Bizdiń uly ata-babalarymyzdy ǵalymdardy, aqyndardy nemese bıleýshilerdi eske alyp, qurmetteý úshin kelesi mereıtoılyq kúndi kútýdiń qajeti joq. 29 jasynda qujattarǵa sáıkes musylmansha esimi Muhammed-Hanafııa bolǵan talantty ǵalym Shoqan Ýálıhanov ómirden jastaı ótti. Mundaı qysqa ómirde Shoqannyń qaldyrǵan isterin tek Qudaıdyń syıy dep qana túsindire alamyz. Álem ony talantty shyǵystanýshy, orys ofıeri, áskerı barlaý ofıeri retinde jaqsy biledi, ony qazaq sultandarynyń (Shyńǵysıdter) murasynan shyqqan, baı ǵylymı mura qaldyrǵan ǵalym retinde tanıdy. Zamandastary biraýyzdan jas shyǵystanýshyny keremet aqylǵa ıe genıı dep sanady ...
Eger siz 5 tomdyq jınaqtalǵan Shoqan Ýálıhanovtyń shyǵarmalaryn muqııat oqyp shyqsańyz (Almaty, 1984-1985), onyń Qashqarııaǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń qalaı jazylǵanyn kórýge bolady («Altyshahardyń jaǵdaıy nemese Qytaı provınııasynyń shyǵys alty qalasy týraly» Nan-Lý, nemese Malaıa Býharııa «t. B., 1858-59.) Avtor keıde tereń tujyrymdar men eskertýler, jalpy halyqtar men memleketterdiń taǵdyry týraly sanaly boljamdarǵa silteme jasaı otyryp, keremet fılosofııalyq oı-pikirler qaldyrǵan.
Mysaly, Ýálıhanovtyń Qytaı týraly jeke pikiri qyzyqtyrady. Bul eldi alǵash biletin ǵalym (negizinen Shyǵys Túrkistandy qazirgi ǵylym úshin ashty) osy órkenıetti el týraly alǵan áserlerimen bólisti. Onyń pikiriniń máni mynada: Shoqan bul kóne órkenıettiń áli quldyramaǵanyna tań qalady, óıtkeni ol kóptegen irgeli belgiler boıynsha ejelgi Rımge (azııalyq oryndaýda) uqsaıdy. Osy tujyrymǵa, Sh. Ýálıhanovty óziniń úlken túısigi ǵana emes, sonymen qatar onyń tolyǵymen utymdy kózqarasy, tamasha bilimi jáne dúnıejúzilik tarıhtaǵy órkenıetterdiń túrlerin zertteý proesinde taldaý, salystyrý jáne jalpylaýǵa negizdelgen oılaýdyń logıkalyq baǵyty alyp keldi.
Degenmen, Ýálıhanovtyń baǵalaýy rýhanı túısigimen, aǵymymen, kúrdeli túısiktiń jemisi sııaqty. Bul turǵyda Shoqan Shpengler men Toınbıge uqsaıdy (áıtpese, óziniń úlken ǵylymı murasynda ol ádettegi shyǵystanýshy, lıngvıst, geograf, etnograf, jalpy, uqypty maman bolyp qala beredi).
Sonymen, danyshpan Shoqan Qytaıdyń shynaıy beınesin kórdi («aǵashtyń artynan orman kórinedi» degendeı), sondyqtan shyǵystanýshyny saz-batpaqtaǵy osy shirigen masaqtyń uzaqqa sozylǵan qarttyǵy tańqaldyrdy. Bas azııalyq "tilshi" Rım ımperııasyna óte uqsas ( grek-rım órkenıeti) Qytaı ımperııasynyń qulaý zańdylyqtaryn boljady. Tek HH ǵasyrda ǵana tarıh ǵylymy men fılosofııasynyń uly oıshyldary qaıtalaný zańy, tarıhtyń ıkldik tabıǵaty jáne tarıhı uqsastyqtary týraly jaza bastady.
Iá, ejelgi Rım adamzatqa jeńilmeıtin jáne máńgilik, óte kúshti ımperııa bolyp kórindi. Kóptegen álsiz memleketter Rımniń etegine tyǵylyp, maqtanysh pen abyroıdy umytyp, oǵan bodan boldy ... Biraq maqtanshaq, menmen Rım bir sátte quldyrady. Bul ishki jáne syrtqy faktorlardyń: varvarlardyń shapqynshylyǵynyń nátıjesinde bolǵanyn bilemiz, biraq eń bastysy, ımperııa jas hrıstıandyqtyń etıkalyq ilimderimen ishteı joıyldy.
Eger biz Ýálıhanovtyń qısynyna súıenetin bolsaq, onda Qytaıdy ishteı obektıvti túrde (jáne beıbit túrde) ıslamnan - hrıstıandyq dogmanyń shyǵys «analogy» retinde jeńýge bolady (jumys isteýdiń bir ǵana qaǵıdasy bar: álemdik etıkalyq din rýhanı quldyraý men sasyp jatqan putqa tabynýshylyqtan asyp túsýi kerek). Kim biledi ... Múmkin úshinshi myńjyldyqta Qytaı úshin qutqarylý men jańarý faktory paıda bolýy múmkin . Bul daryndy, maqtanyshqa toly, jigerli shyǵys halqy úshin tańqalarlyq emes, olardyń jańa ámbebap ıdeıalyq jáne rýhanı-etıkalyq ilimi Konfýıı, hrıstıan sıntez elementteriniń sıntezine negizdelgen. Islam mindetti túrde - qazirgi ǵylymı oıdyń jemisi. Qalaı bolǵanda da, barlyq kishkentaı dinder men ateıster Isa Másih ýáde etkendeı, «uıatqa qalýǵa» májbúr bolady.
Uly Rım qulady, biraq rımdikterdiń senetin bóligi, qutqaryldy. Olar hrıstıan bolyp, keıinirek jańa eýropalyq ulttardyń quramyna endi. Qytaıǵa qatysty Shoqan Ýálıhanov ta qulaýdy sózbe-sóz jáne absolıýtti emes dep sanaıtyn. Ár túrli dáýirlerde memleketter álemniń saıası kartasynda paıda bolyp, joǵalyp ketýi múmkin, al ártúrli saıası ataýlar men etnonımder paıda bolýy nemese umytylyp ketýi múmkin. Sonymen birge álemniń meıirimdi Iesi ómirge jáne osy halyqtardyń nemese olardyń tiri qalǵan bólikteriniń jalǵasyp ómir súrýine kepildik bere alady. Iaǵnı, ómirsheń adamzat toptary jańa órkenıetter men memleketterdiń bóligi retinde, kóbinese jańa ataýlarmen jalǵasady...
P.S.
Uly qazaq, Abylaı hannyń urpaǵy (Ábilmansur) Shoqan (Muhammed Hanafııa) Ýálıhanov áskerı barlaý ofıeri men shyǵystanýshy ǵalym retinde álemge áıgili erligin jasap, 1858-59 jj. musylman saýdageri Álimbaıdyń "rólinde" Qashǵarǵa "saparǵa" barýdy sheshti. Ol orys patshalyǵynyń asa qupııa jáne erekshe mańyzdy buıryǵyn júz paıyzǵa adal oryndady. Qytaıdyń batys oblystary týraly barlyq aqparattardy jınady, tipti kóptegen qundy qoljazbalardy da sol jerden shyǵardy. Biraq bul qaýipti sapar oǵan óte aýyr tıdi: onyń densaýlyǵyna nuqsan keldi, jáne onyń ómiri qyl ústinde boldy (Qashqar bekteri ony kez-kelgen ýaqytta orys shpıony jáne «freng» retinde alyp ketýi múmkin edi).
Ókinishke oraı, orys avtokratııasy talantty qazaqty lımon sııaqty bar sólin syǵyp alyp, ornyna eshteńe bermedi. Otarshyl bılik, aqyldy qazaq aqsúıekteriniń ósip kele jatqandyǵynan qorqyp, Sh. Ýálıhanovtyń «aǵa-sultan» laýazymyna kandıdatýrasyn naqty qoldamady. Shoqan general M.Chernıaevtiń Ortalyq Azııaǵa jasaǵan ataqty joryq kezinde orys áskerleriniń aıaýsyz aıýan áreketterin kórgende Reseıden qatty kóńili qaldy. Birneshe orys ofıerlerimen birge Sh. Ýálıhanov beıbit turǵyndar arasyndaǵy zorlyq-zombylyqqa narazylyq retinde Chernıaev otrıadyn tastap ketti. Keıinirek, kommýnıstik kózqarastaǵy Reseı úkimeti (HH ǵasyrdyń 20-jyldarynan keıin) áli kúnge deıin Sh. Ýálıhanovtyń ǵylymı tujyrymdamasyn burmalap keledi. Mysaly, ony barlyq musylmannyń jaýy retinde kórsete bastady (Shoqan jastaıynan arab jáne farsy tilderine ǵashyq bolǵanyna qaramastan, ol ortaǵasyrlyq arab poezııasyn oqyǵandy jaqsy kórdi) )
Tek orys gýmanıstik zııalylary, jazýshylar men oıshyldar, ǵylymnyń naǵyz izdenimpazdary, XIX ǵasyrdaǵy orys shyǵys ǵylymynyń ortasy, zamanynan erte ozǵan jas qazaq zertteýshisiniń eńbegi men eńbekterin joǵary baǵalady. Orys halqynyń ar-ojdany, uly jazýshy jáne fılosof F.Dostoevskıı qazaq dalasyna (Sibir, Semeı) jer aýdarylyp, Shoqandy kezdestirip, osy jany jarqyraǵan qazaq almazyna tánti boldy. Ómiriniń sońyna deıin orys klassıgi taǵdyrǵa jáne Qudaıǵa rızashylyq bildirdi. Qar jamylǵan alystaǵy jerde osyndaı aqyldy suhbattasýshyny, jazýshyny eń jaqyn adam jáne aǵasy dep ataǵan qupııa taǵdyrly jas ǵalymdy tapty.
Professor N.I.Veselovskıı Shoqandy «orystyń shyǵystanýshylary onyń fenomenaldy kelbetin biraýyzdan moıyndaǵanyn» «shyǵystaný salasynda jarqyraǵan meteor» dep atady. Mundaı baǵalaýlar biz úshin áli kúnge deıin aıtyp júrgen kóshpeli qazaqtardyń zııatkerlik kemshindigi men «artta qalýy» týraly násilshil kózqarastarǵa qarsy qoldanar qarý. Is júzinde bári tarıhqa, taǵdyrǵa, áleýmettik jaǵdaılarǵa baılanysty: neǵurlym qolaıly tarıhı jaǵdaılarda, erkin jáne demokratııalyq damý jaǵdaıynda qazaq halqy uzaq ýaqyt boıy júzdegen Shoqandar men Abaılardy, myńdaǵan Áýezovtar men Sátpaevtardy nemese Nazarbaevtardy dúnıege ákeledi. Biraq tarıh sýbektıvti kóńil-kúıde jazylmaǵan ...
Názırá Nurtazına, "A"
Aýdarǵan Ońǵar Qabden
