«Qaıran, meniń qyrlarym…» nemese Salaýat jyrlaryndaǵy kúreskerlik rýh týraly

2518
Adyrna.kz Telegram

Týysqan túrki halyqtarynyń ádebı muralaryndaǵy poetıkalyq erekshelikterdi arnaıy zertteý nysanyna alyp qarastyrý – asa ózekti másele. Buǵan deıingi ótken myńjyldyqtar boıy qalyptasý, damý kezeńderiniń barlyq ótkelderinen ótip kele jatqan túrki halyqtarynyń folklory men ádebıeti muralaryn qazirgi zamanǵy órkenıeti talaptaryna sáıkes ǵylymı-zertteýler men kórkem shyǵarmalar arqaýyna alyp qarastyrýdyń mańyzdylyǵy aıqyn. HIH ǵasyrdyń 90-jyldarynda túrki halyqtary memleketteriniń demokratııalyq damý jolyna túsken jańa tarıhynda 1993 jyly qurylǵan TÚRKSOI-dyń (TORKSOY) – Túrki halyqtary mádenıetiniń halyqaralyq uıymynyń qurylǵany da jańasha damýǵa serpin ákeldi. Bul oraıda, túrki halyqtarynyń tarıhyndaǵy aqyndyǵy men qoǵamdyq-áleýmettik kúreskerlik qyzmetteri tutasqan shyǵarmashylyq tulǵalar taǵylymyn aıryqsha daralap aıtamyz.

V-XIV ǵasyrlar belesterinde Túrki qaǵanattary, Altyn Orda memleketi, Noǵaı Ordasy, Qazan, Sibir handyqtary quramyndaǵy ortaq dúnıetanym birligi aıasynda ómir súrgen túrki halyqtarynyń folklory men ádebıeti muralary júıesinde aqyn-jyraýlar shyǵar­ma­shylyǵynyń tektestigi, úndes­tikter aıryqsha baıqalady. Ásirese bashqurt jáne qazaq aqyn-jy­raýlarynyń shyǵarmalaryndaǵy lı­rıkalyq jáne epıkalyq saryndy úndestikter erekshelikteri daralana kórinedi. Halyqtardyń qalyptasý, damý kezeńderindegi halyqtyń aza­mattyq-otanshyldyq sezimmen, jaýyn­gerlik-qaharmandyq rýhpen jyr­lanǵan shyǵarmalar bashqurt jáne qazaq poezııasyndaǵy kórnekti aqyn-jyraýlar shyǵarmalarynan kórinedi. Qazirgi kezde Reseı Fede­raııasynyń quramyndaǵy derbes ulttyq memlekettik óńir bolyp tur­ǵan bul eldiń ózindik bolmysy túrki ta­rıhynyń mańyzdy salasyn quraıdy.
Bashqurt jáne qazaq halyqtarynyń týǵan jerdi, atamekenderdi saqtaý, Otandy qorǵaý jolyndaǵy XVII-HH ǵasyrlarda úzdiksiz júrgizilip kele jatqan qúresteriniń kórkem ádebıet shyǵarmalarynda (poezııa, proza, dramatýrgııa) beınelenip kele jatqany málim. Qazirgi Bashqortstan Respýblıkasynyń tarıhyndaǵy kúresker qaıratkerleriniń (Ishmuhammed, Sarymergen, 1962 j.; Seıit Saafarmolda – 1681-1683 jj; Aldar Isekeev, Kýshek (Kýsıým) Tıýlekeev – 1705-1711 jj; ahýn Kılmıak Nurýshev, Akaı Kýsıýmov, batyrlar Iýsýp Aryqov, Tıýlkchýra Aldaǵulov, moldalar Bepenıa Trýpberdın, Iýldash Sıýıarymbetov – 1737-1739 jj.; Qarasaqal (Mınlıgýla Iýlaev) – 1740 j.; molda Abdolla Álıev (laqap aty Batyrsha) – 1755 j.; Salaýat Iýlaev – 1773-1775 jj. baıyrǵy atamekendi, Otandy saqtaý, bostandyq, táýelsizdik jolyndaǵy kúresteri bashqurt folklory men poezııasyndaǵy muralardyń taqyryptyq arqaýyna aınaldy.
Qazaq tarıhyndaǵy ulttyq-azattyq, halyq bostandyǵy jolynda qaharmandyq-jaýyngerlik qyzmetterimen urpaqtardy máńgilik rýhtandyrý tuǵyrynda tanylǵan qaıratkerler-batyrlar (Syrym Datuly, Isataı Taımanuly, Mahambet Ótemisuly, Janqoja Nurmuhameduly, Mádeli Júsipqojauly, Kenesary han, Naýryzbaı batyr, t.b.) ulaǵaty da bashqurt jáne qazaq halyqtary tarıhyndaǵy taǵdyrlas urpaqtar jolynyń úndestigin ańǵartady. Bashqurt jáne qazaq halyqtarynyń ejelgi dáýirlerden qazirgi zamanǵa deıingi halyqtyń kelbetterin saqtaýyna, atamekendi ardaqtap, urpaqtan-urpaqqa azamattyq-otan­shyldyq ustanymdarynan aırylmaýlaryna el bastaǵan atalǵan kósemderiniń, bı-sheshenderiniń, aqyn-jyraýlarynyń jáne keıingi tolqyn qoǵam qaıratkerleriniń asa yqpaldy qyzmet atqaryp kelgenderi aqıqat. Bul oraıda bashqurt halqynyń jaýyngeri, batyry jáne aqyny Salaýat Iýlaevtiń (1752-1800) babalary amanat etip qaldyrǵan Otanyna, týǵan jerine, atamekenine arnalǵan óleńderi qazaq aqyn-jyraýlarynyń tektes týyndylarymen úndestigimen baýraıdy. Salaýat aqynnyń «Týǵan elim», «Oralym», «Kıiz úıim», «Iýrýzán – týǵan ózenim», «Aqedil aqsa qııadan», t.b. óleńderi urpaqtardyń azamattyq-otanshyldyq dúnıetanymmen rýhtanǵan bolmysyn aıqyn ańǵartady. Aqyn týǵan jeri Oral taýy atyrabyndaǵy qyrlardy, sýlaryn, ormandaryn, qarly shyńdaryn perzenttik mahabbat sezimimen tebirene tolǵaıdy:

Qaıran, meniń qyrlarym,
Baldaı tátti sýlarym.
Saıyn-saharam, ormanym,
Kókke órlegen Oralym!
Aq mekenim – izgi elim,
Men ǵashyqpyn Sizge, elim!
Aqynnyń týǵan jerine, atame­kenine, Oralyna arnalǵan óleńde­rin­degi peızajdyq sýretteý­lerdiń este­tıkalyq áserligi aıryqsha baıqalady:
Kógerip kókke órilgen,
Qarly basyn Oraldyń.
Kózdiń jaýyn alardaı,
Kórkemdigin qyrlardyń.
Máńgi maqtan etem men,
Máńgi jyrlap ótem men.
(«Týǵan elim» óleńinen).

Aı, Oralym, Oralym,
Keń kólbegen Oralym!
Nurǵa shomǵan shoqtyǵy
Kókke órlegen Oralym!
… Túnde kókte Aı júzse,
Altyndaı balqyr Oral taý.
Kúndiz kókte Kún júzse,
Kúmisteı balqyr Oral taý.
Bókteriń de, Oral taý,
Qaraǵaı jynys ormanyń.
Eteginde Oral taý,
Kilemdeı jasyl qyrlaryń.
Kózdiń jaýyn alady
Aq, sary gúlder sheshegi.
Gúlder menen bulbuldar
Táńirge taǵzym etedi.
Qyzaryp shyqqan Kúndi de
Qustaryń saırap qarsy alyp.
Túnerip batqan Kúndi de
Shyǵaryp salar tamsanyp.
(«Oralym» óleńinen).

Salaýat aqynnyń atamekendi ardaqtaǵan máńgilik saǵynyshqa, perzenttik-otanshyldyq sezimge toly jyr joldary («Aı, Oralym, Oralym, aıaýlym, arý Oralym! Tilimde sózim bitse de, bitpeı-aq qoıdy jyrlarym», «Madaqtap qýraı oınasam, bitpeıtuǵyn kúı eken, dańqyńdy aıtyp jyrlasam, bitpeıtuǵyn jyr eken») qazaq jyraýlaryndaǵy atamekenge arnalǵan tolǵaýlarymen úndes jyrlanýymen erekshelenedi. Mysaly, Qaztýǵan jyraý Súıinish­ulynyń (XV-ǵasyr) «Qaıran meniń Edilim, men salmadym, sen saldyń; qaıyrly bolsyn Sizderge menen qalǵan mynaý Edil jurt…», Dospambet jyraýdyń (XVI ǵasyr) «Azaý, Azaý degeniń ál-Ǵusman-pasha jurty eken, din islámniń kirti eken», «Aınalaıyn, Aq Jaıyq, at salmaı óter kún qaıda», «Edildiń bo­ıyn en jaılap, Shalǵynyna bıe biz baılap, oryndyqtaı qara sabadan bozbalamen kúlip-oınap, qymyz isher kún qaıda!», Jıembet jyraý Bortoǵashulynyń (XVII ǵasyr) «Qol-aıaǵym buǵaýda taryldy baıtaq keń jerim», «Qaırylyp, qadam basarǵa kún bolar ma men sorǵa, Ózen, Aral jerlerim?!», Aqtamberdi jyraý Saryulynyń (1675-1763) «Jaǵalbaı degen el bolar, Jaǵaltaı degen kól bolar, Jaǵaltaıdyń jaǵasy jasyl da baıtaq ný bolar», «Edil, Jaıyq eki ózen, talsyz bolar deımisiń, Kókshetaýdyń kóp kóli elsiz bolar deımisiń, Abylaı qonǵan keń qonys elsiz bolar deımisiń» jáne t.b. jyraýlar tolǵaýlaryndaǵy baıyrǵy ata-babalar qonystaryn urpaq­tardyń atamekenderin per­zent­tik saǵynyshpen jyrlaýy ortaq dúnıetanym taǵylymyn baıqatady. Ásirese jaýyngerlik qaharmandyq jyrlarymen ulttyq-táýelsizdik-otanshyldyq kúres qyzmetin tutastandyrǵan Mahambet Ótemisuly (1802-1846) óleńderindegi ataqonystarǵa arnalǵan beıneli órnekter men Salaýat jyrlary poetıkalyq úndespen jyrlanǵan. Mysaly, «Qoǵaly kólder, qum, sýlar, kimderge qonys bolmaǵan?! Sazdaýǵa bitken quba tal kimderge saıǵaq bolmaǵan?!», «Aǵyny kúshti aq darııa qa­harlanyp tolqıdy», «Qaraqus qonbas kók seńgir basyna qusty qondyrmas», «Biz er edik, er edik, en Narynda júrgende qalmaqqa shatys handardy qabylandaı qaırańǵa salyp etin talaı jep edik», «Jaıyqtyń boıy kóp shalǵyn kúzermiz de jaılaımyz», «Aımaq ta aımaq, aımaq kól, darııa bolyp shalqymas aıaǵy tómen aqqan soń», «Adyra qalǵan Narynnyń Teńiz degen sýy bar, Jaǵasyna jaǵalaı bitken qamys degen nýy bar. Adyra qalǵan Narynnyń Jaıyq degen sýy bar, jaǵasynda jary bar, qabyǵynda qary bar», t.b. kórkem kesteli tarmaqtardyń poetıkalyq-maǵynalary azamattyq oı tereńdikterimen baýraıdy.
Ásirese Salaýattyń atameken Oral taýy atyrabyn, bashqurt halqynyń ulttyq-etnografııalyq salt-dástúrlerin, ádet-ǵuryptaryn ǵasyrlar boıy saqtap kelgen atamekender sıpatyn romantıkalyq-realıstik saryndar tutastyǵymen beınelep jyrlaǵan óleńderimen úndes órnekterdi Mahambet jyrlarynan da oqımyz. Mysaly, Mahambet aqynnyń «Narynda» atty óleńindegi beıneli órnekter týysqan bashqurt jáne qazaq halyqtarynyń ortaq dúnıetanym kózqarastary rýhymen jyrlanǵan.
Salaýat pen Mahambet – bashqurt jáne qazaq halyqtarynyń oıshyl­dyq-danalyq tolǵanystaryn fılo­so­fııalyq-dıdaktıkalyq maǵynaly tujyrymdarymen jyrla­ǵan aqyn­dar. Eki aqynnyń fıloso­fııalyq-dıdak­tıkalyq saryndy jyrlarynda halyqtardyń adam­gershilik-ıman­dylyq tálim-tárbıe, azamattyq usta­nym zańdylyqtary týraly oılary ustazdyq-tálimgerlik nasıhat kózqarastarymen beınelengen. Aqyndardyń urpaqtardy ulttyq-otanshyldyq, azamattyq dúnıe­ta­nymmen tárbıelenip ósýin, qalyptasýyn, sol arqyly halyqtar­dyń máńgilik saqtalýyn oılaǵan oı, tereń­dikteri tanylady. Mysaly, Salaýat aqynnyń «Jigitke», «Aýyz ishinde til júrer», «Toıda tósin kergilep», «Atqa min, erler, aǵalar», «Jalp-jalp etken japalaq», «Áýelep ushqyn aq suńqar», t.b. óleńderindegi azamattyq-kúreskerlik saryndardyń urpaqtardyń ulttyq sanasyn serpiltýge, jaqsylyq jolynan aınymaýǵa úndeıtin áserliligi, yqpaly anyq baıqalady: «Búgásháýmen qos bolyp, batyr ermen dos bolyp» epıkalyq tolǵaýyndaǵy kórkem kesteli jyr órnekterinen urpaqtardy qaharmandyq-jaýyn­gerlik rýhtan aırylmaýǵa, bostandyq, táýelsizdik jolyndaǵy kúresten aı­nymaýǵa shaqyrǵan órshil optımızm saryny aıqyn estiledi:
… Betegeli boz dala,
Kimderge tósek bolmaǵan?
Jaǵasyna qus uıalap,
Jaǵyna shybyn-shirkeı balalap,
Er jigittiń qaıda basy qalmaǵan?
Batpandaı júkten beliń búgilmeı,
Qyp-qyzyl qan túkirmeı,
Ótkelekten ótpeı, ot keshpeı
Adal qanyn bir tókpeı,
Bashqurtqa erik tıer me?
Kók lashynnyń balasy,
Talpynyp-talpynyp, torda óler.
Jaqsy atanyń balasy
Joryqta kúni jaýda óler.
Qarshyǵa ótpes ormannan
Lashyn óter ári ushyp.
Qor bop tiri júrgenshe,
Jaýda óleıik alysyp!
…Búrkitpeı kókte ushaıyq
Balyqtaı sýda júzeıik.
Bulandaı qyrda jeleıik,
Tilegimiz qabyl bolsynshy!
… Batyr ermen dos bolyp,
Qazaqtarmen kúsh bolyp,
Sol tilekke jeteıik,
Azat ómir eteıik!
Salaýat aqynnyń halyqtyń erkin, azat ómir súrýi, halyq ur­paqtarynyń jaýyngerlik-qa­harmandyq rýhynan, azamattyq-adamgershilik asyl qasıetterden máńgilik aırylmaýy týraly oılary Mahambet aqyn óleńderimen de úndesedi. Mahambet aqynnyń «Ereýil atqa er salmaı», «Arǵymaq, seni saqtadym», «Atadan týǵan arýaqty er», «Berkinip sadaq asynbaı», «Týǵan uldan ne paıda?», «Eńseligim eki eli», «Men edim», «Ul týsa», «Meniń atym – Mahambet», «Azamat erdiń balasy», «Muńaıma», «Aınyman», t.b. óleńderiniń Salaýat batyr-aqynnyń halqynyń máńgilik erkindikpen, ósip-ónýin, órkendeýin oılaǵan armandy oılarymen úndes jyrlanatynyn sezinemiz.
Bashqurt pen qazaq halyqta­rynyń ortaq tarıhynda negizi qalyp­tasqan, keıingi ádebı úderis damýy kezeńderinde jalǵasyn tapqan poetıkalyq úndestikter túrki órkenıeti keńistigindegi dúnıe­tanym birliginiń máńgiligin dáleldeıdi.
Qoryta aıtqanda, bashqurt jáne basqa da túrki halyqtarynyń sóz óneri muralaryndaǵy mazmun men pishin poetıkasy júıesi aıasyndaǵy poetıkalyq úndestikterdi keshendi túrde zertteý jalǵasa berdi. Bul – ulttyq jáne jalpyadamzattyq gýmanızm muratynyń ortaq ustanymy.


Temirhan TEBEGENOV,
fılologııa ǵylymdarynyń 
doktory, professor,

Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń Qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi,

«Ana tili»

 

Pikirler