تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبي مۇرالارىنداعى پوەتيكالىق ەرەكشەلىكتەردى ارنايى زەرتتەۋ نىسانىنا الىپ قاراستىرۋ – اسا وزەكتى ماسەلە. بۇعان دەيىنگى وتكەن مىڭجىلدىقتار بويى قالىپتاسۋ، دامۋ كەزەڭدەرىنىڭ بارلىق وتكەلدەرىنەن ءوتىپ كەلە جاتقان تۇركى حالىقتارىنىڭ فولكلورى مەن ادەبيەتى مۇرالارىن قازىرگى زامانعى وركەنيەتى تالاپتارىنا سايكەس عىلىمي-زەرتتەۋلەر مەن كوركەم شىعارمالار ارقاۋىنا الىپ قاراستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايقىن. ءحىح عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا تۇركى حالىقتارى مەملەكەتتەرىنىڭ دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا تۇسكەن جاڭا تاريحىندا 1993 جىلى قۇرىلعان تۇركسوي-دىڭ (TORKSOY) – تۇركى حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ قۇرىلعانى دا جاڭاشا دامۋعا سەرپىن اكەلدى. بۇل ورايدا، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى اقىندىعى مەن قوعامدىق-الەۋمەتتىك كۇرەسكەرلىك قىزمەتتەرى تۇتاسقان شىعارماشىلىق تۇلعالار تاعىلىمىن ايرىقشا دارالاپ ايتامىز.
V-XIV عاسىرلار بەلەستەرىندە تۇركى قاعاناتتارى، التىن وردا مەملەكەتى، نوعاي ورداسى، قازان، ءسىبىر حاندىقتارى قۇرامىنداعى ورتاق دۇنيەتانىم بىرلىگى اياسىندا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ فولكلورى مەن ادەبيەتى مۇرالارى جۇيەسىندە اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنىڭ تەكتەستىگى، ۇندەستىكتەر ايرىقشا بايقالادى. اسىرەسە باشقۇرت جانە قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىنداعى ليريكالىق جانە ەپيكالىق سارىندى ۇندەستىكتەر ەرەكشەلىكتەرى دارالانا كورىنەدى. حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ كەزەڭدەرىندەگى حالىقتىڭ ازاماتتىق-وتانشىلدىق سەزىممەن، جاۋىنگەرلىك-قاھارماندىق رۋحپەن جىرلانعان شىعارمالار باشقۇرت جانە قازاق پوەزياسىنداعى كورنەكتى اقىن-جىراۋلار شىعارمالارىنان كورىنەدى. قازىرگى كەزدە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى دەربەس ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءوڭىر بولىپ تۇرعان بۇل ەلدىڭ وزىندىك بولمىسى تۇركى تاريحىنىڭ ماڭىزدى سالاسىن قۇرايدى.
باشقۇرت جانە قازاق حالىقتارىنىڭ تۋعان جەردى، اتامەكەندەردى ساقتاۋ، وتاندى قورعاۋ جولىنداعى XVII-حح عاسىرلاردا ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان قۇرەستەرىنىڭ كوركەم ادەبيەت شىعارمالارىندا (پوەزيا، پروزا، دراماتۋرگيا) بەينەلەنىپ كەلە جاتقانى ءمالىم. قازىرگى باشقورتستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىنداعى كۇرەسكەر قايراتكەرلەرىنىڭ (يشمۇحاممەد، سارىمەرگەن، 1962 ج.; سەيىت ساافارمولدا – 1681-1683 جج; الدار يسەكەەۆ، كۋشەك (كۋسيۋم) تيۋلەكەەۆ – 1705-1711 جج; احۋن كيلمياك نۇرۋشەۆ، اكاي كۋسيۋموۆ، باتىرلار يۋسۋپ ارىقوۆ، تيۋلكچۋرا الداعۇلوۆ، مولدالار بەپەنيا ترۋپبەردين، يۋلداش سيۋيارىمبەتوۆ – 1737-1739 جج.; قاراساقال (مينليگۋلا يۋلاەۆ) – 1740 ج.; مولدا ابدوللا اليەۆ (لاقاپ اتى باتىرشا) – 1755 ج.; سالاۋات يۋلاەۆ – 1773-1775 جج. بايىرعى اتامەكەندى، وتاندى ساقتاۋ، بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەرى باشقۇرت فولكلورى مەن پوەزياسىنداعى مۇرالاردىڭ تاقىرىپتىق ارقاۋىنا اينالدى.
قازاق تاريحىنداعى ۇلتتىق-ازاتتىق، حالىق بوستاندىعى جولىندا قاھارماندىق-جاۋىنگەرلىك قىزمەتتەرىمەن ۇرپاقتاردى ماڭگىلىك رۋحتاندىرۋ تۇعىرىندا تانىلعان قايراتكەرلەر-باتىرلار (سىرىم داتۇلى، يساتاي تايمانۇلى، ماحامبەت وتەمىسۇلى، جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى، مادەلى جۇسىپقوجاۇلى، كەنەسارى حان، ناۋرىزباي باتىر، ت.ب.) ۇلاعاتى دا باشقۇرت جانە قازاق حالىقتارى تاريحىنداعى تاعدىرلاس ۇرپاقتار جولىنىڭ ۇندەستىگىن اڭعارتادى. باشقۇرت جانە قازاق حالىقتارىنىڭ ەجەلگى داۋىرلەردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى حالىقتىڭ كەلبەتتەرىن ساقتاۋىنا، اتامەكەندى ارداقتاپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ازاماتتىق-وتانشىلدىق ۇستانىمدارىنان ايرىلماۋلارىنا ەل باستاعان اتالعان كوسەمدەرىنىڭ، بي-شەشەندەرىنىڭ، اقىن-جىراۋلارىنىڭ جانە كەيىنگى تولقىن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ اسا ىقپالدى قىزمەت اتقارىپ كەلگەندەرى اقيقات. بۇل ورايدا باشقۇرت حالقىنىڭ جاۋىنگەرى، باتىرى جانە اقىنى سالاۋات يۋلاەۆتىڭ (1752-1800) بابالارى امانات ەتىپ قالدىرعان وتانىنا، تۋعان جەرىنە، اتامەكەنىنە ارنالعان ولەڭدەرى قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ تەكتەس تۋىندىلارىمەن ۇندەستىگىمەن باۋرايدى. سالاۋات اقىننىڭ «تۋعان ەلىم»، «ورالىم»، «كيىز ءۇيىم»، «ءيۋرۋزان – تۋعان وزەنىم»، «اقەدىل اقسا قيادان»، ت.ب. ولەڭدەرى ۇرپاقتاردىڭ ازاماتتىق-وتانشىلدىق دۇنيەتانىممەن رۋحتانعان بولمىسىن ايقىن اڭعارتادى. اقىن تۋعان جەرى ورال تاۋى اتىرابىنداعى قىرلاردى، سۋلارىن، ورماندارىن، قارلى شىڭدارىن پەرزەنتتىك ماحاببات سەزىمىمەن تەبىرەنە تولعايدى:
قايران، مەنىڭ قىرلارىم،
بالداي ءتاتتى سۋلارىم.
سايىن-ساحارام، ورمانىم،
كوككە ورلەگەن ورالىم!
اق مەكەنىم – ىزگى ەلىم،
مەن عاشىقپىن سىزگە، ەلىم!
اقىننىڭ تۋعان جەرىنە، اتامەكەنىنە، ورالىنا ارنالعان ولەڭدەرىندەگى پەيزاجدىق سۋرەتتەۋلەردىڭ ەستەتيكالىق اسەرلىگى ايرىقشا بايقالادى:
كوگەرىپ كوككە ورىلگەن،
قارلى باسىن ورالدىڭ.
كوزدىڭ جاۋىن الارداي،
كوركەمدىگىن قىرلاردىڭ.
ماڭگى ماقتان ەتەم مەن،
ماڭگى جىرلاپ وتەم مەن.
(«تۋعان ەلىم» ولەڭىنەن).
اي، ورالىم، ورالىم،
كەڭ كولبەگەن ورالىم!
نۇرعا شومعان شوقتىعى
كوككە ورلەگەن ورالىم!
… تۇندە كوكتە اي جۇزسە،
التىنداي بالقىر ورال تاۋ.
كۇندىز كوكتە كۇن جۇزسە،
كۇمىستەي بالقىر ورال تاۋ.
بوكتەرىڭ دە، ورال تاۋ،
قاراعاي جىنىس ورمانىڭ.
ەتەگىندە ورال تاۋ،
كىلەمدەي جاسىل قىرلارىڭ.
كوزدىڭ جاۋىن الادى
اق، سارى گۇلدەر شەشەگى.
گۇلدەر مەنەن بۇلبۇلدار
تاڭىرگە تاعزىم ەتەدى.
قىزارىپ شىققان كۇندى دە
قۇستارىڭ سايراپ قارسى الىپ.
تۇنەرىپ باتقان كۇندى دە
شىعارىپ سالار تامسانىپ.
(«ورالىم» ولەڭىنەن).
سالاۋات اقىننىڭ اتامەكەندى ارداقتاعان ماڭگىلىك ساعىنىشقا، پەرزەنتتىك-وتانشىلدىق سەزىمگە تولى جىر جولدارى («اي، ورالىم، ورالىم، اياۋلىم، ارۋ ورالىم! تىلىمدە ءسوزىم بىتسە دە، بىتپەي-اق قويدى جىرلارىم»، «ماداقتاپ قۋراي ويناسام، بىتپەيتۇعىن كۇي ەكەن، داڭقىڭدى ايتىپ جىرلاسام، بىتپەيتۇعىن جىر ەكەن») قازاق جىراۋلارىنداعى اتامەكەنگە ارنالعان تولعاۋلارىمەن ۇندەس جىرلانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىسالى، قازتۋعان جىراۋ ءسۇيىنىشۇلىنىڭ (XV-عاسىر) «قايران مەنىڭ ەدىلىم، مەن سالمادىم، سەن سالدىڭ; قايىرلى بولسىن سىزدەرگە مەنەن قالعان مىناۋ ەدىل جۇرت…»، دوسپامبەت جىراۋدىڭ (XVI عاسىر) «ازاۋ، ازاۋ دەگەنىڭ ءال-عۇسمان-پاشا جۇرتى ەكەن، ءدىن ءىسلامنىڭ كىرتى ەكەن»، «اينالايىن، اق جايىق، ات سالماي وتەر كۇن قايدا»، «ەدىلدىڭ بويىن ەن جايلاپ، شالعىنىنا بيە ءبىز بايلاپ، ورىندىقتاي قارا سابادان بوزبالامەن كۇلىپ-ويناپ، قىمىز ىشەر كۇن قايدا!»، جيەمبەت جىراۋ بورتوعاشۇلىنىڭ (XVII عاسىر) «قول-اياعىم بۇعاۋدا تارىلدى بايتاق كەڭ جەرىم»، «قايرىلىپ، قادام باسارعا كۇن بولار ما مەن سورعا، وزەن، ارال جەرلەرىم؟!»، اقتامبەردى جىراۋ سارىۇلىنىڭ (1675-1763) «جاعالباي دەگەن ەل بولار، جاعالتاي دەگەن كول بولار، جاعالتايدىڭ جاعاسى جاسىل دا بايتاق نۋ بولار»، «ەدىل، جايىق ەكى وزەن، تالسىز بولار دەيمىسىڭ، كوكشەتاۋدىڭ كوپ كولى ەلسىز بولار دەيمىسىڭ، ابىلاي قونعان كەڭ قونىس ەلسىز بولار دەيمىسىڭ» جانە ت.ب. جىراۋلار تولعاۋلارىنداعى بايىرعى اتا-بابالار قونىستارىن ۇرپاقتاردىڭ اتامەكەندەرىن پەرزەنتتىك ساعىنىشپەن جىرلاۋى ورتاق دۇنيەتانىم تاعىلىمىن بايقاتادى. اسىرەسە جاۋىنگەرلىك قاھارماندىق جىرلارىمەن ۇلتتىق-تاۋەلسىزدىك-وتانشىلدىق كۇرەس قىزمەتىن تۇتاستاندىرعان ماحامبەت وتەمىسۇلى (1802-1846) ولەڭدەرىندەگى اتاقونىستارعا ارنالعان بەينەلى ورنەكتەر مەن سالاۋات جىرلارى پوەتيكالىق ۇندەسپەن جىرلانعان. مىسالى، «قوعالى كولدەر، قۇم، سۋلار، كىمدەرگە قونىس بولماعان؟! سازداۋعا بىتكەن قۇبا تال كىمدەرگە سايعاق بولماعان؟!»، «اعىنى كۇشتى اق داريا قاھارلانىپ تولقيدى»، «قاراقۇس قونباس كوك سەڭگىر باسىنا قۇستى قوندىرماس»، «ءبىز ەر ەدىك، ەر ەدىك، ەن نارىندا جۇرگەندە قالماققا شاتىس حانداردى قابىلانداي قايراڭعا سالىپ ەتىن تالاي جەپ ەدىك»، «جايىقتىڭ بويى كوپ شالعىن كۇزەرمىز دە جايلايمىز»، «ايماق تا ايماق، ايماق كول، داريا بولىپ شالقىماس اياعى تومەن اققان سوڭ»، «ادىرا قالعان نارىننىڭ تەڭىز دەگەن سۋى بار، جاعاسىنا جاعالاي بىتكەن قامىس دەگەن نۋى بار. ادىرا قالعان نارىننىڭ جايىق دەگەن سۋى بار، جاعاسىندا جارى بار، قابىعىندا قارى بار»، ت.ب. كوركەم كەستەلى تارماقتاردىڭ پوەتيكالىق-ماعىنالارى ازاماتتىق وي تەرەڭدىكتەرىمەن باۋرايدى.
اسىرەسە سالاۋاتتىڭ اتامەكەن ورال تاۋى اتىرابىن، باشقۇرت حالقىنىڭ ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق سالت-داستۇرلەرىن، ادەت-عۇرىپتارىن عاسىرلار بويى ساقتاپ كەلگەن اتامەكەندەر سيپاتىن رومانتيكالىق-رەاليستىك سارىندار تۇتاستىعىمەن بەينەلەپ جىرلاعان ولەڭدەرىمەن ۇندەس ورنەكتەردى ماحامبەت جىرلارىنان دا وقيمىز. مىسالى، ماحامبەت اقىننىڭ «نارىندا» اتتى ولەڭىندەگى بەينەلى ورنەكتەر تۋىسقان باشقۇرت جانە قازاق حالىقتارىنىڭ ورتاق دۇنيەتانىم كوزقاراستارى رۋحىمەن جىرلانعان.
سالاۋات پەن ماحامبەت – باشقۇرت جانە قازاق حالىقتارىنىڭ ويشىلدىق-دانالىق تولعانىستارىن فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق ماعىنالى تۇجىرىمدارىمەن جىرلاعان اقىندار. ەكى اقىننىڭ فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق سارىندى جىرلارىندا حالىقتاردىڭ ادامگەرشىلىك-يماندىلىق ءتالىم-تاربيە، ازاماتتىق ۇستانىم زاڭدىلىقتارى تۋرالى ويلارى ۇستازدىق-تالىمگەرلىك ناسيحات كوزقاراستارىمەن بەينەلەنگەن. اقىنداردىڭ ۇرپاقتاردى ۇلتتىق-وتانشىلدىق، ازاماتتىق دۇنيەتانىممەن تاربيەلەنىپ ءوسۋىن، قالىپتاسۋىن، سول ارقىلى حالىقتاردىڭ ماڭگىلىك ساقتالۋىن ويلاعان وي، تەرەڭدىكتەرى تانىلادى. مىسالى، سالاۋات اقىننىڭ «جىگىتكە»، «اۋىز ىشىندە ءتىل جۇرەر»، «تويدا ءتوسىن كەرگىلەپ»، «اتقا ءمىن، ەرلەر، اعالار»، «جالپ-جالپ ەتكەن جاپالاق»، «اۋەلەپ ۇشقىن اق سۇڭقار»، ت.ب. ولەڭدەرىندەگى ازاماتتىق-كۇرەسكەرلىك سارىنداردىڭ ۇرپاقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن سەرپىلتۋگە، جاقسىلىق جولىنان اينىماۋعا ۇندەيتىن اسەرلىلىگى، ىقپالى انىق بايقالادى: «بۇگاشاۋمەن قوس بولىپ، باتىر ەرمەن دوس بولىپ» ەپيكالىق تولعاۋىنداعى كوركەم كەستەلى جىر ورنەكتەرىنەن ۇرپاقتاردى قاھارماندىق-جاۋىنگەرلىك رۋحتان ايرىلماۋعا، بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەن اينىماۋعا شاقىرعان ءورشىل وپتيميزم سارىنى ايقىن ەستىلەدى:
… بەتەگەلى بوز دالا،
كىمدەرگە توسەك بولماعان؟
جاعاسىنا قۇس ۇيالاپ،
جاعىنا شىبىن-شىركەي بالالاپ،
ەر جىگىتتىڭ قايدا باسى قالماعان؟
باتپانداي جۇكتەن بەلىڭ بۇگىلمەي،
قىپ-قىزىل قان تۇكىرمەي،
وتكەلەكتەن وتپەي، وت كەشپەي
ادال قانىن ءبىر توكپەي،
باشقۇرتقا ەرىك تيەر مە؟
كوك لاشىننىڭ بالاسى،
تالپىنىپ-تالپىنىپ، توردا ولەر.
جاقسى اتانىڭ بالاسى
جورىقتا كۇنى جاۋدا ولەر.
قارشىعا وتپەس ورماننان
لاشىن وتەر ءارى ۇشىپ.
قور بوپ ءتىرى جۇرگەنشە،
جاۋدا ولەيىك الىسىپ!
…بۇركىتپەي كوكتە ۇشايىق
بالىقتاي سۋدا جۇزەيىك.
بۇلانداي قىردا جەلەيىك،
تىلەگىمىز قابىل بولسىنشى!
… باتىر ەرمەن دوس بولىپ،
قازاقتارمەن كۇش بولىپ،
سول تىلەككە جەتەيىك،
ازات ءومىر ەتەيىك!
سالاۋات اقىننىڭ حالىقتىڭ ەركىن، ازات ءومىر ءسۇرۋى، حالىق ۇرپاقتارىنىڭ جاۋىنگەرلىك-قاھارماندىق رۋحىنان، ازاماتتىق-ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەردەن ماڭگىلىك ايرىلماۋى تۋرالى ويلارى ماحامبەت اقىن ولەڭدەرىمەن دە ۇندەسەدى. ماحامبەت اقىننىڭ «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي»، «ارعىماق، سەنى ساقتادىم»، «اتادان تۋعان ارۋاقتى ەر»، «بەركىنىپ ساداق اسىنباي»، «تۋعان ۇلدان نە پايدا؟»، «ەڭسەلىگىم ەكى ەلى»، «مەن ەدىم»، «ۇل تۋسا»، «مەنىڭ اتىم – ماحامبەت»، «ازامات ەردىڭ بالاسى»، «مۇڭايما»، «اينىمان»، ت.ب. ولەڭدەرىنىڭ سالاۋات باتىر-اقىننىڭ حالقىنىڭ ماڭگىلىك ەركىندىكپەن، ءوسىپ-ءونۋىن، وركەندەۋىن ويلاعان ارماندى ويلارىمەن ۇندەس جىرلاناتىنىن سەزىنەمىز.
باشقۇرت پەن قازاق حالىقتارىنىڭ ورتاق تاريحىندا نەگىزى قالىپتاسقان، كەيىنگى ادەبي ۇدەرىس دامۋى كەزەڭدەرىندە جالعاسىن تاپقان پوەتيكالىق ۇندەستىكتەر تۇركى وركەنيەتى كەڭىستىگىندەگى دۇنيەتانىم بىرلىگىنىڭ ماڭگىلىگىن دالەلدەيدى.
قورىتا ايتقاندا، باشقۇرت جانە باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ ءسوز ونەرى مۇرالارىنداعى مازمۇن مەن ءپىشىن پوەتيكاسى جۇيەسى اياسىنداعى پوەتيكالىق ۇندەستىكتەردى كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ جالعاسا بەردى. بۇل – ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق گۋمانيزم مۇراتىنىڭ ورتاق ۇستانىمى.
تەمىرحان تەبەگەنوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور،
اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،
«انا ءتىلى»
