«Qairan, menıŋ qyrlarym…» nemese Salauat jyrlaryndaǧy küreskerlık ruh turaly

Tuysqan türkı halyqtarynyŋ ädebi mūralaryndaǧy poetikalyq erekşelıkterdı arnaiy zertteu nysanyna alyp qarastyru – asa özektı mäsele. Būǧan deiıngı ötken myŋjyldyqtar boiy qalyptasu, damu kezeŋderınıŋ barlyq ötkelderınen ötıp kele jatqan türkı halyqtarynyŋ folklory men ädebietı mūralaryn qazırgı zamanǧy örkenietı talaptaryna säikes ǧylymi-zertteuler men körkem şyǧarmalar arqauyna alyp qarastyrudyŋ maŋyzdylyǧy aiqyn. HIH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynda türkı halyqtary memleketterınıŋ demokratiialyq damu jolyna tüsken jaŋa tarihynda 1993 jyly qūrylǧan TÜRKSOI-dyŋ (TORKSOY) – Türkı halyqtary mädenietınıŋ halyqaralyq ūiymynyŋ qūrylǧany da jaŋaşa damuǧa serpın äkeldı. Būl oraida, türkı halyqtarynyŋ tarihyndaǧy aqyndyǧy men qoǧamdyq-äleumettık küreskerlık qyzmetterı tūtasqan şyǧarmaşylyq tūlǧalar taǧylymyn airyqşa daralap aitamyz.

V-XIV ǧasyrlar belesterınde Türkı qaǧanattary, Altyn Orda memleketı, Noǧai Ordasy, Qazan, Sıbır handyqtary qūramyndaǧy ortaq dünietanym bırlıgı aiasynda ömır sürgen türkı halyqtarynyŋ folklory men ädebietı mūralary jüiesınde aqyn-jyraular şyǧar­ma­şylyǧynyŋ tektestıgı, ündes­tıkter airyqşa baiqalady. Äsırese başqūrt jäne qazaq aqyn-jy­raularynyŋ şyǧarmalaryndaǧy li­rikalyq jäne epikalyq saryndy ündestıkter erekşelıkterı daralana körınedı. Halyqtardyŋ qalyptasu, damu kezeŋderındegı halyqtyŋ aza­mattyq-otanşyldyq sezımmen, jauyn­gerlık-qaharmandyq ruhpen jyr­lanǧan şyǧarmalar başqūrt jäne qazaq poeziiasyndaǧy körnektı aqyn-jyraular şyǧarmalarynan körınedı. Qazırgı kezde Resei Fede­rasiiasynyŋ qūramyndaǧy derbes ūlttyq memlekettık öŋır bolyp tūr­ǧan būl eldıŋ özındık bolmysy türkı ta­rihynyŋ maŋyzdy salasyn qūraidy.
Başqūrt jäne qazaq halyqtarynyŋ tuǧan jerdı, atamekenderdı saqtau, Otandy qorǧau jolyndaǧy XVII-HH ǧasyrlarda üzdıksız jürgızılıp kele jatqan qüresterınıŋ körkem ädebiet şyǧarmalarynda (poeziia, proza, dramaturgiia) beinelenıp kele jatqany mälım. Qazırgı Başqortstan Respublikasynyŋ tarihyndaǧy küresker qairatkerlerınıŋ (İşmūhammed, Sarymergen, 1962 j.; Seiıt Saafarmolda – 1681-1683 jj; Aldar İsekeev, Kuşek (Kusium) Tiulekeev – 1705-1711 jj; ahun Kilmiak Nūruşev, Akai Kusiumov, batyrlar Iýsup Aryqov, Tiulkchura Aldaǧūlov, moldalar Bepenia Trupberdin, Iýldaş Siuiarymbetov – 1737-1739 jj.; Qarasaqal (Minligula Iýlaev) – 1740 j.; molda Abdolla Äliev (laqap aty Batyrşa) – 1755 j.; Salauat Iýlaev – 1773-1775 jj. baiyrǧy atamekendı, Otandy saqtau, bostandyq, täuelsızdık jolyndaǧy küresterı başqūrt folklory men poeziiasyndaǧy mūralardyŋ taqyryptyq arqauyna ainaldy.
Qazaq tarihyndaǧy ūlttyq-azattyq, halyq bostandyǧy jolynda qaharmandyq-jauyngerlık qyzmetterımen ūrpaqtardy mäŋgılık ruhtandyru tūǧyrynda tanylǧan qairatkerler-batyrlar (Syrym Datūly, İsatai Taimanūly, Mahambet Ötemısūly, Janqoja Nūrmūhamedūly, Mädelı Jüsıpqojaūly, Kenesary han, Nauryzbai batyr, t.b.) ūlaǧaty da başqūrt jäne qazaq halyqtary tarihyndaǧy taǧdyrlas ūrpaqtar jolynyŋ ündestıgın aŋǧartady. Başqūrt jäne qazaq halyqtarynyŋ ejelgı däuırlerden qazırgı zamanǧa deiıngı halyqtyŋ kelbetterın saqtauyna, atamekendı ardaqtap, ūrpaqtan-ūrpaqqa azamattyq-otan­şyldyq ūstanymdarynan airylmaularyna el bastaǧan atalǧan kösemderınıŋ, bi-şeşenderınıŋ, aqyn-jyraularynyŋ jäne keiıngı tolqyn qoǧam qairatkerlerınıŋ asa yqpaldy qyzmet atqaryp kelgenderı aqiqat. Būl oraida başqūrt halqynyŋ jauyngerı, batyry jäne aqyny Salauat Iýlaevtıŋ (1752-1800) babalary amanat etıp qaldyrǧan Otanyna, tuǧan jerıne, atamekenıne arnalǧan öleŋderı qazaq aqyn-jyraularynyŋ tektes tuyndylarymen ündestıgımen bauraidy. Salauat aqynnyŋ «Tuǧan elım», «Oralym», «Kiız üiım», «Iýruzän – tuǧan özenım», «Aqedıl aqsa qiiadan», t.b. öleŋderı ūrpaqtardyŋ azamattyq-otanşyldyq dünietanymmen ruhtanǧan bolmysyn aiqyn aŋǧartady. Aqyn tuǧan jerı Oral tauy atyrabyndaǧy qyrlardy, sularyn, ormandaryn, qarly şyŋdaryn perzenttık mahabbat sezımımen tebırene tolǧaidy:

Qairan, menıŋ qyrlarym,
Baldai tättı sularym.
Saiyn-saharam, ormanym,
Kökke örlegen Oralym!
Aq mekenım – ızgı elım,
Men ǧaşyqpyn Sızge, elım!
Aqynnyŋ tuǧan jerıne, atame­kenıne, Oralyna arnalǧan öleŋde­rın­degı peizajdyq suretteu­lerdıŋ este­tikalyq äserlıgı airyqşa baiqalady:
Kögerıp kökke örılgen,
Qarly basyn Oraldyŋ.
Közdıŋ jauyn alardai,
Körkemdıgın qyrlardyŋ.
Mäŋgı maqtan etem men,
Mäŋgı jyrlap ötem men.
(«Tuǧan elım» öleŋınen).

Ai, Oralym, Oralym,
Keŋ kölbegen Oralym!
Nūrǧa şomǧan şoqtyǧy
Kökke örlegen Oralym!
… Tünde kökte Ai jüzse,
Altyndai balqyr Oral tau.
Kündız kökte Kün jüzse,
Kümıstei balqyr Oral tau.
Bökterıŋ de, Oral tau,
Qaraǧai jynys ormanyŋ.
Etegınde Oral tau,
Kılemdei jasyl qyrlaryŋ.
Közdıŋ jauyn alady
Aq, sary gülder şeşegı.
Gülder menen būlbūldar
Täŋırge taǧzym etedı.
Qyzaryp şyqqan Kündı de
Qūstaryŋ sairap qarsy alyp.
Tünerıp batqan Kündı de
Şyǧaryp salar tamsanyp.
(«Oralym» öleŋınen).

Salauat aqynnyŋ atamekendı ardaqtaǧan mäŋgılık saǧynyşqa, perzenttık-otanşyldyq sezımge toly jyr joldary («Ai, Oralym, Oralym, aiaulym, aru Oralym! Tılımde sözım bıtse de, bıtpei-aq qoidy jyrlarym», «Madaqtap qurai oinasam, bıtpeitūǧyn küi eken, daŋqyŋdy aityp jyrlasam, bıtpeitūǧyn jyr eken») qazaq jyraularyndaǧy atamekenge arnalǧan tolǧaularymen ündes jyrlanuymen erekşelenedı. Mysaly, Qaztuǧan jyrau Süiınış­ūlynyŋ (XV-ǧasyr) «Qairan menıŋ Edılım, men salmadym, sen saldyŋ; qaiyrly bolsyn Sızderge menen qalǧan mynau Edıl jūrt…», Dospambet jyraudyŋ (XVI ǧasyr) «Azau, Azau degenıŋ äl-Ǧūsman-paşa jūrty eken, dın ıslämnıŋ kırtı eken», «Ainalaiyn, Aq Jaiyq, at salmai öter kün qaida», «Edıldıŋ bo­iyn en jailap, Şalǧynyna bie bız bailap, oryndyqtai qara sabadan bozbalamen külıp-oinap, qymyz ışer kün qaida!», Jiembet jyrau Bortoǧaşūlynyŋ (XVII ǧasyr) «Qol-aiaǧym būǧauda taryldy baitaq keŋ jerım», «Qairylyp, qadam basarǧa kün bolar ma men sorǧa, Özen, Aral jerlerım?!», Aqtamberdı jyrau Saryūlynyŋ (1675-1763) «Jaǧalbai degen el bolar, Jaǧaltai degen köl bolar, Jaǧaltaidyŋ jaǧasy jasyl da baitaq nu bolar», «Edıl, Jaiyq ekı özen, talsyz bolar deimısıŋ, Kökşetaudyŋ köp kölı elsız bolar deimısıŋ, Abylai qonǧan keŋ qonys elsız bolar deimısıŋ» jäne t.b. jyraular tolǧaularyndaǧy baiyrǧy ata-babalar qonystaryn ūrpaq­tardyŋ atamekenderın per­zent­tık saǧynyşpen jyrlauy ortaq dünietanym taǧylymyn baiqatady. Äsırese jauyngerlık qaharmandyq jyrlarymen ūlttyq-täuelsızdık-otanşyldyq küres qyzmetın tūtastandyrǧan Mahambet Ötemısūly (1802-1846) öleŋderındegı ataqonystarǧa arnalǧan beinelı örnekter men Salauat jyrlary poetikalyq ündespen jyrlanǧan. Mysaly, «Qoǧaly kölder, qūm, sular, kımderge qonys bolmaǧan?! Sazdauǧa bıtken qūba tal kımderge saiǧaq bolmaǧan?!», «Aǧyny küştı aq dariia qa­harlanyp tolqidy», «Qaraqūs qonbas kök seŋgır basyna qūsty qondyrmas», «Bız er edık, er edık, en Narynda jürgende qalmaqqa şatys handardy qabylandai qairaŋǧa salyp etın talai jep edık», «Jaiyqtyŋ boiy köp şalǧyn küzermız de jailaimyz», «Aimaq ta aimaq, aimaq köl, dariia bolyp şalqymas aiaǧy tömen aqqan soŋ», «Adyra qalǧan Narynnyŋ Teŋız degen suy bar, Jaǧasyna jaǧalai bıtken qamys degen nuy bar. Adyra qalǧan Narynnyŋ Jaiyq degen suy bar, jaǧasynda jary bar, qabyǧynda qary bar», t.b. körkem kestelı tarmaqtardyŋ poetikalyq-maǧynalary azamattyq oi tereŋdıkterımen bauraidy.
Äsırese Salauattyŋ atameken Oral tauy atyrabyn, başqūrt halqynyŋ ūlttyq-etnografiialyq salt-dästürlerın, ädet-ǧūryptaryn ǧasyrlar boiy saqtap kelgen atamekender sipatyn romantikalyq-realistık saryndar tūtastyǧymen beinelep jyrlaǧan öleŋderımen ündes örnekterdı Mahambet jyrlarynan da oqimyz. Mysaly, Mahambet aqynnyŋ «Narynda» atty öleŋındegı beinelı örnekter tuysqan başqūrt jäne qazaq halyqtarynyŋ ortaq dünietanym közqarastary ruhymen jyrlanǧan.
Salauat pen Mahambet – başqūrt jäne qazaq halyqtarynyŋ oişyl­dyq-danalyq tolǧanystaryn filo­so­fiialyq-didaktikalyq maǧynaly tūjyrymdarymen jyrla­ǧan aqyn­dar. Ekı aqynnyŋ filoso­fiialyq-didak­tikalyq saryndy jyrlarynda halyqtardyŋ adam­gerşılık-iman­dylyq tälım-tärbie, azamattyq ūsta­nym zaŋdylyqtary turaly oilary ūstazdyq-tälımgerlık nasihat közqarastarymen beinelengen. Aqyndardyŋ ūrpaqtardy ūlttyq-otanşyldyq, azamattyq dünie­ta­nymmen tärbielenıp ösuın, qalyptasuyn, sol arqyly halyqtar­dyŋ mäŋgılık saqtaluyn oilaǧan oi, tereŋ­dıkterı tanylady. Mysaly, Salauat aqynnyŋ «Jıgıtke», «Auyz ışınde tıl jürer», «Toida tösın kergılep», «Atqa mın, erler, aǧalar», «Jalp-jalp etken japalaq», «Äuelep ūşqyn aq sūŋqar», t.b. öleŋderındegı azamattyq-küreskerlık saryndardyŋ ūrpaqtardyŋ ūlttyq sanasyn serpıltuge, jaqsylyq jolynan ainymauǧa ündeitın äserlılıgı, yqpaly anyq baiqalady: «Bügäşäumen qos bolyp, batyr ermen dos bolyp» epikalyq tolǧauyndaǧy körkem kestelı jyr örnekterınen ūrpaqtardy qaharmandyq-jauyn­gerlık ruhtan airylmauǧa, bostandyq, täuelsızdık jolyndaǧy küresten ai­nymauǧa şaqyrǧan örşıl optimizm saryny aiqyn estıledı:
… Betegelı boz dala,
Kımderge tösek bolmaǧan?
Jaǧasyna qūs ūialap,
Jaǧyna şybyn-şırkei balalap,
Er jıgıttıŋ qaida basy qalmaǧan?
Batpandai jükten belıŋ bügılmei,
Qyp-qyzyl qan tükırmei,
Ötkelekten ötpei, ot keşpei
Adal qanyn bır tökpei,
Başqūrtqa erık tier me?
Kök laşynnyŋ balasy,
Talpynyp-talpynyp, torda öler.
Jaqsy atanyŋ balasy
Joryqta künı jauda öler.
Qarşyǧa ötpes ormannan
Laşyn öter ärı ūşyp.
Qor bop tırı jürgenşe,
Jauda öleiık alysyp!
…Bürkıtpei kökte ūşaiyq
Balyqtai suda jüzeiık.
Būlandai qyrda jeleiık,
Tılegımız qabyl bolsynşy!
… Batyr ermen dos bolyp,
Qazaqtarmen küş bolyp,
Sol tılekke jeteiık,
Azat ömır eteiık!
Salauat aqynnyŋ halyqtyŋ erkın, azat ömır süruı, halyq ūr­paqtarynyŋ jauyngerlık-qa­harmandyq ruhynan, azamattyq-adamgerşılık asyl qasietterden mäŋgılık airylmauy turaly oilary Mahambet aqyn öleŋderımen de ündesedı. Mahambet aqynnyŋ «Ereuıl atqa er salmai», «Arǧymaq, senı saqtadym», «Atadan tuǧan aruaqty er», «Berkınıp sadaq asynbai», «Tuǧan ūldan ne paida?», «Eŋselıgım ekı elı», «Men edım», «Ūl tusa», «Menıŋ atym – Mahambet», «Azamat erdıŋ balasy», «Mūŋaima», «Ainyman», t.b. öleŋderınıŋ Salauat batyr-aqynnyŋ halqynyŋ mäŋgılık erkındıkpen, ösıp-önuın, örkendeuın oilaǧan armandy oilarymen ündes jyrlanatynyn sezınemız.
Başqūrt pen qazaq halyqta­rynyŋ ortaq tarihynda negızı qalyp­tasqan, keiıngı ädebi üderıs damuy kezeŋderınde jalǧasyn tapqan poetikalyq ündestıkter türkı örkenietı keŋıstıgındegı dünie­tanym bırlıgınıŋ mäŋgılıgın däleldeidı.
Qoryta aitqanda, başqūrt jäne basqa da türkı halyqtarynyŋ söz önerı mūralaryndaǧy mazmūn men pışın poetikasy jüiesı aiasyndaǧy poetikalyq ündestıkterdı keşendı türde zertteu jalǧasa berdı. Būl – ūlttyq jäne jalpyadamzattyq gumanizm mūratynyŋ ortaq ūstanymy.

Temırhan TEBEGENOV,
filologiia ǧylymdarynyŋ 
doktory, professor,

Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ Qazaq ädebietı kafedrasynyŋ meŋgeruşısı,

«Ana tılı»