قازىر ولاردىڭ قانشا ەكەنىن تومەندەگى دەرەكتەردەن بايقاپ قالدىق. 2019 جىلى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە 9,7 ترلن تەڭگە سالىقتار مەن تولەمدەر ءتۇستى. بۇل 2018 جىلمەن سالىستىرعاندا 18,3 پايىزعا كوپ.
تابىستىڭ ەڭ كوپ كولەمىن الماتى، اتىراۋ وبلىسى جانە استانا قامتاماسىز ەتتى. بۇل فاكتور قازاقستاندا دونور وبلىستار قانشا، رەتسيپيەنت ايماقتار قانشا دەگەن ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى وسىدان 14 جىل بۇرىن، 2006 جىلى قازاقستانداعى دونور وبلىستار سانى 12 بولاتىن. ال 2019 جىلعى كورسەتكىش بويىنشا بۇل دەرەك 4 وبلىسپەن شەكتەلدى.
ال سوڭعى دەرەك الماتى، استانا جانە اتىراۋدا كورسەتىپ تۇر.
دەمەك، 2018 جىلدان بەرى دونور ايماقتاردىڭ سانى ۇشەۋگە قىسقاردى.
قازىر قازاقستاندا پوتەنتسيالدى دونور ايماقتاردىڭ سانى تەك ۇشەۋ.
مامانداردىڭ پىكىرىنە دەن قويساق، بيۋدجەتتىڭ ورتالىقتاندىرۋدىڭ كەسىرىنەن دونور ايماقتاردىڭ قاتارى ازايىپ كەتكەن. ەكونوميست اسەت ناۋرىزباەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەلدەگى جاعداي نارىق زاڭىنا مۇلدەم كەرەعار ەكەن. بيۋدجەت تومەننەن ەمەس، جوعارىدا بەكىتىلەدى. «بىزدە بيۋدجەت ورتالىقتان اكىمدەردىڭ ىقپالىنا، ءبىرىنشى باسشىعا جاققاندىعىنا بايلانىستى بولىنەدى.
اكىمدەر وزدەرى باسقارىپ وتىرعان ايماقتاردىڭ ناقتى قاجەتتىلىكتەرى بويىنشا ەسەپتەلگەن قاراجاتتى سۇرامايدى، قايتكەندە ورتالىقتان اقشانىڭ كوبىرەك ءبولىپ الۋدى كوزدەيدى.
بۇل كۇرەستە رەفورماتور اكىمنىڭ ەمەس، ءبىرىنشى باسشى الدىندا سۇيكىمى بار اكىمدەردىڭ جولى بولادى.
ورتالىقتان بولىنگەن بيۋدجەت اكىمدەردىڭ جاعدايىن جاقسارتىپ، كەيبىرىنىڭ بەدەلىن ودان سايىن كوتەرەدى، – دەيدى اسەت ناۋرىزباەۆ.
ال قارجىگەر –ەكونوميست بەيسەنبەك زيابەكوۆ ءبىز تاڭداپ العان ەكونوميكالىق مودەلدىڭ ەسكىرگەنىن ايتادى. ەندى ونى جاڭعىرتۋ كەرەك. سەبەبى ەكونوميكادا يننوۆاتسيا جوق. شەنەۋنىكتەر ەكونوميكالىق كارتينانى جاڭعىرتىپ، جەتىلدىرۋدىڭ ورنىنا پوپۋليزممەن كوبىرەك اينالىسادى. پرەزيدەنت قاتتىراق ايتسا، قوزعالىس بولادى دا كەيىن ءبارى تاز قالپىنا قايتا تۇسەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ساۋاتتى جانە ءبىزدىڭ رەالدى ءومىرىمىزدىڭ شەڭبەرىنە لايىقتاعان باعدارلامالاردىڭ جوقتىعىنان ءىجو 2-2,5 پايىزدىڭ اينالاسىندا قالىپتى.
« باعدارلامالاردى ورىنداۋ ءۇشىن بىزگە كەمىندە 5-7 پايىزدىق ءوسىم كەرەك. مەنىڭشە، ۇكىمەت ەكونوميكالىق اشىعۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى.
قىمبات مۇناي ءداۋىرىنىڭ ەلەسىنەن ءالى شىعا الماي ءجۇر. مۇناي زامانى قايتا ورالادى دەپ ۇمىتتەنەدى» دەيدى بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
ەكونوميكا ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالا دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن شىمكەنتتىڭ جەكە، تاۋەلسىز بيۋدجەتى بولمايدى. سەبەبى، ەلىمىزدە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ جەرگىلىكتى فۋنكتسياسى ءالى تولىعىمەن ەنگىزىلگەن جوق. سەبەبى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدىڭ حالىقارالىق تارتىپتەرىن ازىرگە قولدانىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان بيۋدجەت تاپشىلىعى بار وبلىستار دونور ايماقتارعا قارجىلاي تاۋەلدى.
بولماسا، دونورلار شارىقتاپ دامىپ، ال تابىسى از ايماقتاردىڭ ەكونوميكاسى ودان ارمەن قۇلدىراپ كەتەدى ەكەن. بۇل جۇيەنى الەمدىك تاجىريبەدە ەلدەردىڭ سوتسياليستىك بىرلىگى دەپ اتايدى. قازىر ول قولدانىستان شىعا باستادى. ءتىپتى رەسەيدىڭ ءوزى بۇل جۇيەدەن باس تارتىپ جاتىر.
دونور وبلىستاردىڭ قاتارى كوبەيۋ ءۇشىن ايماقتار ءوزىن-ءوزى اسىراۋ كەرەك. سولاي بولۋى ءتيىس ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. ساياساتتانۋشى زامير قاراجانوۆ قازاقستاندا تاڭداۋلى تورتتىكتەن وزگە ايماقتاردىڭ دونورلىق دەڭگەيگە كوتەرىلە الماۋى ەكونوميكالىق ساياسات ءۇشىن جاقسى ەمەس دەيدى. بۇعان مەملەكەتتىك ساياسات، ونى جۇزەگە اسىراتىن شەنەۋنىكتەر دە كىنالى. ونىڭ ايتۋىنشا، ايماقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ دوتاتسيادا وتىرۋى ەل دامۋىن تەجەيدى. ءاربىر ايماق، ءاربىر ەلدى مەكەن ءوز ارباسىن ءوزى سۇيرەسە، كوش تۇزەلەر ەدى. «اۋىلعا نەمەسە اۋداندارعا بارعان اكىمدەرگە وزدەرى باستاعان ءىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەيدى.
ەكىنشىدەن، بيزنەس كليماتتىڭ تارتىمدىلىعى دا كوپ ماسەلەنى شەشەدى. بىزدە الماتى مەن استانانىڭ بيزنەس كليماتىنىڭ تارتىمدىلىعىنا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءمان بەرىلىپ، وزگە ايماقتار ەسكەرىلمەيدى. بۇل رەتسيپيەنت قالالاردىڭ قاتارىنىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر»، – دەيدى ول.
زامير قاراجانوۆ ورتالىقتان الىس ورنالاسقان ايماقتاردىڭ ينۆەستيتسيالىق كليماتى تارتىمسىز دەگەن پىكىرگە سەنبەيتىنىن ايتادى. زاۋىتى، كاسىپورىندارى بار شاعىن قالالاردىڭ ءبىرازىنىڭ اتاۋلارىنىڭ ينۆەستيتسيالىق كارتادان ءتۇسىپ قالۋىنا كسرو-نىڭ كۇيرەۋى سەبەپ بولعان. سول ۋاقىتتان بەرى بۇل ايماقتاردى ۇكىمەت ۇمىتتى دەۋگە بولادى. «داعدارىستان ەس جيعان جانە كاسىپورىندارىنىڭ تابىستى جۇمىس ىستەي باستاعالى كەنتاۋ قالا ۇلگىسىندەگى ەلدى مەكەنگە اينالدى. قازاقستاننىڭ كاسىپورىندارىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان ترانسفورماتورلاردىڭ 90 پايىزى قازىر كەنتاۋدا جاسالادى»، – دەيدى ول.
2018 جىلى يسپانيادا كاتالونيا رەفەرەندۋم وتكىزىپ،"نەگە ءبىز وزگە ايماقتاردى اسىراۋىمىز كەرەك؟" دەپ تالاپ قويدى. بۇل فاكتور الەمدەگى نازار اۋدارارلىق قۇبىلىسقا اينالدى. الداعى بىرەر جىلدا بىزدە دە ماسەلەگە اينالۋى مۇمكىن. « قازاقستان بۇل جاعدايدان ساباق الۋى ءتيىس. ۇكىمەتىمىز بەن دەپۋتاتتارىمىز الەمدىك تاجىريبەگە ءۇڭىلىپ، جىبەرگەن قاتەلىكتەرىنە نەگە تالداۋ جاسامايدى؟ بارلىق دامىعان ەلدەر كەزىندە سونىڭ ءبارىن باستان كەشكەن. اقش-تاعى دەترويتتى ەسكە تۇسىرەيىك. كوپ سالىقتارى مەن زەينەتاقىنىڭ جوعارى اۋدارىمدارىمەن ء"وز كورىن ءوزى قازعان" قالا. بيزنەس ول قالادان قاشىپ كەتتى، ال دەترويت بانكروت بولدى، – دەيدى زامير قاراجانوۆ.
كورشىمىز رەسەيدە دە دونور ايماقتار كوتەرەتىن جۇكتىڭ اۋىرتپالىعى ەسەلەنىپ كەتىپتى. 2018 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا "رەالنوە ۆرەميا" پورتالى كورشى ەلدە سالىقتى تەك 3 ايماق قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىن قايتالاپ جازىپتى. قالعان 72 ايماق رەتسيپيەنتتەر قاتارىنا قوسىلعان. 2016 جىلى ولاردىڭ سانى 60 بولاتىن. دەمەك، دونور ايماقتار كوتەرەتىن جۇكتىڭ اۋىرتپالىعى ەسەلەنىپ كەتكەن. پورتالدا جازىلعانداي، 2017 جىلى رەسەيدە 9 ترلن رۋبل سالىق تۇسكەن. بۇل 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا 32 پايىزعا كوپ. بىراق سوعان قاراماي 12 ايماقتىڭ جاعدايى مۇلدە ناشارلاپ كەتكەن.
رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ايماقتىق ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن ينستيتۋتتىڭ ساراپشىسى دميتري جۋراۆلەۆ وتكەن جىلى جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە دونور جانە رەتسيەپيەنت وبلىستاردىڭ جاعدايى 2017 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باقىلاناتىنىن ايتىپتى. «2018 جىلدان باستاپ كەز-كەلگەن ايماقتىڭ فەدەرالدى ورتالىقپەن بايلانىسى بىرنەشە باعىتتى قامتيدى. . ءاربىر ايماقتىڭ بيۋدجەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل فاكتور ايماقتىڭ دامۋى جانە قارجىلىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى» دەيدى ول.
ءبىزدىڭ ەلدە دونور ايماقتاردىڭ جاعدايى 2017 جىلدان سىر بەرە باستادى. ەكونوميست-قارجىگەر بەيسەنبەك زيابەكوۆ بيۋدجەت تەڭگەرىمسىزدىگىن جويۋ ءۇشىن كەيبىر جەرگىلىكتى ايماقتارداعى بيزنەس-سۋبەكتىلەردى باعدارلاما بويىنشا قارجىلاندىرۋدى ازايتقانىن ايتتى. بۇل جولعى وزگەرىستەردىڭ بەنەفيتسيارى – ەكونوميكاسى ءالسىز ايماقتار بولىپ قالا بەرمەك.
«ناتيجەسىندە سالىقتان تۇسكەن تابىس بارلىق ايماقتارعا تەڭ بولىنەدى. بۇل جولى تاعى دا دوتاتسيالىق ايماقتاردى بيۋدجەت ترانسفەرتى ارقىلى قوسىمشا قورەكتەندىرەدى. وبلىس اكىمدەرىنە ەكونوميكالىق كورسەتكىش ماڭىزدى ەمەس. وبلىستىڭ كوشىن سۇيرەۋدەن گورى ۋتوپيا جوبالاردى قارجىلاندىرۋ جەڭىلىرەك، – دەيدى بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
بەيسەنبەك زيابەكوۆ وسى كەزگە دەيىن رەتسيپيەنت ايماقتاردىڭ قاتارىنىڭ كوبەيىپ كەتپەۋى ءۇشىن ءبىراز تىرلىكتىڭ باسى قايىرىلعانىن ايتادى. بولاشاعى جوق اۋىلداردى انىقتايدى. بولاشاعى بارىن ساقتاپ قالىپ، جوعىن جاۋىپ تاستايدى. «مونو قالالاردى دامىتۋ ءۇشىن باعدارلاما قابىلداندى. ول بويىنشا 27 شاعىن قالانى قامتۋ كەرەك ەدى. بىراق ونى جۇزەگە اسىراتىن ناقتى تەتىك بولمادى. مۇمكىندىكتى شاشىراتىپ الدىق. قارجى اندا كەتتى، مۇندا كەتتى. ناتيجەسى از بولدى، – دەيدى بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
وسى تۇستا، ەكونوميست رەسەيدە دە شاعىن قالالاردى دامىتۋعا ارنالعان باعدارلاما بولعانىن ايتتى. ولار بۇل باعىتقا 1,5 ملرد رۋبل بولگەن. ءبىزدىڭ تەڭگەمەن ەسەپتەگەندە 7-8 ملرد تەڭگە. ال قازاقستاندا 1 جىلعا 34 ملرد تەڭگە، 3 جىلعا 120 ملرد تەڭگە ءبولىندى. بىزدە تىركەلگەن مونو قالا – 27 بولسا، رەسەيدە – 300.
– ۇكىمەت بولگەن قارجى ماقساتتى تۇردە جۇمسالسا، 27 قالانىڭ ينفراقۇرىلىمى 90 پايىزعا جاڭارۋى ءتيىس ەدى. رەسەي وسى باعدارلاما نەگىزىندە رەتسيپيەنت ايماقتاردىڭ دونورلىق مارتەبە الۋىن ساتىعا ءبولىپ، كەزەڭ-كەزەڭگە جۇيەلەپ جاتىر. ال ءبىزدىڭ ەلدە دونور ايماقتاردىڭ رەتسيپيەنتتەر قاتارىنا قوسىلۋىنىڭ ءوزى پروبلەما. بۇل اكىمدەردىڭ رەيتينگىنە اسەر ەتەدى، – دەيدى بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
ەكونوميست-قارجىگەر بەيسەنبەك زيابەكوۆ بىزدەگى كەمشىلىك باعدارلامالار اراسىنداعى ساباقتاستىق بايلانىستىڭ جوقتىعىندا دەگەن ويعا باسىمدىق بەرەدى. وسى قۇجاتقا دەيىن اۋىلدىق اۋماقتاردى دامىتۋدىڭ 2004-2010, شاعىن قالالاردى دامىتۋدىڭ 2004-2006 جىلدارعا، ەلدى اۋماقتىق دامىتۋدىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى باعدارلامالارى قابىلدانعان. بىراق ناتيجە از بولدى.
«قازاقتا "اۋرۋىن جاسىرعان – ولەدى "دەگەن ءسوز بار. دونور ايماقتاردىڭ قاتارى ازايىپ، ولاردىڭ مۇمكىندىگى بارلارىنىڭ وزدەرى شارشاي باستادى. شوب-تىڭ جابىلۋى نەمەسە كولەڭكەگە كەتۋى بارلىق ايماقتا بايقالىپ ءجۇر. ۇكىمەت رەتسيپيەنت ايماقتاردىڭ جاعدايىن جەكە تالداپ، ولارعا قولداۋ بەرۋ ارقىلى دونور قالالاردى شارشاتپاۋعا بولادى، – دەيدى بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
راۋان ءىلياسوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
