«قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى جولداس ن.نۇرماقوۆقا قازاق كسر حالىق ءارتيسى
الەكساندر زاتاەۆيچتەن ءوتىنىش
سوناۋ 1920 جىلدىڭ قاراشا ايىنان قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ اتىنان ماماندىق بويىنشا (قازاق حالقىنىڭ ءان-كۇيلەرىن جيناپ، قاعازعا تۇسىرۋگە) جۇمىسقا جىبەرىلگەن ەدىم جانە بۇل سالادا بۇگىنگە دەيىن جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، وسى جىلدىڭ ناۋرىزىندا «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» اتتى ۇلكەن توم – 460 بەتتىك، ونىڭ 320 بەتى ەشكىم جازباعان، ەشبىر جەردە جاريالانباعان اندەردى جارىققا شىعارىپ ۇلگەردىم.
بۇل كىتاپقا پىكىر جازۋ ءالى اياقتالعان جوق، سونىڭ وزىندە كەڭەس باسىلىمدارىندا جوعارى باعا الىپ ۇلگەردى. مىنە، سونىڭ كەيبىرەۋلەرى:
1) «جيناق قازاقتاردىڭ مادەني سالاداعى داۋىرلىك اسا ءىرى جاڭالىعى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەۋروپالىق مۋزىكا ەتنوگرافياسىنا قوسىلعان باعالى ۇلەس بولىپ سانالادى» («يزۆەستيا»، 1925 جىل، 1-ءساۋىر، №74 (2407).
2) بۇل كىتاپتى قولىنا العان قاي قازاقتىڭ قازاقى جۇرەگى تورعا قامالعان توتى قۇستاي الىپ ۇشپاس دەرسىڭ («كنيگونوشي»، №9 (90), 15-بەت. ءاليحان بوكەيحانوۆ).
3) «انگە بولەنگەن شىعىس الدىندا ەڭ ماڭىزدى، ەڭ ءىرى ءارى ەسكى قارىزىمىزدىڭ وتەلۋى ا.ۆ.زاتاەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» اتتى عىلىمي جيناعى ءبىزدىڭ رەۆوليۋتسيالىق مادەنيەتىمىزدىڭ كەرەمەت ەسكەرتكىشى» (پروفەسسور س.بوگۋسلاۆسكي، 13, 1925, «جيزن يسكۋسستۆا»، 6, 7-بەتتەر).
4)«ورىستىڭ ءان-كۇي ەتنوگرافياسى مىناداي عاجايىپ ەڭبەكتى ماقتان تۇتپاۋى مۇمكىن ەمەس» («نوۆىي زريتەل»، №15, 14 ءساۋىر، 17-بەت).
مەنىڭ نەگىزىنەن اشتىق پەن اۋرۋ جايلاعان، جۇيكەنى توزدىراتىن، ۇنەمى كەدەيشىلىك جاعدايىندا وتكەن بەس جىلدىق اۋىر ەڭبەگىمە ايتىلعان العاشقى پىكىرلەر وسىنداي. مەن ءۇشىن اسا ماڭىزدى كىتابىم جارىققا شىققان تۇستا قۇرمەتتى دەمالىسىمدى قالپىنا كەلتىرۋدى ويلاماق تۇگىلى (اسقىنعان اتەروسكلەروز جانە جۇرەكتىڭ ۇلكەيۋى، ول جايىندا وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا دارىگەرلىك قورىتىندىنى حابارلاعان بولاتىنمىن) تۋراسىن ايتقاندا، تىرشىلىكتىڭ ەڭ جۇپىنى قاجەتتەرىنىڭ ءوزى وتەلمەي وتىر. وسى جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان مەنىڭ سەمياما ارەڭ جەتەتىن (4 جاننىڭ ىشىندە جۇمىس ىستەۋشى عانا – 57 جاستامىن) 115 سوم+15 سوم (جالعا العان پيانينونىڭ اقشاسىمەن) بارلىعى 130 سوم ايلىعىم تولەنبەي وتىر.
قادىرلى جولداس! بۇل جاعدايلاردى سىزگە تاپتىشتەپ جەتكىزۋ ماعان ىڭعايسىز بولىپ تۇر. ايتارىم، گازەتتەردە جازىلعان دەفيتسيتتەردىڭ دە قاجەتى جوق. اقمەشىتتە وتكەن كونتسەرتتە قوشەمەت كورسەتكەن بۇكىلقازاقتىق كەڭەستەردىڭ 5-سەزىنىڭ دەلەگاتتارى مەنىڭ وسىنداي جاعدايدا ەكەنىمدى ويلاماعان دا بولار. مەنىڭ ءۇي-ىشىمە ازىق-تۇلىك الۋ، پاتەراقى، جالعا العان پيانينونىڭ اقىسىن تولەۋ جانە دەمالۋ، ەمدەلۋ، ءتىپتى اياقكيىمدەرىمىزدى جوندەۋ قيىنعا ءتۇسىپ وتىر. تۇراقتى جالاقىمىز بولماعاندىقتان، كەزدەيسوق كەلگەن تابىستان قاراجات قۇراۋ مۇمكىن ەمەس.
ماسكەۋدە قارىز الاتىن كىسىم دە جوق (قازاقستان وكىلدىگىنە سەكسەن سوم قارىزبەن جانە ءۇي جيھازدارى، كۇندەلىكتى ءبىر كيەر كيىمنەن باسقا ءبىزدىڭ ەشنارسەمىز جوق). پاتەر سەرىكتەستىگىمەن دە تۇسىنىسە المادىق. ولار مەنىڭ اقشام جوقتىعىنا سەنبەيدى. ەكىنشىدەن، مۇنداي جاعدايدا مەنى «باس ەركى وزىندەگى ماماندار» قاتارىنا قوسپاقشى. وندا مەنىڭ جوقشىلىعىم ودان ءارى اسقىنا تۇسپەك.
قادىرلى جولداس! ءسىز كوزى اشىق ادامسىز، مەنىڭ كىتابىمنىڭ جالپى مەنىڭ بار قىزمەتىمنىڭ، قازاق كسر حالىق ءارتيسى رەتىندە، قازاق حالقى ءۇشىن ساياسي جانە مادەني ۇلكەن ماڭىزى بار دەگەن پىكىرىمە قوسىلاتىن بولساڭىز، ءوز بيلىگىڭىزبەن مەنىڭ جاعدايىما اراشا ءتۇسىپ، ايلىعىمدى الۋعا، مۇمكىن بولسا جىلى كەزدە دەمالىپ دەنساۋلىعىمدى تۇزەتۋىمىزگە اقشاداي كومەك كورسەتسەڭىز ەكەن.
ال تامىز ايىندا (مۇمكىن ودان ەرتەرەك) مەن ورىنبورعا جينالاتىن جىرشىلار مەن كۇيشىلەردىڭ ءان-كۇيلەرىن نوتاعا (قاعازعا) ءتۇسىرۋ جايىنداعى تاماشا ويىڭىزدى قۋانا-قۋانا ورىندايمىن! قادىرلى جولداس س.سادۋاقاسوۆتىڭ مەنىڭ بۇل ءوتىنىشىمدى تولىق قولدايتىنىن بىلەمىن.
قۇرمەتپەن، قازاق كسر حالىق ءارتيسى
ا.زاتاەۆيچ. ماسكەۋ قالاسى،
1925 جىلعى 13-مامىر».
ءوتىنىش حاتتى العان بويدا ۇكىمەت باسشىسى نىعىمەت نۇرماقوۆ «150 سوم جاردەم اقى ءبولىنسىن جانە حكك-ءنىڭ ماجىلىسىنە زاتاەۆيچتى ودان ءارى دە قارجىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ماسەلە قويۋ كەرەك» دەپ بۇرىشتاما سوعادى. بۇدان كەيىن ماسەلە ماجىلىستە قارالادى، بىراق تولىق شەشىمىن تاپپايدى. سەبەبى، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا:
1)ا.3اتاەۆيچپەن جاسالعان شارتتىڭ مەرزىمى 1924 جىلى بىتكەن. دەمەك، جۇمىستىڭ ماقساتى جانە كولەمى كورسەتىلگەن جاڭا شارت جاسالۋ قاجەت.
2)جۇمىستىڭ ىڭعايلى بولۋى جانە كوميسساريات تاراپىنان باقىلاۋ، بايلانىس بولۋى ءۇشىن ا.ۆ.زاتاەۆيچ ماسكەۋدە ەمەس، قازاقستاندا تۇرۋعا ءتيىس.
وسىنداي ميعا قونبايتىن سەبەپتەرمەن كوميسساريات ماسەلەنى سۇيرەتكىگە سالادى. ول ماجىلىستە ن.نۇرماقوۆ بولماعان. ءوزى جوقتا ءۇستىرت قاراپ، ۇلكەن قايراتكەرگە قامقورلىق جاساماعان كوميسساريات قىزمەتكەرلەرىنە نىعاڭ قاتتى رەنجيدى دە، ماسەلەنى قايتا قوزعاپ، حالىق اعارتۋ كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆقا حات جولدايدى. وندا بىلاي دەپ جازىپتى: «سماعۇل، مەن ءسىزدىڭ ادامدارىڭىزعا تۇسىنە الماي-اق قويدىم. …بۇل مەملەكەتتىك ماڭىزى بار شارۋا» دەپ سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ وزىنە تىكەلەي حاتتى تاپسىرادى.
كوپ كەشىكپەي سماعۇل ن.نۇرماقوۆتىڭ اتىنا جەدەلحات جولدايدى: «ءسىزدىڭ ارتيست ا.3اتاەۆيچكە 300 سوم جىبەرۋ تۋرالى جازباشا تاپسىرماڭىزدى بۇگىن ورىندادىق. قۇرمەتپەن، س.سادۋاقاسوۆ».
ەكىنشى ءبىر حاتتان كەلتىرىلگەن ءۇزىندى مىناۋ:
«حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن قازاقستان وكىلدىگىنە ءسىزدىڭ اتىڭىزعا 1000 سوم جىبەرىلدى. 1-قازاننان باستاپ ءسىز قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنان اي سايىن 200 سوم ايلىق الىپ تۇراتىن تۇراقتى قىزمەتكە تىركەلدىڭىز. ن.نۇرماقوۆ».
مىنە، حالىقتىڭ ارداقتى ۇلى، ادال باسشى ن.نۇرماقوۆتىڭ قازاق ونەرىنە دەگەن قامقورلىعىنىڭ كورىنىستەرى وسىنداي. تاعى ءبىر دەرەك كەلتىرەيىك: رەسپۋبليكا حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا بەرگەن تاعى ءبىر نۇسقاۋىندا نىعاڭ ءوز قولىمەن بىلاي دەپ جازىپتى: «500 ءان-كۇي» دايىن بولعاندا جەدەل تۇردە شەشىمىڭىزدى ماعان حابارلاڭىز. مەنىڭ ويىمشا ا.زاتاەۆيچتىڭ بارلىق شىعارمالارىن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى قازاقستاندى زەرتتەۋ قوعامىنان ءوز قولىنا الۋى كەرەك. اتالعان ەڭبەكتەردى 1928-1929 جىلدارى مىندەتتى تۇردە باسىپ شىعارۋ ءۇشىن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنەن قاجەتتى قارجى سۇراڭىز.
1928 جىلدىڭ 21-تامىزى
حكك توراعاسى ن. نۇرماقوۆ».
بولاتبەك ناسەنوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قۇرمەتتى پروفەسسور،
«انا ءتىلى»
