شوقان ءۋاليحانوۆ  قىتايدىڭ قۇلاۋىن بولجاعان. ەجەلگى ريمگە ۇقساس

7407
Adyrna.kz Telegram

ءبىزدىڭ ۇلى اتا-بابالارىمىزدى عالىمداردى، اقىنداردى نەمەسە بيلەۋشىلەردى ەسكە الىپ، قۇرمەتتەۋ ءۇشىن كەلەسى مەرەيتويلىق كۇندى كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. 29 جاسىندا قۇجاتتارعا سايكەس مۇسىلمانشا ەسىمى مۇحاممەد-حانافيا بولعان تالانتتى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ  ومىردەن جاستاي ءوتتى. مۇنداي قىسقا ومىردە شوقاننىڭ قالدىرعان ىستەرىن تەك قۇدايدىڭ سىيى دەپ قانا تۇسىندىرە الامىز. الەم ونى تالانتتى شىعىستانۋشى، ورىس وفيتسەرى، اسكەري بارلاۋ وفيتسەرى رەتىندە جاقسى بىلەدى، ونى قازاق سۇلتاندارىنىڭ (شىڭعىسيدتەر) مۇراسىنان شىققان، باي عىلىمي مۇرا قالدىرعان عالىم رەتىندە تانيدى. زامانداستارى ءبىراۋىزدان جاس شىعىستانۋشىنى كەرەمەت اقىلعا يە گەني دەپ سانادى ...

ەگەر ءسىز 5 تومدىق جيناقتالعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىن مۇقيات وقىپ شىقساڭىز (الماتى، 1984-1985), ونىڭ قاشقارياعا ارنالعان شىعارمالارىنىڭ قالاي جازىلعانىن كورۋگە بولادى («التىشاھاردىڭ جاعدايى نەمەسە قىتاي پروۆينتسياسىنىڭ شىعىس التى قالاسى تۋرالى» نان-لۋ، نەمەسە مالايا بۋحاريا «ت. ب.، 1858-59.) اۆتور كەيدە تەرەڭ تۇجىرىمدار مەن ەسكەرتۋلەر، جالپى حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرى تۋرالى سانالى بولجامدارعا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، كەرەمەت فيلوسوفيالىق وي-پىكىرلەر قالدىرعان.

مىسالى، ءۋاليحانوۆتىڭ قىتاي تۋرالى جەكە پىكىرى قىزىقتىرادى. بۇل ەلدى العاش بىلەتىن عالىم (نەگىزىنەن شىعىس تۇركىستاندى قازىرگى عىلىم ءۇشىن اشتى) وسى وركەنيەتتى ەل تۋرالى العان اسەرلەرىمەن ءبولىستى. ونىڭ پىكىرىنىڭ ءمانى مىنادا: شوقان بۇل كونە وركەنيەتتىڭ ءالى قۇلدىراماعانىنا تاڭ قالادى، ويتكەنى ول كوپتەگەن ىرگەلى بەلگىلەر بويىنشا ەجەلگى ريمگە (ازيالىق ورىنداۋدا) ۇقسايدى. وسى تۇجىرىمعا، ش. ءۋاليحانوۆتى ءوزىنىڭ ۇلكەن تۇيسىگى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ تولىعىمەن ۇتىمدى كوزقاراسى، تاماشا ءبىلىمى جانە دۇنيەجۇزىلىك تاريحتاعى وركەنيەتتەردىڭ تۇرلەرىن زەرتتەۋ پروتسەسىندە تالداۋ، سالىستىرۋ جانە جالپىلاۋعا نەگىزدەلگەن ويلاۋدىڭ لوگيكالىق باعىتى الىپ كەلدى.

دەگەنمەن، ءۋاليحانوۆتىڭ باعالاۋى رۋحاني تۇيسىگىمەن، اعىمىمەن، كۇردەلى تۇيسىكتىڭ جەمىسى سياقتى. بۇل تۇرعىدا شوقان شپەنگلەر مەن توينبيگە ۇقسايدى (ايتپەسە، ءوزىنىڭ ۇلكەن عىلىمي مۇراسىندا ول ادەتتەگى شىعىستانۋشى، لينگۆيست، گەوگراف، ەتنوگراف، جالپى، ۇقىپتى مامان بولىپ قالا بەرەدى).

سونىمەن، دانىشپان شوقان قىتايدىڭ شىنايى بەينەسىن كوردى («اعاشتىڭ ارتىنان ورمان كورىنەدى» دەگەندەي), سوندىقتان شىعىستانۋشىنى  ساز-باتپاقتاعى وسى شىرىگەن ماساقتىڭ ۇزاققا سوزىلعان قارتتىعى تاڭقالدىردى. باس ازيالىق ء"تىلشى" ريم يمپەرياسىنا وتە ۇقساس ( گرەك-ريم وركەنيەتى) قىتاي يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋ زاڭدىلىقتارىن بولجادى. تەك حح عاسىردا عانا تاريح عىلىمى مەن فيلوسوفياسىنىڭ ۇلى ويشىلدارى قايتالانۋ زاڭى، تاريحتىڭ تسيكلدىك تابيعاتى جانە تاريحي ۇقساستىقتارى تۋرالى جازا باستادى.

ءيا، ەجەلگى ريم  ادامزاتقا جەڭىلمەيتىن جانە ماڭگىلىك، وتە كۇشتى يمپەريا بولىپ كورىندى. كوپتەگەن ءالسىز مەملەكەتتەر ءريمنىڭ ەتەگىنە تىعىلىپ، ماقتانىش پەن ابىرويدى ۇمىتىپ، وعان بودان بولدى ... بىراق ماقتانشاق، مەنمەن ريم ءبىر ساتتە قۇلدىرادى. بۇل ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلاردىڭ: ۆارۆارلاردىڭ شاپقىنشىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە بولعانىن بىلەمىز، بىراق ەڭ باستىسى، يمپەريا جاس حريستياندىقتىڭ ەتيكالىق ىلىمدەرىمەن ىشتەي جويىلدى.

ەگەر ءبىز ءۋاليحانوۆتىڭ قيسىنىنا سۇيەنەتىن بولساق، وندا قىتايدى ىشتەي وبەكتيۆتى تۇردە (جانە بەيبىت تۇردە) يسلامنان - حريستياندىق دوگمانىڭ شىعىس «انالوگى» رەتىندە جەڭۋگە بولادى (جۇمىس ىستەۋدىڭ ءبىر عانا قاعيداسى بار: الەمدىك ەتيكالىق ءدىن رۋحاني قۇلدىراۋ مەن ساسىپ جاتقان پۇتقا تابىنۋشىلىقتان اسىپ ءتۇسۋى كەرەك). كىم بىلەدى ... مۇمكىن ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا قىتاي ءۇشىن قۇتقارىلۋ مەن جاڭارۋ فاكتورى پايدا بولۋى مۇمكىن . بۇل دارىندى، ماقتانىشقا تولى، جىگەرلى شىعىس حالقى ءۇشىن تاڭقالارلىق ەمەس، ولاردىڭ جاڭا امبەباپ يدەيالىق جانە رۋحاني-ەتيكالىق ءىلىمى كونفۋتسي، حريستيان سينتەز ەلەمەنتتەرىنىڭ سينتەزىنە نەگىزدەلگەن. يسلام مىندەتتى تۇردە - قازىرگى عىلىمي ويدىڭ جەمىسى. قالاي بولعاندا دا، بارلىق كىشكەنتاي دىندەر مەن اتەيستەر يسا ءماسىح ۋادە ەتكەندەي، «ۇياتقا قالۋعا» ءماجبۇر بولادى.

ۇلى ريم قۇلادى، بىراق ريمدىكتەردىڭ سەنەتىن بولىگى،  قۇتقارىلدى. ولار حريستيان بولىپ، كەيىنىرەك جاڭا ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ قۇرامىنا ەندى. قىتايعا قاتىستى شوقان ءۋاليحانوۆ تا قۇلاۋدى سوزبە-ءسوز جانە ءابسوليۋتتى ەمەس دەپ سانايتىن. ءار ءتۇرلى داۋىرلەردە مەملەكەتتەر الەمنىڭ ساياسي كارتاسىندا پايدا بولىپ، جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن، ال ءارتۇرلى ساياسي اتاۋلار مەن ەتنونيمدەر پايدا بولۋى نەمەسە ۇمىتىلىپ كەتۋى مۇمكىن. سونىمەن بىرگە الەمنىڭ مەيىرىمدى يەسى ومىرگە جانە وسى حالىقتاردىڭ نەمەسە ولاردىڭ ءتىرى قالعان بولىكتەرىنىڭ جالعاسىپ ءومىر سۇرۋىنە كەپىلدىك بەرە الادى. ياعني، ومىرشەڭ ادامزات توپتارى جاڭا وركەنيەتتەر مەن مەملەكەتتەردىڭ بولىگى رەتىندە، كوبىنەسە جاڭا اتاۋلارمەن جالعاسادى...

P.S.

ۇلى قازاق، ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى ء(ابىلمانسۇر) شوقان (مۇحاممەد حانافيا) ءۋاليحانوۆ اسكەري بارلاۋ وفيتسەرى مەن شىعىستانۋشى عالىم رەتىندە الەمگە ايگىلى ەرلىگىن جاساپ، 1858-59 جج. مۇسىلمان ساۋداگەرى ءالىمبايدىڭ "رولىندە" قاشعارعا "ساپارعا" بارۋدى شەشتى. ول  ورىس پاتشالىعىنىڭ  اسا قۇپيا جانە ەرەكشە ماڭىزدى بۇيرىعىن ءجۇز پايىزعا ادال ورىندادى. قىتايدىڭ باتىس وبلىستارى تۋرالى بارلىق اقپاراتتاردى جينادى، ءتىپتى كوپتەگەن قۇندى قولجازبالاردى دا سول جەردەن شىعاردى. بىراق بۇل قاۋىپتى ساپار وعان وتە اۋىر ءتيدى: ونىڭ دەنساۋلىعىنا نۇقسان كەلدى، جانە ونىڭ ءومىرى قىل ۇستىندە بولدى (قاشقار بەكتەرى ونى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ورىس شپيونى جانە «فرەنگ» رەتىندە الىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى).

وكىنىشكە وراي، ورىس اۆتوكراتياسى تالانتتى قازاقتى ليمون سياقتى بار ءسولىن سىعىپ الىپ، ورنىنا ەشتەڭە بەرمەدى. وتارشىل بيلىك، اقىلدى قازاق اقسۇيەكتەرىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىنان قورقىپ، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ «اعا-سۇلتان» لاۋازىمىنا كانديداتۋراسىن ناقتى قولدامادى. شوقان گەنەرال م.چەرنياەۆتىڭ ورتالىق ازياعا جاساعان اتاقتى جورىق كەزىندە ورىس اسكەرلەرىنىڭ اياۋسىز ايۋان ارەكەتتەرىن كورگەندە رەسەيدەن قاتتى كوڭىلى قالدى. بىرنەشە ورىس وفيتسەرلەرىمەن بىرگە ش. ءۋاليحانوۆ بەيبىت تۇرعىندار اراسىنداعى زورلىق-زومبىلىققا نارازىلىق رەتىندە چەرنياەۆ وتريادىن تاستاپ كەتتى. كەيىنىرەك، كوممۋنيستىك كوزقاراستاعى رەسەي ۇكىمەتى (حح عاسىردىڭ 20-جىلدارىنان كەيىن) ءالى كۇنگە دەيىن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي تۇجىرىمداماسىن بۇرمالاپ كەلەدى. مىسالى، ونى بارلىق مۇسىلماننىڭ جاۋى رەتىندە كورسەتە باستادى (شوقان جاستايىنان اراب جانە فارسى تىلدەرىنە عاشىق بولعانىنا قاراماستان، ول ورتاعاسىرلىق اراب پوەزياسىن وقىعاندى ​​جاقسى كوردى) )

تەك ورىس گۋمانيستىك زيالىلارى، جازۋشىلار مەن ويشىلدار، عىلىمنىڭ ناعىز ىزدەنىمپازدارى، XIX عاسىرداعى ورىس شىعىس عىلىمىنىڭ ورتاسى، زامانىنان ەرتە وزعان جاس قازاق زەرتتەۋشىسىنىڭ ەڭبەگى مەن ەڭبەكتەرىن جوعارى باعالادى. ورىس حالقىنىڭ ار-وجدانى، ۇلى جازۋشى جانە فيلوسوف ف.دوستوەۆسكي قازاق دالاسىنا ء(سىبىر، سەمەي) جەر اۋدارىلىپ، شوقاندى كەزدەستىرىپ، وسى جانى جارقىراعان قازاق المازىنا ءتانتى بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ورىس كلاسسيگى تاعدىرعا جانە قۇدايعا ريزاشىلىق ءبىلدىردى. قار جامىلعان الىستاعى جەردە وسىنداي اقىلدى سۇحباتتاسۋشىنى، جازۋشىنى ەڭ جاقىن ادام جانە اعاسى دەپ اتاعان قۇپيا تاعدىرلى جاس عالىمدى تاپتى.

پروفەسسور ن.ي.ۆەسەلوۆسكي شوقاندى  «ورىستىڭ شىعىستانۋشىلارى ونىڭ فەنومەنالدى كەلبەتىن ءبىراۋىزدان مويىنداعانىن» «شىعىستانۋ سالاسىندا جارقىراعان مەتەور» دەپ اتادى. مۇنداي باعالاۋلار ءبىز ءۇشىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ جۇرگەن كوشپەلى قازاقتاردىڭ زياتكەرلىك كەمشىندىگى مەن «ارتتا قالۋى» تۋرالى ءناسىلشىل كوزقاراستارعا قارسى قولدانار قارۋ. ءىس جۇزىندە ءبارى تاريحقا، تاعدىرعا، الەۋمەتتىك جاعدايلارعا بايلانىستى: نەعۇرلىم قولايلى تاريحي جاعدايلاردا، ەركىن جانە دەموكراتيالىق دامۋ جاعدايىندا قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىت بويى جۇزدەگەن شوقاندار مەن ابايلاردى، مىڭداعان اۋەزوۆتار مەن ساتپاەۆتاردى نەمەسە نازارباەۆتاردى دۇنيەگە اكەلەدى. بىراق تاريح سۋبەكتيۆتى كوڭىل-كۇيدە جازىلماعان ...

ءنازيرا نۇرتازينا، "تسا"

اۋدارعان وڭعار قابدەن

پىكىرلەر