىلداي مۇحامەتكارىم دەگەن تاتار مولداسىنان وقىتىپ، حات تانىتادى. مۇنان كەيىن ونى سەمەي قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرەدى.
قازاق سسر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراجايىندا ساقتالعان (ف.408-0-1.س.-1. 1884 ج. 75-79 بب.) قۇجات دەرەگى بويىنشا ماعاۋيا (يبراگيموۆ) ون ءتورت جاسىندا سەمەيدەگى ەر بالالار تاربيەلەنەتىن مەكتەپتىڭ 1 كلاسىندا وقىپ جۇرگەنىنەن حاباردار بولاسىڭ. امبە، وسى اتالعان مەكتەپتىڭ 1-5 كلاستارىنداعى 32 وقۋشىنىڭ تەك بىرەۋى (ول ماعاۋيا) عانا وقۋ ۇزدىگى دە، 6-ۋى – جاقسى، 4-ءۋى – ناشار، ال قالعاندارى قاعاناتتانارلىق باعامەن وقىعان. اباي بۇل مەكتەپكە ۇلى ماعاۋيانى عانا ەمەس، قاسىنا وزگە دە جەرلەستەرىنىڭ تالانتتى دەگەن بالالارىن قوسىپ تۇسىرەدى. سوعان وراي، بالاسى تياناقتى، الاڭسىز وقۋ-بىلىمگە دەن قويادى، ۇزدىك وقىپ، دارالانىپ اۋىزعا ىلىنەدى. ماعاۋيا بۇل مەكتەپتى ءتورت جىل ويداعىداي وقىپ تامامداعان سوڭ، قالالىق 5-كلاستىق ۋچيليششەگە ءتۇسۋدى ماقسات تۇتقان. اباي ءوزىنىڭ «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» دەگەن ولەڭىندەگى وكىنىش ورنىن ءوز بالالارىن وقىتۋ ارقىلى تولىقتىرۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەيدى. ۇلكەن بالاسى ءابدىراحماندى تۇمەن قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە (رەالنوە ۋچيليششە ), ودان كەيىن سانكت-پەتەربۋرگتەگى اسكەري ۋچيليششەدە وقىتقانى مۇنى ايعاقتايدى. بۇل شامادا ابايدىڭ ءوزى دە باتىس پەن شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن قۇشتارلانا وقىپ، قۇنىعا قابىلداپ، ەل تۇرمىسىمەن سالىستىرا ساراپتاپ، سارالى وي-ەلەگىنەن وتكىزەدى. ءبىلىم، عىلىم جولىنا تۇسكەن ءوز بالالارىن دا تىڭداپ ءجۇرىپ ول وزدىگىنەن ناداندىق، زورلىق، جۋاندىق، وسەك-اياڭ، جالاقورلىق سەكىلدى ەل ىشىندەگى الاۋىزدىق پەن ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇرەسكە بەلسەنە كىرىسەدى.
بۇل كەزدە جاسى ون جەتىگە جەتكەن، وقۋعا زەرەك، تابيعي تالانتى ەرەن، العىر، ورىس تىلىنە دە جەتىك ماعاۋيا ناۋقاسقا شالدىعادى. امالى تاۋسىلعان اباي ەندىگى جەردە ونى قالاداعى وقۋىنان ءۇزىپ، ءوز جانىندا ۇستاۋدى قالاپ، اۋىلعا قايتارىپ الادى. ماعاۋيانىڭ بىلايعى ءومىرى ەندى اكەسى ابايدىڭ جانىندا وتەدى، ونىڭ اقىندىق ونەرىنەن سۋسىنداعان تاعلىمدى شاكىرتىنە اينالادى. 1889 جىلى تۇمەن قالاسىنداعى ورىسشا ۋچيليششەنى ۇزدىك ءبىتىرىپ، پەتەربۋرگتە وقىپ، جازدا ەلگە دەمالىسقا ورالعان اعاسى ءابدىراحماننىڭ دا ماعاۋياعا تيگىزگەن اسەرى مەن كومەگى از بولمايدى. ودان جاڭا ۇلگى، جاقسى ونەگە، وزىق ءبىلىم مەن مادەنيەت ءتالىمىن الىپ، بويىنا ءسىڭىردى. جان-جاقتى ءبىلىمدار، اقىل-ويىن ۇشقىرلاعان، ونەرپاز، اقىلدى، شەشىمدى جىگىت دارەجەسىندە كوپكە تانىلىپ، جەرلەستەرىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى.
ماعاش ابايدىڭ ورىس دوستارى، وقىمىستىلارى گروسس پەن دولگوپولوۆقا ىقىلاسى ەرەكشە اۋىپ، ولار كەلگەندە قاستارىندا بولادى. تاۋ-تاستاعى ەسكەرتكىشتەردى بىرگە تاماشالاپ، جاڭالىققا بالاعان كوپتەگەن نارسەلەردى جازىپ الادى. ماعاۋيانىڭ قىرداعى تاعدىرىنا تاعى ءبىر جاقسى اسەر ەتكەن جاعداي – ەل ىشىندەگى جاقسى-جايساڭدار توپتالۋى ەدى. جانە ونىڭ اقىندىق جولعا بەت بۇرۋىنا اكە ۇلگى-ونەگەسى، اقىل-كەڭەسى زور ىقپال ەتەدى. اكە جولىنا تۇسكەن اقىلدى ازامات وعان شىن سەرىك، ءۇمىت ەتكەن مىقتى تىرەگىنە اينالادى. «ماعاۋيانىڭ اۋىلى» اتانىپ، وتاۋ كوتەرىپ، جۇرتقا ۇناعان كىسىلىك تانىتادى. ەل بيلىگى ىسىنە ارالاسادى. اۋىل اراسىنداعى داۋ-شار، وكپە-وشتەسى سەكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋگە ماعاۋيا مەن كاكىتاي جۇرەدى.
اباي كەي-كەيدە ۇيگە كەلگەن كەيبىر قوناقتىڭ سالەمىن المايتىن كورىنەدى. وسىنى ەستىپ كورشى جۋانتاياق اتانىڭ اۋىلىنان ەسكەن موڭكە دەگەن كىسى ىزعۇتتى قاجىنىڭ تاپسىرماسىمەن ادەيىلەپ اباي اۋىلىنا كەلسە كەرەك. اباي وتىرعان ۇيگە باسا كوكتەپ كىرىپ كەلسە، توردە ول قاعاز جازىپ وتىر ەكەن. بوگەلمەستەن، ۇندەمەستەن تورگە وزىپ، جايلانا جوعارى شىعا وتىرادى. ءسال ۋاقىت وتكەن شامادا اباي:
– موڭكە، نەمەنە، سالەمنەن دە قالعانىمىز با؟ – دەگەندە، موڭكە ىركىلمەستەن:
– ە، اباي، سونى بىلمەۋشى مە ەدىڭ! سەن ابايمىن دەپ بۇلداناسىڭ، مەن ىزعۇتتى قاجىمىن دەپ بۇلدانامىن. سوندايدا سالەم بولۋشى ما ەدى؟ – دەگەن ەكەن.
ىزعۇتتىنى قۇنانباي ءوزى مەككەگە بارعاندا بىرگە ەرتىپ، «قاجى» اتاندىرىپ قايتقانى ەلگە ءمالىم-ءتىن. ەل اراسىندا سودان بەرمەن ىزعۇتتىنى «كىشى قاجى» دەپ وزگەشە قۇرمەت كورسەتكەن ەكەن. قۇنەكەڭنىڭ «وكىل ءىنىسى»، ءارى «قاجى» اتانۋى ، ءارى ءوزى دە پىسىق، كوزى وتتى، جىلپوس جىگىتتىڭ «ەت پەن تەرى» اراسىنا جەل كەۋلەتۋىن اڭعارتادى.
اباي مۇندايدا نە دەسىن؟ ول ءوزى جاقتىرماعان ادامنىڭ سالەمىن الماي، تەك كوزىمەن اتادى دا قوياتىن مىنەزى بولعان دەيدى. شەتتە وتىرىپ مۇنى بايقايتىن بالاسى ماعاۋيا : «ءا-ءا، اعا-اي!»، – دەپ، ىشتەي بۇل مىنەزىنە نازالاناتىن كورىنەدى. ال، بىرەۋلەر باتىپ «بۇل قالاي؟» دەگەندەي بولسا، اباي مىرس ەتىپ كۇلىپ، ءتىل قاتپاي قويا سالادى-مىس. ونىسىن «سالەمدى ىشتەي قابىلداعان دا ءراسىم» دەسەدى بىلەم اباي سىرىن بىلەتىندەر…
ماعاۋيانىڭ العاشقى اقىندىق باستاۋىنان-اق اباي ونەگەسى ايشىقتالادى. «ايتپاق ويىن، سەزىم-سىرىن اقىن تىلىمەن سۋرەتتەپ جەتكىزۋ، تاقىرىپتان اۋا جايىلماۋ، «بوتەن سوزبەن اراسىن بىلعاماۋ» دەگەن ابايدىڭ اقىنعا قوياتىن شارتىن ماعاۋيا اۋەلدەن بەرىك ۇستانعان ەكەن.
ماعاۋيانىڭ ليريكالى ولەڭدەرى، اباي ايتقانداي «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيگەن»، «اينالاسى تەپ-تەگىس جۇمىر كەلگەن» ناعىز كوركەم شىعارما ەكەنىن كورەمىز». («ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»، ق.مۇحامەدحانوۆ، الماتى. 1993 ج. 89-بەت).
1885 جىلدان باستاپ ماعاۋيا اكەسىنىڭ تاربيەسىندە بولادى. ون بەس جاسىنان ولەڭ جازادى. ماعاۋيانى تەك اكەسى ەمەس، بارشا توبىقتى ەلى جاقسى كورىپ، ىرىگە ساناعان. اقىندىعىنا قوسا ەرەكشە جۇمساق، مايدا مىنەزى دە كوپكە تاعلىم بولعان. ادامشىلىعىنا كىر جۇققىزباي وتە تازا بولىپ، كەڭ پەيىلدى، مول راحىمدى، وتە سەزىمدى، ءبىلىمدى، ءادىل بولۋى ەل ۇستارلىق تورەلىك ايتقىزعان. ول ءوز بەتىمەن ىزدەنە، تالاپتانا ءجۇرىپ، اكەسىنىڭ جولىن ۇستانعان، ماعاۋيا دە ابايدىڭ ءماسليحاتى بويىنشا شىعارماسىنىڭ تاقىرىبىن قازاق دالاسىنان اۋلاق، الىستاعى افريكا ەلىنىڭ تۇرمىسىنان الادى.
ءبىر اڭگىمە قوزعالدى ويىمداعى،
ماقسات بولدى اشكەرە بولىنباعى.
باي مەيىرسىز، ەر قۇلدان سازا تارتقان
افريكا، ءنىل داريا بويىنداعى … –
دەپ باستالاتىن «مەدعات-قاسىم» پوەماسى بۇعان ايعاق. مۇندا رومانتيكالىق ءومىردى اڭساۋ بار، شىندىقتى بايانداۋ ارقىلى قازاق ۇلتىنا تالىمدىك ءمانى ۇلكەن ەڭبەك ۇسىنعان.
ءوز زامانىندا اباي كوكشە بوزانباي بالالارىنا دا قامقورلىق كورسەتكەن. بەس جاسىندا اكەدەن جەتىم قالعان بوزانباي شوبەرەسى بالتاقايدىڭ تاربيەسىنە زەر سالادى. بالتاقاي ەر جەتىپ، ۇيلەنىپ، بالا سۇيەدى. ودان تۋعان مۇساحان اتا-بابالارىنىڭ ءومىرىن جالعاپ، 1929 جىلى قىتايعا ءوتىپ، 1956 جىلى ەلگە ورالعان. اكەسى كەڭەس زامانىندا ايدالىپ، مۇلدە حابارسىز كەتكەن ەكەن. مۇساحان جاس كەزىندە اكەسىنىڭ ابايدىڭ نەمەرەسى اۋباكىرمەن ارالاس، سىيلاس بولعاندىعىن، اباي ءجايلى، شاكارىم، ماعاۋيا تۋرالى ءبىر قىدىرۋ دەرەكتەر بىلەتىندىگىن ىشتەي ماقتان تۇتقانمەن سىرتقا شىعارماي قۇپيا كوكىرەگىندە ساقتاعان. سونىڭ ايعاعى، ونىڭ قولىنان ابايدىڭ ماعاشقا جازعان حاتىنىڭ تۇپنۇسقاسىن اباي مۇراجايىنا تاپسىرۋى دەرسىز. سەمەيدە جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە اۋىلداعى بالاسى ماعاۋياعا جازعان قىسقا سالەم حاتتان ابايدىڭ ءوز قولتاڭباسى مەن جۇرەك ءۇنىن سەزەمىز. جۇقالتاڭ اق قاعازعا اراب جازۋىمەن (قادىمشا) «دۇعاي سالەم» دەگەن سوزبەن باستالىپ، «اماندىقتا اعاڭىز اباي، سەمەي، 1896 جىلدىڭ (…) » دەگەن سوزدەرمەن تامامدالعان ەكەن. حاتتاعى نەبارى 14 جولدىڭ 8 جولى ەكى شۋماق ولەڭگە ارنالىپتى. بۇل ولەڭنىڭ ءوزى ابايدىڭ پايىم، تولعام وزگەرىسى، اقىننىڭ (اكەسىنىڭ) ءوز رۋحاني تىرەكتەرىن ىزدەۋى سياقتى، ۇلى ماعاۋياعا دەگەن ىستىق سەزىمىن، سەنىمىن ايعاقتايدى.
سەمەيدە بولعان كۇندەرىندەگى اباي ءىسىنىڭ باستىسى – وقۋ، عىلىمي ىزدەنىس، رۋحاني تىنىعۋ بولسا، باسقاسى قۋ ومىردەگى ءوز باسى مەن زامانداستارىنىڭ باستارىنا تونگەن بىتپەس داۋ-داماي، جىكشىلدىك تۋعىزعان ارىز-شاعىمدار شىرعالاڭى، اقىندى مەزى قىلعان زامانا يىرىمدەرى-ءتىن.
حاتتاعى باكەن – بايماعامبەت مىرزاحانۇلى سەمەيدە ايلاپ جاتىپ ەلدەن اكەلگەن مالدارىن ساۋدالاپ، تابىس كوزىن تاباتىن ەڭ سەنىمدى كىسىسى. سوندىقتان بولار، شاكارىمگە سالەم ايتىپ، «ساتارلىق» دەپ جازىپ قالىپ، سوسىن ونى سىزىپ تاستاۋىنىڭ ءمانىسىن اڭعارتقانداي. اباي بالالارىنا ءومىر، تۇرمىس قاجەتىنە بايلانىستى ساتارلىق مالدى جەتكىزۋدى تاپسىرادى. تازا پەيىل، اق جۇرەكتەن، قاراپايىم تىلمەن جەتكىزەدى.
سوڭعى ولەڭ جولىندا، اقىن ءوزىن بايتەرەكتى اينالعان جان سەزىنىپ، «جۇرتتى» سول بايتەرەككە ۇقساتادى:
بايتەرەك تە كۇندەيدى كولەڭكەسىن،
بايقاپ تۇرساڭ وسى جۇرت سوعان ۇقساس
كوپ بىلگەنگە كوپ نادان بولادى قاس،
«ماۋجۋت» پەنەن مانۋحتى ول ايىرماس، –
دەي كەلىپ، ماعاۋياعا: «ءۇشبۋ ءسوزدى زەيىن قويىپ وقى ءھام سولاي ىستە، شىراعىم»، – دەگەن ىستىق جۇرەكتى اكەنىڭ، مول مەيىرىمى مەن «جارىق شىراعىنا» بالاعا ەڭ سەنىمدى تىرەك ۇلىنا لايىق ۇلى ماحاببات سەزىمىن بىلدىرەدى. «اقىلباي بىرگە كەلسىن» دەپ ەكىنشى ءبىر ۇلىن قاسىنا سەرىكتىككە شاقىرادى.
ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز: ابايدىڭ ماعاشقا دەگەن باعاسى مەن تانىم كوكجيەگىن اسپەتتەۋ عانا. بۇل رەتتە، العاش وسى ءبىر حاتتى، ارحيۆ اقتارۋشى امانتاي يسين دەگەن جاس عالىم ازاماتتىڭ كوزى شالىپ، قۋانا جار سالعانى بار. ارينە، ول دا تەگىن ەمەس. بۇل جايىندە عالىمنىڭ ءوزى بىلاي دەيدى: «ءجۇز جىل ءوتىپ، جۇرتشىلىققا جاڭا تانىس بولىپ وتىرعان اباي حاتى – حالقىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس مادەني مۇرا. اباي مۇراتى. اباي ارمانى، اباي ولەڭى، اباي مەيىرىمى – ءبارى دە وسىندا، ءبارى بار، جوعى مەنمۇندالاپ، ءۇنى ەستىلىپ، ءتۇسى كورىنىپ، ءيىسى جۇپارلاپ تۇر. حاتتاعى شاكارىم، اقىلباي، ماعاۋيا سىندى تاريحي تۇلعالاردىڭ دا ءومىر بەلەستەرى وسى ات ارقىلى تانىلادى» («اباي» №4, 974-بەت).
اباي 1894 جىلى ماعاۋيانى ءابىشتىڭ ء(ابدىراحماننىڭ) قاسىندا بول دەپ، الماتىعا جىبەرەدى. ءابىش ايەلى مەن بالاسىن اۋىلعا قايتارادى. ماعاۋيا ءابىشتىڭ قاسىندا بەس ايداي بولىپ، كۇتىمىن موينىنا الادى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن بەس ايداي قاسىندا بولعان سۇيىكتى اعاسىن ءوز قولىمەن باقيعا اتتاندىرادى. وسى كۇندەر ونىڭ ءوزىنىڭ دە از ءومىرىنىڭ ىشىندە ەڭ اۋىر، كۇيزەلىستى، قايعىلى، جالعىزدىق سەزىنگەن كەزى ەدى، ول قاتتى تەبىرەنىپ، كوڭىل كۇيىن، كوز جاسىن ولەڭ-جىرمەن توگەدى.
ىڭقىلداپ جاتىر ەكەن جاڭا بارسام،
جاسىمدى توقتاتا الماي، بولدىم سارساڭ.
سۇپ-سۇر بولىپ جاتقانىن شالقاسىنان،
كوكىرەگىم كورەدى، كوزىمدى السام، – دەپتى.
ءابىشتىڭ ايىقپاس دەرتى كۇن سايىن اسقىنىپ، ماعاۋيانىڭ ءۇمىتىن تاس-تالقان ەتە باستايدى.
جالعىز، مىنە، وتىرمىن ءار نارسە ويلاپ،
تىستەنىپ، كوزگە كەلگەن جاستى «قويلاپ».
اۋرۋ تىنىش بولعاندا، مەن دە تىنىش،
ىڭق ەتكەن دىبىس شىقسا جۇرەك ويناپ…
شىنشىل ءتىل، ادەبى زور، تازا جۇرەك،
اق كوڭىل ساقتالمايتىن ىشىندە كەك!
ومىردەن ءۇمىتى جوق، بەينەتى كوپ،
جاتادى ءبىر قوزعالماي زور كوكىرەك، – دەپ ابىشتەي اعاسىنىڭ بويىنداعى بارشا ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىن اشىپ بەرەدى. كەيىن اباي ابىشكە ارناعان ولەڭدەرىندە ونى تەك ءوز بالام دەپ جوقتامايدى:
جاڭا جىلدىڭ باسشىسى – ول،
مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم، – دەيتىنى بار.
«دەيتۇعىن ءسوزىڭ قايدا «ماعاتايىم»، –
دەيتىن جان اعاسى ءابىش نەبارى 27 جاسىندا (1895 ج.) قىرشىنىنان قيىلادى. ماعاۋيا سالى سۋعا كەتىپ، ۇنجىرعاسى سالبىراپ، زارلاپ ەلىنە قايتادى.
وسىدان توعىز جىل وتكەندە، نەبارى 34 جاسىندا ماعاۋيا ءوزى دە وكپە دەرتىنەن ايىقپاي ومىردەن وتەدى. سۇيەگى قاجى اتاسىنىڭ جانىنا، اقشوقى مەكەنىندە جەرلەنەدى.
ابايعا ماعاۋيانىڭ ءولىمى قاتتى اسەر ەتكەن. ماعاشىن جەر قوينىنا تاپسىرىپ، اكەسى قۇنەكەڭنىڭ بەيىتىنەن ەكى ساعاتتاي شىقپاي، وڭاشالانا كۇيزەلە جالبارىنۋشى بولعان. «ەي، تاتە، (اكەسىن سولاي اتايتىن) ارۋاقتى ەر ەدىڭ، مەنى ماعاشتىڭ ارتىنا قويما، ال قاسىڭا»، – دەپ قاجىنىڭ زيراتىن ءۇش اينالىپ جىبەردى»، – دەيتىن بايماعانبەت ايتىپتى، مۇلدە وپىرىلىپ، قارتايىپ، قۇر سۇلدەرىن باسىپ شىققاننان كوردىك دەگەندەر دە بولعان.
ماعاۋيا ەكى ايەل العان. بايبىشەسى – دامەگويدەن: ءۋاسيلا (1891-1954 جج.), قۇتايبا، بابىر، جاعىفار تۋسا، توقالى – ءمورجاننان – كاميلا اتتى قىز تۋعان.
ابايدىڭ ايتۋى، تاپسىرۋىمەن ودان العان دەرەكتى اڭگىمەلەرى ارقىلى بىرنەشە پوەما جازعان. ولارى: «ەڭلىك-كەبەك»، «ابىلاي» جانە «مەدعات-قاسىم». العاشقى پوەماسىن 20 جاسىندا جازسا، سوڭعىسىن 30 جاسىندا جازعان ەدى. اۋىزدان اۋىزعا جاتتالىپ، قولدان-قولعا كوشىرىلۋمەن جۇرتقا تاراعان. كوشىرمەسى ساقتالىپ، بۇگىنگە جەتكەن.
اباي «ءابدىراحمان» اتتى ولەڭىندە:
ارعى اتاسى قاجى ەدى،
بەيىستەن تارتقان ءشارباتتى.
جارىقتىقتىڭ ونەرى،
ايتۋعا ءتىلدى تەربەتتى.
ادالدىق، اقىل جاسىنان
قوزعاپتى، تىنىشتىق بەرمەپتى.
مال تۇگىل، جانعا مىرزا ەدى،
ءار قيىنعا سەرمەپتى، – دەپ اكەسى قۇنانبايعا باعا بەرە كەلىپ، ونىڭ نەمەرەسىنىڭ دە قاسيەت قادىرىن بەينەلەپ، تولعانعان قالىڭ ويعا شومادى.
جيىرما جەتى جاسىندا،
ءابدىراحمان كوز جۇمدى.
جۇرەگى جىلى، بويى قۇرىش
تۋىسى جاننان بولەك-ءتى،
تۇل-بويىڭ ۇيات، ار ەدىڭ،
ەسكەرىپ، ىستەپ ويلاعان – دەۋىندە اباي ءوز بالالارىنىڭ تۇلا بويلارىنان تولىسىپ، وسكەن شاقتارىندا ار-ۇياتتى زور تۇتىپ، جۇرتقا مەيىرىمدى، جۇرەكتەرى شۋاقتى، ءار ءىستى ويلانىپ بارىپ وڭ تىندىراتىن ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىن ماداقتايدى.
ابايدىڭ ءابدىراحماننان ۇلكەن بالاسى اكىمباي 1874 جىلى، نە ءبارى سەگىز جاسىندا قازا بولادى. ونى ىسقاق ءىنىسى باۋىرىنا سالعان ەكەن. جاستاي قىرشىن قيىلعان بالاسى اكىمبايعا جوقتاۋ ولەڭىن اباي:
ارعى تەگى مۇنداعى،
ورتا ءجۇزدىڭ ۇلىعى.
انا تەگى ونداعى
وزەن-سۋدىڭ تۇنىعى.
ەكى اسىلدىڭ قوسىلعان،
سوم التىننىڭ سىنىعى، – دەپ قۇنەكەڭ مەن الشىنبايداي اسىلداردىڭ ۇرپاعى ەكەندىكتەرىن دارىپتەي جازادى. اكىمباي بالا بولسا دا، وزگەشە قىلىعىمەن ەل نازارىنا ىلىككەن، قارشادايىنان يماندىلىق جولىنا بەيىل بولعان. كوز جۇمار سوڭعى اۋىر سىن ساعاتتا ءتىل قاتىپ: «بۇگىن كۇن بەيسەنبى مە؟» دەپ سۇراپ، جۇماعا دۇنيەدەن پەرىشتەدەي وتكەنىنە تاڭدانا وتىرىپ، ەرىكسىز كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس العان. ابايدىڭ جان كۇيزەلىسىن كورگەندەر وسىلاي دەيدى. كاكىتايدىڭ ون جاسىندا ماعاشقا سەرىك بولسىن دەپ ىسقاقتىڭ ونى اباي تاربيەسىنە بەرۋى دە ارينە، تەگىن ەمەس قوي. «اكە بالاعا سىنشى» دەمەكشى، ءار بالاسىنىڭ ءار قىرىن ءدوپ باسىپ، كەيىنگى جاستارعا ۇلگى ەتۋمەن قوسا، التىن ارقاۋ تارتقان ءنارلى تەكتىڭ سۇيكىمدى، سۇيىكتى پەرزەنتتەرى ەكەنىنەن بۇلجىتپاس حابار بەرەدى. اباي «ابىشىنە» ارناعان مۇڭ-زارى مەن اكىمبايدى جوقتاۋىنداعى «باعا» – ماعاۋيا ۇلىنىڭ دا ولىمىنە قاراتا ايتقان جوقتاۋى دەرسىز. تاريحي مۇراجاي قۇجاتىندا: «1903 ج. 23 قىركۇيەكتە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنا: «شىڭعىس بولىسى يبراگيم قۇنانباەۆتىڭ تۋعانىنا الپىس جىل، ايەلى مەن جيىرما بالاسى بار. قۇنانباەۆ اسا ساۋاتتى، اقىلدى (كەمەل), ورىس ادەبيەتى مەن كىتاپ، جۋرنال، گازەتتەردى الدىرىپ، زەر سالادى. بالالارىن ورىسشا ساۋاتتاندىرۋعا كوپ كوڭىل بولەدى. ابايدىڭ بۇل كۇندەرى دەنەسى اۋىرلاپ، ەرتە قارتايۋعا بەيىم الدىرعان…» دەپ جازىلىپتى.
اباي ماعاۋيا دۇنيەدەن وتەردە قولىنان ۇستاپ:
ارقامدى جۇكتەن بوساتقان قاراعىم،
اۋزىمدى سوزدەن بوساتقان قاراعىم.
الدىمدى كىسىدەن بوساتقان، قاراعىم،
قوش بول، ماعاشىم، قاراعىم، – دەپ كوزىنە جاس الىپ، شىداماي تىسقا شىعىپ كەتەتىن، كۇيرەتە كۇيزەلتكەن سۇيىكتى ۇلى بولاتىن. وزىنە سەرىك، كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت كۇتكەن اقىن جانە وعان ارتقان اماناتى دا اۋىر ەدى. ەندى سول ءۇمىتى ءۇزىلىپ، ارمانى كۇيرەگەن ساتتەگى ىشقۇساسى عوي بۇل.
سونداي-اق، ءوزىنىڭ كەنجە ءىنىسى وسپان ءجايلى دە شىنايى سىر اشادى. تەگىنە تارتقان ادالدىق پەن مىرزالىعىن ايشىقتايدى. 1887-1889 جىلدارى ەكى سايلاۋدا شىڭعىسقا بولىس بولعان بىلىكتى ىنىسىنە زور باعا بەرەدى.
كەشەگى وسپان اعاسى،
كىسىنىڭ مالىن جەمەپتى.
مال سۇراعان كىسىگە
جوق، قايتەمىن دەمەپتى.
قۋاتى ارتىق، ويى كەڭ،
جۇرتتىڭ ءبارىن شەنەپتى.
دوسىنا ءدال – جاز، جاۋعا – اياز،
الىسقاندى دەمەپتى.
ادالدىق ءۇشىن الىسىپ،
جەگىشكە اقى تولەپتى.
جۇرەگىمدى قان قىلدى،
وتكەن ادام، ولگەن جان.
اقىل ىزدەپ ىزەرلەپ،
ءبارىن سىناپ ساندالعان.
ءبىرىن تاپپاي سولاردىڭ،
ەندى ىشىمە وي سالعان.
تۇلا بويدى ۋلاتتى،
ءبارى الداعىش سۇم جالعان… –
دەپ زارلى مۇڭعا شومادى، جۇرەگىن دەرت شارپيدى. اباي وسى ءبىر ەگدە تارتقان شەرلى شاعىندا «ءبارى الدانىش سۇم جالعاننىڭ» جۇرەگىن قان جىلاتا سىر اشادى. اباي نەبارى جاسى 20-عا ىلىككەننەن 40 جاسقا تولعانشا 18 جىلدان استام ەل بيلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، بولىستىق قىزمەتتەر اتقارعانى ءمالىم. بەدەلدى حالىق ءبيى بولىپ تانىلادى. سودان بەرى دە «جۇمباق جانعا» اينالعان. ماعاۋيانىڭ قازاسىنا دەيىنگى تاعدىر تاۋقىمەتىن ويىنان سۇزگىلەي وتكىزىپ، سان سالادا كۇيىنگەن دە كۇيزەلگەنى راس. بۇل جايىندا ءوزى: «جۇرەگىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن، قايتىپ امان قالسىن ساۋ، قايتقاننان سوڭ ارنەدەن»، – دەۋى ۇلى جاننىڭ تاۋقىمەتىنە ايعاق.
قۇنانباي اۋلەتى ءۇشىن وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ءار 10 جىلى قايعى-قاسىرەتكە وتە تولى: وسپان وپات بولعان (1893 ج.), ءابىش ومىردەن وتكەن (1895 ج.), جانە عاسىر باسىندا ماعاۋيا مەن اباي، اقىلباي كوز جۇمعان ءار قىرىق كۇن سايىن قالىڭ قايعى شەككەن (1904 ج.). ودان كەيىنگى الاپاتتى، الاساپىراندى، قاتال قاسىرەتتى 1928, 1930, 1937 جىلدار ەرەكشە كوزگە ۇرادى، كوڭىلگە وي سالادى، ماڭگى باقي ەستە ۇستالماق.
ماعاۋيا مەن اباي دۇنيە سالعاندا ءۋاسيلا 13 جاستا، قۇتايبا – 9 دا، (بابىر) ماعفۋر – 7 دە، جاعىفار – 5 تە، كاميلا 2-جاستا بولاتىن.
ابايدىڭ ىنىلەرى – شاھكارىم – 46-دا، كاكىتاي – 35 تە ەدى. تۇراعۇل ۇلى – 29 جاستا، ەل بيلىگى قولىنداعى اتپال ازاماتتار بولاتىن.
مىنە، قۇنانباي، اباي ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرى وسىنداي.
سەيىتجان تابارىكوۆ،
سەمەي قالاسى،
"تۇركىستان" گازەتى، 2014 جىل
