Qazir olardyń qansha ekenin tómendegi derekterden baıqap qaldyq. 2019 jyly memlekettik bıýdjetke 9,7 trln teńge salyqtar men tólemder tústi. Bul 2018 jylmen salystyrǵanda 18,3 paıyzǵa kóp.
Tabystyń eń kóp kólemin Almaty, Atyraý oblysy jáne Astana qamtamasyz etti. Bul faktor Qazaqstanda donor oblystar qansha, reıpıent aımaqtar qansha degen máseleniń basyn ashyp alýdy qajet etedi. Sebebi osydan 14 jyl buryn, 2006 jyly Qazaqstandaǵy donor oblystar sany 12 bolatyn. Al 2019 jylǵy kórsetkish boıynsha bul derek 4 oblyspen shekteldi.
Al sońǵy derek Almaty, Astana jáne Atyraýda kórsetip tur.
Demek, 2018 jyldan beri donor aımaqtardyń sany úsheýge qysqardy.
Qazir Qazaqstanda potenııaldy donor aımaqtardyń sany tek úsheý.
Mamandardyń pikirine den qoısaq, bıýdjettiń ortalyqtandyrýdyń kesirinen donor aımaqtardyń qatary azaıyp ketken. Ekonomıst Áset Naýryzbaevtyń aıtýynsha, eldegi jaǵdaı naryq zańyna múldem kereǵar eken. Bıýdjet tómennen emes, joǵaryda bekitiledi. «Bizde bıýdjet ortalyqtan ákimderdiń yqpalyna, birinshi basshyǵa jaqqandyǵyna baılanysty bólinedi.
Ákimder ózderi basqaryp otyrǵan aımaqtardyń naqty qajettilikteri boıynsha eseptelgen qarajatty suramaıdy, qaıtkende ortalyqtan aqshanyń kóbirek bólip alýdy kózdeıdi.
Bul kúreste reformator ákimniń emes, birinshi basshy aldynda súıkimi bar ákimderdiń joly bolady.
Ortalyqtan bólingen bıýdjet ákimderdiń jaǵdaıyn jaqsartyp, keıbiriniń bedelin odan saıyn kóteredi, – deıdi Áset Naýryzbaev.
Al qarjyger –ekonomıst Beısenbek Zııabekov biz tańdap alǵan ekonomıkalyq modeldiń eskirgenin aıtady. Endi ony jańǵyrtý kerek. Sebebi ekonomıkada ınnovaııa joq. Sheneýnikter ekonomıkalyq kartınany jańǵyrtyp, jetildirýdiń ornyna popýlızmmen kóbirek aınalysady. Prezıdent qattyraq aıtsa, qozǵalys bolady da keıin bári taz qalpyna qaıta túsedi. Onyń aıtýynsha, saýatty jáne bizdiń realdy ómirimizdiń sheńberine laıyqtaǵan baǵdarlamalardyń joqtyǵynan IJÓ 2-2,5 paıyzdyń aınalasynda qalypty.
« Baǵdarlamalardy oryndaý úshin bizge keminde 5-7 paıyzdyq ósim kerek. Menińshe, Úkimet ekonomıkalyq ashyǵý degenniń ne ekenin bilmeıdi.
Qymbat munaı dáýiriniń elesinen áli shyǵa almaı júr. Munaı zamany qaıta oralady dep úmittenedi» deıdi Beısenbek Zııabekov.
Ekonomıka sarapshylarynyń aıtýynsha, respýblıkalyq mańyzy bar qala deńgeıine kóterilgen Shymkenttiń jeke, táýelsiz bıýdjeti bolmaıdy. Sebebi, elimizde ózin-ózi basqarýdyń jergilikti fýnkııasy áli tolyǵymen engizilgen joq. Sebebi ózin-ózi basqarý júıesin engizýdiń halyqaralyq tártipterin ázirge qoldanyp otyrǵan joq. Sondyqtan bıýdjet tapshylyǵy bar oblystar donor aımaqtarǵa qarjylaı táýeldi.
Bolmasa, donorlar sharyqtap damyp, al tabysy az aımaqtardyń ekonomıkasy odan ármen quldyrap ketedi eken. Bul júıeni álemdik tájirıbede elderdiń soıalıstik birligi dep ataıdy. Qazir ol qoldanystan shyǵa bastady. Tipti Reseıdiń ózi bul júıeden bas tartyp jatyr.
Donor oblystardyń qatary kóbeıý úshin aımaqtar ózin-ózi asyraý kerek. Solaı bolýy tıis ekeni bárimizge belgili. Saıasattanýshy Zamır Qarajanov Qazaqstanda tańdaýly tórttikten ózge aımaqtardyń donorlyq deńgeıge kóterile almaýy ekonomıkalyq saıasat úshin jaqsy emes deıdi. Buǵan memlekettik saıasat, ony júzege asyratyn sheneýnikter de kináli. Onyń aıtýynsha, aımaqtardyń basym kópshiliginiń dotaııada otyrýy el damýyn tejeıdi. Árbir aımaq, árbir eldi meken óz arbasyn ózi súırese, kósh túzeler edi. «Aýylǵa nemese aýdandarǵa barǵan ákimderge ózderi bastaǵan isti sońyna deıin jetkizýge múmkindik berilmeıdi.
Ekinshiden, bıznes klımattyń tartymdylyǵy da kóp máseleni sheshedi. Bizde Almaty men Astananyń bıznes klımatynyń tartymdylyǵyna memlekettik deńgeıde mán berilip, ózge aımaqtar eskerilmeıdi. Bul reıpıent qalalardyń qatarynyń kóbeıýine sebep bolyp otyr», – deıdi ol.
Zamır Qarajanov ortalyqtan alys ornalasqan aımaqtardyń ınvestıııalyq klımaty tartymsyz degen pikirge senbeıtinin aıtady. Zaýyty, kásiporyndary bar shaǵyn qalalardyń birazynyń ataýlarynyń ınvestıııalyq kartadan túsip qalýyna KSRO-nyń kúıreýi sebep bolǵan. Sol ýaqyttan beri bul aımaqtardy Úkimet umytty deýge bolady. «Daǵdarystan es jıǵan jáne kásiporyndarynyń tabysty jumys isteı bastaǵaly Kentaý qala úlgisindegi eldi mekenge aınaldy. Qazaqstannyń kásiporyndarynda jumys istep turǵan transformatorlardyń 90 paıyzy qazir Kentaýda jasalady», – deıdi ol.
2018 jyly Ispanııada Katalonııa referendým ótkizip,"Nege biz ózge aımaqtardy asyraýymyz kerek?" dep talap qoıdy. Bul faktor álemdegi nazar aýdararlyq qubylysqa aınaldy. Aldaǵy birer jylda bizde de máselege aınalýy múmkin. « Qazaqstan bul jaǵdaıdan sabaq alýy tıis. Úkimetimiz ben depýtattarymyz álemdik tájirıbege úńilip, jibergen qatelikterine nege taldaý jasamaıdy? Barlyq damyǵan elder kezinde sonyń bárin bastan keshken. AQSh-taǵy Detroıtty eske túsireıik. Kóp salyqtary men zeınetaqynyń joǵary aýdarymdarymen "óz kórin ózi qazǵan" qala. Bıznes ol qaladan qashyp ketti, al Detroıt bankrot boldy, – deıdi Zamır Qarajanov.
Kórshimiz Reseıde de donor aımaqtar kóteretin júktiń aýyrtpalyǵy eselenip ketipti. 2018 jyldyń qańtar aıynda "Realnoe vremıa" portaly kórshi elde salyqty tek 3 aımaq qamtamasyz etip otyrǵanyn qaıtalap jazypty. Qalǵan 72 aımaq reıpıentter qataryna qosylǵan. 2016 jyly olardyń sany 60 bolatyn. Demek, donor aımaqtar kóteretin júktiń aýyrtpalyǵy eselenip ketken. Portalda jazylǵandaı, 2017 jyly Reseıde 9 trln rýbl salyq túsken. Bul 2016 jylmen salystyrǵanda 32 paıyzǵa kóp. Biraq soǵan qaramaı 12 aımaqtyń jaǵdaıy múlde nasharlap ketken.
Reseı Federaııasyndaǵy aımaqtyq máselelermen aınalysatyn ınstıtýttyń sarapshysy Dmıtrıı Jýravlev ótken jyly jýrnalıstermen kezdesken kezde donor jáne reıepıent oblystardyń jaǵdaıy 2017 jyldan bastap memlekettik deńgeıde baqylanatynyn aıtypty. «2018 jyldan bastap kez-kelgen aımaqtyń federaldy ortalyqpen baılanysy birneshe baǵytty qamtıdy. . Árbir aımaqtyń bıýdjetiniń qalyptasýyna basymdyq beriledi. Bul faktor aımaqtyń damýy jáne qarjylyq táýelsizdiginiń deńgeıin kórsetedi» deıdi ol.
Bizdiń elde donor aımaqtardyń jaǵdaıy 2017 jyldan syr bere bastady. Ekonomıst-qarjyger Beısenbek Zııabekov bıýdjet teńgerimsizdigin joıý úshin keıbir jergilikti aımaqtardaǵy bıznes-sýbektilerdi baǵdarlama boıynsha qarjylandyrýdy azaıtqanyn aıtty. Bul jolǵy ózgeristerdiń benefııary – ekonomıkasy álsiz aımaqtar bolyp qala bermek.
«Nátıjesinde salyqtan túsken tabys barlyq aımaqtarǵa teń bólinedi. Bul joly taǵy da dotaııalyq aımaqtardy bıýdjet transferti arqyly qosymsha qorektendiredi. Oblys ákimderine ekonomıkalyq kórsetkish mańyzdy emes. Oblystyń kóshin súıreýden góri ýtopııa jobalardy qarjylandyrý jeńilirek, – deıdi Beısenbek Zııabekov.
Beısenbek Zııabekov osy kezge deıin reıpıent aımaqtardyń qatarynyń kóbeıip ketpeýi úshin biraz tirliktiń basy qaıyrylǵanyn aıtady. Bolashaǵy joq aýyldardy anyqtaıdy. Bolashaǵy baryn saqtap qalyp, joǵyn jaýyp tastaıdy. «Mono qalalardy damytý úshin baǵdarlama qabyldandy. Ol boıynsha 27 shaǵyn qalany qamtý kerek edi. Biraq ony júzege asyratyn naqty tetik bolmady. Múmkindikti shashyratyp aldyq. Qarjy anda ketti, munda ketti. Nátıjesi az boldy, – deıdi Beısenbek Zııabekov.
Osy tusta, ekonomıst Reseıde de shaǵyn qalalardy damytýǵa arnalǵan baǵdarlama bolǵanyn aıtty. Olar bul baǵytqa 1,5 mlrd rýbl bólgen. Bizdiń teńgemen eseptegende 7-8 mlrd teńge. Al Qazaqstanda 1 jylǵa 34 mlrd teńge, 3 jylǵa 120 mlrd teńge bólindi. Bizde tirkelgen mono qala – 27 bolsa, Reseıde – 300.
– Úkimet bólgen qarjy maqsatty túrde jumsalsa, 27 qalanyń ınfraqurylymy 90 paıyzǵa jańarýy tıis edi. Reseı osy baǵdarlama negizinde reıpıent aımaqtardyń donorlyq mártebe alýyn satyǵa bólip, kezeń-kezeńge júıelep jatyr. Al bizdiń elde donor aımaqtardyń reıpıentter qataryna qosylýynyń ózi problema. Bul ákimderdiń reıtıngine áser etedi, – deıdi Beısenbek Zııabekov.
Ekonomıst-qarjyger Beısenbek Zııabekov bizdegi kemshilik baǵdarlamalar arasyndaǵy sabaqtastyq baılanystyń joqtyǵynda degen oıǵa basymdyq beredi. Osy qujatqa deıin aýyldyq aýmaqtardy damytýdyń 2004-2010, shaǵyn qalalardy damytýdyń 2004-2006 jyldarǵa, eldi aýmaqtyq damytýdyń 2015 jylǵa deıingi baǵdarlamalary qabyldanǵan. Biraq nátıje az boldy.
«Qazaqta "aýrýyn jasyrǵan – óledi "degen sóz bar. Donor aımaqtardyń qatary azaıyp, olardyń múmkindigi barlarynyń ózderi sharshaı bastady. ShOB-tyń jabylýy nemese kóleńkege ketýi barlyq aımaqta baıqalyp júr. Úkimet reıpıent aımaqtardyń jaǵdaıyn jeke taldap, olarǵa qoldaý berý arqyly donor qalalardy sharshatpaýǵa bolady, – deıdi Beısenbek Zııabekov.
Raýan ILIIaSOV,
"Adyrna" ulttyq portaly
