ۇلتتىق تاريحىمىزعا ۇڭىلگەندە بويىمىزدى ءور رۋح كەرنەپ، رۋحاني بايىپ، باتىرلىقتىڭ بەينەسىنە قىزىعىپ، كورمەسەك تە سول ءبىر ەرتە كۇندەگى اسقاق رۋحتى باتىر بابالارىمىزدى اڭسايتىنىمىز دا شىندىق.
ەرتەك، ەرتەك، ەرتە، ەرتەك – ەرتە ەكەن،
ەرتە كۇندە ەرلەر ەكپىندى ورت ەكەن.
حاندارىنان، ەرلەرىنەن ايرىلعان،
التى الاشتىڭ جۇرەگىندە دەرت ەكەن!
ماعجان جۇماباەۆ
تاريح وتكەننىڭ تىزبەكتەلگەن وقيعاسى عانا ەمەس، سول وقيعانىڭ سەبەپ — سالدارىن، ناتيجەسىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، ۇلتتىڭ، كۇللى ادامزاتتىڭ قاتەلىكتەن قاشۋىنا قام جاساۋىنا، وتكەننىڭ ءىنجۋ-مارجانىن تەرىپ، ونى ءورىمتال جاستىڭ بويىنا سىڭىرۋگە ەڭبەك ەتەتىن عىلىم. تاريح عىلىمىنىڭ ارقالاعان جۇگى تىم اۋىر. ويتكەنى تاريحي سانا ارقىلى عانا ۇلت قىزمەتكەرىن تاربيەلەي الامىز. ماتەريالدىق يگىلىكتەر، جەتىلگەن ەكونوميكا ميىنىڭ سۇيەگىنە دەيىن ۇلتىن سۇيەتىن ۇلت قىزمەتكەرىن تاربيەلەي المايدى دەسەك تە قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. ارينە، بۇل ءوز الدىنا جەكە زەردەلەنەتىن ماسەلە.
ۇلتتى ءسۇيۋدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتكەن زيالىلار تاريحىمىزدا جەتكىلىكتى. قازاق رۋحىن جات نيەتكە اياق استى ەتكىزبەۋ ءۇشىن ءومىرىن قيعان كەنەسارى سىندى حاندارىمىز بەن ناۋرىزباي سىندى باتىرلارىمىز، تاريح تاعىلىمىن جەتە جەتكىزگەن اقىن-جىراۋلارىمىز، قىسىلتاياڭ ۋاقىتتاردا ەلگە دەمەۋ بولىپ، دانالىعىمەن رۋح بەرىپ، اقىلمەن ءجون سىلتەگەن داناگوي بيلەرىمىز، الا شاپقىن بولعان الاساپىران زاماندا تال بەسىكتەگى ءسابيىن، ءاربىر اتقان تاڭعا تاۋبە ەتە، رۋحتانا وتىرىپ، الديىمەن تەربەگەن انالارىمىز ەلدىكتىڭ ۇيىتقىسى بولعاندىعى ءسوزسىز. ءسويتىپ، قايماعى بۇزىلماعان ەلدىك سانا ءورىمتال جاستىڭ ءورشىل، نامىسشىل، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رۋحشىل بولىپ جەتىلۋىنە جول سالىپ، تەكتى تۇلعالاردى قالىپتاستىردى. وسى تۇستا تاربيەنىڭ انا سۇتىمەن بالا بويىنا تام-تۇمداپ ەنەتىندىگىن ەسكەرسەك، كوپ جايتتىڭ ءمانىن ۇعىنامىز. ادام بالاسىنىڭ ادام بولىپ دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ءوز رۋحىن ۇدايى جەتىلدىرىپ وتىرۋى باستى پارىز. بۇل اقيقات دا. دارا تۇلعالارىمىز اقيقات جالىنان اجىراماعاندار. ار ءىلىمىن ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدىرعان جاندار.
اقيقات دەگەنىمىز تالقىلاۋعا كەلمەيتىن، بوپسالاۋعا كونبەيتىن، ادامنىڭ جەتەگىندە جۇرمەيتىن كاتەگوريا. ادام بالاسى كەرىسىنشە اقيقاتتىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋى ءتيىس ەكەندىگىن دە زەردەلەي ءبىلۋىمىز قاجەت. اقيقاتتى اقىل كوزىمەن كورە بىلگەندەر شىندىقتان اجىرامايدى. ال، شىندىقتىڭ جالىنان ايرىلماعان جاندار اقيقاتتان اداسپايدى. اقيقاتتان اداسۋ ادام بولاسىن ەسسىزدىككە يتەرەدى. ەسسىزدىك اقىلدان اداستىرىپ، اردى ارامدىققا اپارىپ بىلعانىش ەتەدى. مىنە، وسى تۇستا ناعىز تراگەديا باستالادى. ار ءىلىمىن اياق استى ەتكەندەر ەلدىك سانانىڭ ىرگەسىن ءوز قولدارىمەن سوگەتىندەر. ارامعا بىلعانىش بولعان اردىڭ ادالدانۋى ەكىتالاي. بۇل ماسەلەنى شاكارىم قاجى
قازاقتىڭ كوزسىز بالاسىن،
قاڭعىتىپ قايدا باراسىڭ؟
ارىڭدى ساتىپ ارامعا،
ادالداپ قالاي الاسىڭ؟، –
دەپ توتەسىنەن قويعان ەدى.
تاريح وتكەن ۇرپاق تاجىريبەسى مەن تاعىلىمىن زەردەلەۋشى عانا ەمەس، وتكەننىڭ دانالىعىن ۇعىندىرىپ، قاتەلىكتەن قاشۋعا قام جاساۋعا ءجون سىلتەۋشى. الاش زيالىلارى ايتقانداي، تاريح تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى، كەلەشەك كۇننىڭ بولاشاعىن بىلۋگە تاريح انىق قۇرال بولادى. ءتول تاريحىمىزدا ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن ءوز ومىرلەرىن بايگەگە تىگىپ، ۇلت جولىندا قۇربان بولعان دارا تۇلعالار جەتكىلىكتى.
سونىمەن، قازاق ۇلتى ۇلتتىق سانانىڭ تۇتاس كەزىندە اسقاق رۋحتى حانداردان، جاۋ جۇرەك باتىرلاردان، ارقالى اقىن-جىراۋلاردان، قارا قىلدى قاق جارعان بيلەردەن، اۋزى دۋالى اقساقالداردان، اق جاۋلىقتى انالاردان (اق جاۋلىق ماعىناسىنىڭ وتە تەرەڭ ەكەندىگىن ەسكەرگەنىمىز ءجون) كەندە بولعان ەمەس. سوندىقتان دا، قازاقتى تەكتى حالىق دەپ اتايمىز. جالپى عالىمدارىمىز جازىپ جۇرگەندەي، تەكتى ادامدار سانى ارتقان سايىن حالىق تا تەكتىلەنە تۇسەدى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن 1915 جىلى «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان «شارۋاشىلىق وزگەرىسى» دەگەن ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز: «نەلىكتەن ءبىر جۇرتتىڭ تۇرمىسى، يا حاكىمشىلىگى ەكىنشى جۇرتتان وزگەشە بولادى دەگەن ماسەلەنى شەشۋدەن بۇرىن ءبىر ادامنىڭ ءتۇرى، مىنەز-قۇلقى، ءجۇرىس-تۇرىسى نەگە ەكىنشى ادامعا ۇقسامايدى دەسكەن ماسەلەنى شەشۋ كەرەك. ونى عىلىم ءالى شەشە العان جوق. بۇل كۇندەگى عىلىمنىڭ بىلەتىنى ادامنان-ادام، مالدان-مال، استىقتان-استىق تۋاتىنى ءھام ادامدى جاقسى تاربيەلەسەڭ جاقسى بولاتىنى، استىقتى جاقسى ەكسەڭ جاقسى شىعاتىنى. سونداي-اق حاكىمشىلىك تۋراسىندا دا ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز: حاكىمشىلىك جاقسى بولسا، ەل دە جاقسى بولاتىنى عانا سوندىقتان». الاش زيالىلارى باعىتتاعانداي، ءتاننىڭ كۇشتى بولۋى دا، ەلدىڭ كۇشتى بولۋى دا – ەكەۋى دە تاربيەدەن.
الايدا، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ جاھاندانۋ قارماعىنا ىلىنگەن قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق تاربيەنىڭ دىتتەگەن جەرىنە جەتۋ ماسەلەسىنە، تەكتىلىكتىڭ حالىق بويىنا تارالۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. بۇل دا دەربەس زەرتتەلىنەتىن تاقىرىپ بولعاندىقتان، تەرەڭدەپ توقتالۋدى ءجون كورمەيمىز.
باسقارۋ ءتۇزۋ بولسا، ەلدىك سانا تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، ۇلتىن سۇيگەندەر سانى ارتىپ، ناتيجەسىندە ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگى تولىققاندى قورعالادى. قازاقتىڭ سايىن دالاسىندا جەلمەن جارىسىپ ەلدى قورعاعان دارا تۇلعالارىمىز ۇلتىمىزدىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ، نامىستى قولدان بەرمەي، ۇلت بولۋى جولىندا جانىن قيدى. ءتول تاريحىمىز تەكتىلىكتىڭ تۇلعالىق كورىنىستەرىنە تۇنىپ تۇر. ءبىر عانا كەنە حاننىڭ تاريحي بەينەسى ارقىلى سول ءبىر الاساپىران كەزەڭدەگى ۇلتتىق سانانىڭ تاريحىن سومداۋعا بولادى.
كەنە حاننىڭ تاريحي بەينەسىن سومداعان تاريحي ەڭبەكتەر بارشىلىق. الايدا، كەنە حاننىڭ تۇلعالىق بەينەسىن ءار قىرىنان اشىپ، باتىرلىق رۋحىن كەيىنگى ۇرپاققا تاعىلىم رەتىندە قالدىرۋ الاش بالاسىنا اقباس تاريحتىڭ ارقالاتقان اماناتى ەكەندىگى دە شىندىق (فيلمدەردى كوپتەپ ءتۇسىرۋ جانە ت.ب.). كەنە حاننىڭ باتىرلىعى تالاي جىرعا ارقاۋ بولىپ، كوزسىز ەرلىكتى شەتەل عالىمدارى دا مويىنداعان. الايدا، شەتەل عالىمدارىنسىز-اق ءبىر كەزدەرى قازاق قاريالارى كەنە حان تۋرالى جىرلار مەن اڭگىمەلەردى جاتقا ايتىپ، كەنە حاننىڭ بولمىسىن جاقسى بىلگەن ەدى.
كەنە حان تۋرالى الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر دە بار. الايدا، قازاق مىنەزىن جاقسى بىلەتىن ادام كەنە حاندى ۇلتتىق باتىر رەتىندە مويىندايدى. كەنە حان «كونەنى كوكسەۋشى» دە، «قاتىگەز» تۇلعا دا ەمەس، كەرىسىنشە بويىن ۇلتتىق نامىس كەرنەگەن، كولدەنەڭ كوك اتتىعا جەم بولعالى تۇرعان قازاعىنا اراشا تۇسۋگە ءوز عۇمىرىن ارناعان تۇلعا. كەنە حان حالقىنا پانا بولۋ ءۇشىن، ۇلتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جات جەرلىكتەرمەن سوعىستى. ۇلتىن امان ساقتاۋ ءۇشىن قاتال ءتارتىپ ورناتىپ، رەفورمالار جۇرگىزدى. تالانتتى تاريحشى ە.بەكماحانوۆ جازعانداي: ەلىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان كەنەسارى قوزعالىسى – العا تارتقان ساياسي تالاپتارى بويىنشا پروگرەسشىل كوتەرىلىس. كەنە حاننىڭ سۇڭعىلا ساياساتكەرلىگىن، تالانتتى قولباسشىلىعىن، ەلىنىڭ پسيحولوگياسىن جەتىك بىلگەن، ياعني ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىن ۇلتىنىڭ بولمىسىنان اجىراتپاعان باسشىلىق بەينەسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەت. شاعىن ماقالادا كەنە حاننىڭ فەنومەنىن اشىپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، ءبىر عانا اقمولا بەكىنىسىن الۋ وقيعاسى ارقىلى كەنە حاننىڭ اسقاق بەينەسىن كورۋگە بولادى.
7 تامىز (1838 جىلى) كەنە حاننىڭ اقمولا بەكىنىسىن ورتەپ، پاتشانىڭ وتارشىل ساياساتىنىڭ پارمەنىن قايتارعان تاريحي كۇن. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» تاريحي رومانىنداعى اقمولا بەكىنىسىن العان تاريحي وقيعانى زەردەلەي وتىرىپ، قازاق باتىرلارىنىڭ تۇلعالىق بەينەسىنەن تاعىلىم الامىز. زيالىلىقتىڭ ءجىبىن جالعاعان تالانتتى جازۋشى قامالعا كىرگەن باسىقارا باتىرى وققا ۇشقان ساتتەگى كەنە حاننىڭ «تاستاماڭدار باسىقارا باتىردى جاۋ قولىنا!» دەگەن جان ايقايىن، جاۋ قامالىنا جەكە كەتىپ بارا جاتقان تولەباي باتىردى كورىپ، شىداماي كوكبۋرىلدىڭ ۇستىندە تىك تۇرەگەلە «ابىلايلاپ» قامالعا قاراي قۇيىنداتقان تاريحي ءساتتى شەبەر سۋرەتتەيدى. «كوكبۋرىلدىڭ ۇستىندە اجالدان قورىقپاي تۇرەگەلىپ شاۋىپ بارا جاتقان كەنەسارىنى كورگەندە وزگەلەرى دە ورىندارىندا تۇرا المادى…» ء(ى.ەسەنبەرلين. قاھار.-2010.-155 ب.) دەگەن جولداردان باتىرلىق رۋحتى كورەمىز.
اقمولا بەكىنىسىن العان كۇن قازاق تاريحىندا ماڭگى قالادى. كەنە حان ەلىنە سۇيەندى، ەلى كەنەنى وتارشىلىق بۇعاۋىنان ازات ەتۋشى حان رەتىندە قابىلدادى. كەنەسارى حان باستاعان 10 جىلعان سوزىلعان ازاتتىق سوعىس ۇلتتىق سانانىڭ سەرپىلىسىن، ۇلتتىق نامىستى بايان ەتەدى. كەنە حان كورەگەن ساياساتكەرلىك قابىلەتى ارقاسىندا رەسەي باسقىنشىلارىنان جەڭىلەتىنىن ءبىلدى دە. الايدا، ارىدەن ويلاعان ادامعا كەنە حاننىڭ «قازاق رۋحى بيىك ەكەن دەگەن وي باسقىنشىلاردىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرسىن ءارى كەيىنگى ۇرپاعىم اتا-بابا ىسىنەن بەتى قىزارماسىن»، – دەگەن دەگەن ماقساتپەن باسىن بايگەگە تىككەندىگى تۇسىنىكتى دە.
ماعجان اقىن:
الاشتا تالاي-تالاي ەرلەر وتكەن،
ەرلەردە كەنەكەمە كىم بار
جەتكەن؟
سۇيرەمەي ەلىن ورگە، كورگە سۇيرەپ،
ەر ەمەس، «ەرشىكتەر» ول ەردى
ەڭىرەتكەن، – دەپ جىرلاسا، ال نىسانباي جىراۋ:
كەنەسارى كەتكەن سوڭ،
يەسىز قالدى تاعىمىز.
…باستان تايدى باعىمىز،
بۇلبۇلداي سايراپ ءجۇر ەدىك،
بايلاندى ءتىل مەن جاعىمىز،–
دەپ تاريحي شىندىقتى كورسەتەدى.
سونىمەن، كەنە حان بەينەسى قايتالانباس فەنومەن. كەنەسارىنى جازالايىن دەپ جاتقاندا، حاننىڭ تاۋعا، كۇنگە قاراپ تۇرىپ ەستىگەن ادامنىڭ جانىن شىرقىراتار ءانىن شىرقاعاندىعى (قازاعىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەس تاريحىن بايانداعان) وقىرمانعا جاقسى تانىس. كەنە حان ءاندى كەيىنگى ۇرپاقتىڭ اداسپاۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن ايتسا كەرەك-ءتى.
تاريحي دەرەكتەردى زەردەلەگەندە حاننىڭ سوزگە ساراڭدىعى، دانالىعى، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ جاراستىعى، باتىرلىق رۋحى، تۇيىندەپ ايتقاندا، تەكتىلىك كەلبەتى ءورىمتال جاسقا ماڭگىلىك ونەگە. وسى تۇستا وتكەن تاريحىمىزداعى دارا تۇلعالارىمىزدىڭ ءومىر اقيقاتىن جاقسى تۇسىنگەندىگىن ء(دىني ساۋاتتىلىق) دە ەرەكشە نازاردا ۇستاۋ كەرەك. سەبەبى، مۇسىلمان دىنىندە، قازاقى سانادا وتاندى ءسۇيۋ يماننان دەگەن تۇسىنىك بار. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ وتانسۇيگىشتىك قاسيەتكە ايرىقشا ءمان بەرەتىندىگىن كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) كوپتەگەن حاديستەرىندە وتان قورعاۋدىڭ قانشالىقتى ساۋاپتى ءىس ەكەندىگى تۋرالى ايتقان. سونداي-اق، وتانىن ساتقان وپاسىزداردىڭ جازاسى دا اۋىر ەكەندىگىن دە مۇسىلمان بالاسى جاقسى بىلەدى. سونىمەن، مۇسىلمان ءدىنى – ۇلتتىق رۋحتىڭ تىرەگى ەكەندىگى داۋسىز. مۇسىلمان ءدىنىن تازا اقىلمەن قابىلداعان ادام ءوز باسىنا، جاقىندارىنا، قورشاعان ورتاسىنا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتانىنا ادال قىزمەت ەتە بىلەدى. پايعامبارىمىزدىڭ: «ارقايسىسىڭ جاۋاپكەرسىڭدەر. بارشاڭ دا قاراماعىڭا جاۋاپتىسىڭدار: ەل باسشىسى – جاۋاپكەر; ول – قاراماعىنا جاۋاپتى. ەر ادام – وتباسىنىڭ باسشىسى; ول – وتباسىنا جاۋاپتى. ايەل – ەرىنىڭ ۇيىنە باسشى; ول – مەنشىگىنە جاۋاپتى. قىزمەتشى – مىرزاسىنىڭ مال-مۇلكىنىڭ باسشىسى: يەلىگىنە جاۋاپتى. اركىم – جاۋاپكەر: ءاربىرىڭ قاراماعىڭا جاۋاپتىسىڭدار» دەگەن ءحاديسىن بىلگەن كوڭىل كوزى اشىق ادام جاۋاپكەرشىلىكتىڭ امانات ەكەندىگىن ۇعىنادى. وسى تۇستا «راسىندا، اللا سەندەرگە اماناتتاردى لايىقتى ورنىنا تاپسىرۋلارىڭدى، ادامداردىڭ اراسىنا بيلىك ەتسەڭدەر، ادىلدىكپەن بيلىك ەتۋلەرىڭدى ءامىر ەتەدى. راسىندا، اللا سەندەرگە نەتكەن جاقسى وسيەت ايتادى. كۇدىكسىز، اللا – بارلىق نارسەنى ەستۋشى، كۇللى نارسەنى كورۋشى» – دەگەن مازمۇنداعى اياتتى ۇعىنىپ وسكەن قازاق بالاسىنىڭ اماناتقا قيانات جاسامايتىندىعى دا بەلگىلى. كەنە حاننىڭ باتىرلىق فەنومەنىنىڭ ءمانى تەرەڭ ءارى ءتۇزۋ ءدىني ساۋاتتىلىقتا جاتسا كەرەك-ءتى.
كەنە حانعا تىرەك بولعان باتىرلار بەينەسى دە حالىق جادىندا. وكىنىشكە قاراي، رەسەيگە كوگەندەۋلى بولعان ۋاقىتتا قازاق تاريحى تابيعي قالپىنان كۇشتەپ اجىراتىلدى. ءبىر عانا مىسال، كەنەسارىنىڭ تاريحي بەينەسى تۇرعىسىندا قالام تەربەگەن ە.بەكماحانوۆ پەن ەلتوق دىلمۇحامەدوۆ (1946 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازعان) جازىقسىز قۋدالاندى.
ءتول تاريحىمىزداعى رۋحتى باتىرلار سەكىلدى جولبارىس جۇرەكتى جاستاردى تاربيەلەۋ مەملەكەتكە، قازىرگى زيالى قاۋىمعا ارتىلىپ وتىرعان باستى مىندەت. ادام ساپاسى عانا مەملەكەتتىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلماقشى. ادام ساپاسى ءتۇزۋ تاربيەمەن عانا تۇزەلمەكشى. ءتۇزۋ تاربيە تاريحي سانامەن عانا تامىرلانباقشى.
قۇرالاي سارسەمبينا،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«تۇركىستان» گازەتى
