كەلەشەكتە قازاقستان ەكسپورتقا شىعاراتىن كوپتەگەن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىمەن كوزگە ءتۇسۋى ىقتيمال. سونىڭ ءبىرى – ەشكى. «ەسىڭ كەتسە ەشكى جي»، دەگەن عوي اتامىز قازاق. ەشكى تۇلىگىن ءوسىرۋ ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ەداۋىر ۇلەس قوسادى. ايتايىن… ەشكى مالى ەجەلدەن-اق قازاق تۇرمىسىندا ەرەكشە باعالانعان. ونى كوپ جاعدايدا تۇلىك باسىن كوبەيتۋ ماقساتىندا وسىرەدى. ويتكەنى، ەشكى وتە ءوسىمتال جانۋار. قوي، سيىر ورتا ەسەپپەن جىلىنا ءبىر رەت تولدەسە، ەشكى جىلىنا ەكى رەت، كوبىنەسە ەگىزدەن لاقتايدى. قوناقجاي حالقىمىز ەرتەرەكتە قوناعىنا قوي سويعانى بولماسا، بىلايعى كەزدە شىرتىلداتىپ بورتە لاقتى جىعاتىن. ەشكى ەتى قوي ەتىنە قاراعاندا تەز قاتاتىنى راس. بىراق، ول ءسىڭىمدى ءارى جەڭىل، كەنەۋى دە مول تاعام.
سەبەبى، ەشكى – تابيعاتىنان ءشوپتىڭ شۇيگىنىن، ياعني 550-دەن اسا ءتۇرىن جەيتىن، سۋدىڭ تازاسىن ىشەتىن وتە تالعامپاز مال. العاشقى قار تۇسكەندە «اياز ءتۇسىپ، سوعىم سويعانشا» دەپ، حالىق ەرەكشە كۇتىمدە تۇرعان بەس-التى جاسار سەركەنى سوياتىن. سول تايىنشاداي سەركەدەن سەرە قازىداي ماي تۇسەتىنىن كونەكوز قاريالار جاقسى بىلەدى. قازىر وسى جايلار ەرتەگى سياقتى. ال سەركەنىڭ تەرىسىنەن يلەنىپ، ءجۇنى سىرتىنا قاراتىلىپ تىگىلەتىن تون، ىشىك جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى تاپتىرمايتىن كيىم. قازىرگى زامانداعى تاۋ حالىقتارى كيەتىن سىرت كيىم وسى. ويتكەنى، ەشكى ءجۇنى قىلشىقتى بولعاندىقتان، وعان سۋ سىرعىپ توقتامايدى. جاۋىن-شاشىنى مول قاپ، بالقان، ءالپى جانە باسقا تاۋلى جەرلەردەگى حالىقتاردىڭ ەشكى تەرىسىنەن تون كيەتىنى وسىندايدان.
ەشكى ءجۇنىنىڭ قاسيەتىن جاقسى بىلگەن قازاق قىستا سىرتتا توڭازىپ، سۋىق الىپ ابدەن السىرەگەن، شالىق ۇرعان ادامداردى جاڭا سويىلعان قارا ەشكىنىڭ تەرىسىنە وراۋدىڭ ءمانىنىڭ زور ەكەنىن بىلگەن. وسى ءتاسىلدى قولدانۋ ارقىلى اۋرۋىنان قۇلان-تازا ايىعىپ كەتكەندەردى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. سونداي-اق، ءوزىمىزدىڭ كۇندە قولعا ۇستاپ جۇرگەن دومبىرانىڭ شەگى دە كوپ جاعدايدا ەشكىنىڭ اششى ىشەگىنەن جاسالادى.
قازاقتا «قويلى باي – قورالى باي، ەشكىلى باي – ەسەپتى باي» دەگەن ماتەل بار. بۇل حالقىمىزدىڭ ەشكىنى ارنايى ءبىر ماقساتپەن ۇستايتىنىن، وسىرەتىنىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. ەندى حالىق ەشكىنى قانداي ماقساتپەن ۇستاعانىنا توقتالايىق. بىرىنشىدەن – ءسۇتى، ەكىنشىدەن – ەتى، ۇشىنشىدەن – تەرىسى، تورتىنشىدەن ءجۇنى مەن ءتۇبىتى ءۇشىن وسىرەدى. وسى ارادا ەشكى سۇتىنە ەرەكشە توقتالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
عىلىم مەن تەحنيكا دامىعان قازىرگى زاماندا جاس انالار سابيلەرىن انا سۇتىنە جارىتپايتىن دەرتكە دۋشار بولدى. ونىڭ سەبەپتەرى كوپ: ەمشەك اۋرۋىنان ءسۇت شىقپاي قالادى، ۇيدە وشاق باسىندا بولعىسى كەلمەي ەمىزۋدەن قاشقاقتاۋدان، كۇندەلىكتى تۇرمىس، جۇمىسباستىلىق جاعدايلاردان نارەستەسىن ەمىزبەيدى نەمەسە ەمىزۋدەن قاشادى. بۇل توپقا نارەستەلەرىن پەرزەنتحانادا تاستاپ كەتەتىن ايەلدەردى، كۇيەۋسىز ومىرگە ءسابي اكەلگەن قىز-كەلىنشەكتەردى، بوسانعاندا مەديتسينالىق كومەكتىڭ جوقتىعىنان نەمەسە كومەكتىڭ جەتكىلىكسىز كورسەتىلۋى سالدارىنان سابيگە ءوز جانىن بەرىپ، باقيلىققا اتتانعان انالاردى قوسۋعا ستاتيستيكالىق مالىمەت جەتەلەيدى. بۇدان ونشاقتى جىل بۇرىن رەسپۋبليكامىزدا جۇزدەگەن بالالار ءسۇتحاناسى بولعان ەدى. ال، بۇگىنگى تاڭدا سولاردىڭ ءبارى دە جابىلىپ قالعان. سوندىقتان نارەستەلەردى نەمەن اسىرايمىز؟ شەت مەملەكەتتەردەن كەلىپ جاتقان ساپاسى، ماڭىزدىلىعى جانە قۇرامى بەلگىسىز بالالار تاعامىمەن، زياندى نەمەسە جاساندى «سۇتپەن»، بىلامىقپەن جاس سابيلەردى قورەكتەندىرىپ ءجۇرمىز.
عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە، انا ءسۇتىنىڭ قۇرامىنا ەڭ جاقىن ءسۇت – ەشكى ءسۇتى. ەشكى ءسۇتى جوعارى ازىقتىق جانە بيولوگيالىق قۇندىلىعى بار ەرەكشە تاعام ونىمىنە جاتادى. ەشكى ءسۇتىنىڭ انا سۇتىنە جاقىندىعى قۇرامىنداعى بەتا-كازەيننىڭ مول بولۋىنا بايلانىستى. ەشكى ءسۇتىنىڭ حيميالىق قۇرامى باسقا دا جانۋارلاردىڭ سۇتىندەي تۇراقتى ەمەس جانە كوپتەگەن ىقپالدارعا: جانۋاردىڭ تۇقىمىنا، جاسى مەن ساۋلىعىنا، لاكتاتسيا كەزەڭىنە، قورەكتەنۋ مەن كۇتىم جاعدايلارىنا بايلانىستى بولادى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ەشكى ءسۇتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى كوپ. اسىرەسە، اسقازان اۋرۋلارىنا، انەمياعا، كوزدىڭ ناشار كورۋىنە، دياتەزدە وتە پايدالى. شۆەيتساريانىڭ تاۋلى شيپاجايلارىندا تۋبەركۋلەز، انەميا مەن راحيت اۋرۋىنا شالدىققانداردى ءاۋ باستان-اق ەشكى سۇتىمەن ەمدەگەندەرىن گازەت بەتتەرىنەن وقىپ ءجۇرمىز. كورشى وزبەكستاندا اۋرۋحانالار مەن پەرزەنتحانالاردى سۇتپەن قامتۋ ءۇشىن ارنايى ءسۇتتى ەشكىلەردى فەرمالاردا ۇستايدى. ال ەشكى سۇتىنەن جاسالعان نەمەسە ونى قوسىپ اشىتقان ونىمدەردىڭ پايداسى مول. بەلگىلى شۆەيتساريالىق ىرىمشىكتەردىڭ اتاعىنىڭ قۇپياسى سيىر سۇتىنە ەشكى ءسۇتىن قوسىپ جاساۋىندا بولسا كەرەك.
جوعارىداعى مىڭعا جۋىق بالالار ءسۇتحاناسىن ۇستاۋ مول قاراجاتتى قاجەت ەتەتىندىكتەن ءوزىن-ءوزى اقتاماۋى مۇمكىن. ەندى سولاردىڭ ورنىنا ەشكى فەرمالارىن ۇيىمداستىرسا، كوپتەگەن تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تابار ەدى. ءارى ەكونوميكالىق جاعىنان دا ءتيىمدى بولماق.
ءسۇتتى ەشكىلەردى «بۇيەن ەمشەك ەشكى» دەپ اتايدى. ءتورت وسىنداي ەشكىنىڭ ءسۇتى شەت مەملەكەتتەن اكەلىنگەن اسىل تۇقىمدى ءبىر ساۋىن سيىردىڭ ءسۇتى مولشەرىنە جەتىپ قالاتىنى تاڭعالارلىق جايت ەمەس. ماسەلەن، ءبىر ءسۇتتى ساۋىن سيىر سەگىز-ون ەشكىنىڭ ازىعىن جەيدى ەكەن. 100 ەشكىدەن جىلىنا ەكى رەت لاقتاعاندا – 250, ال ءبىر تولدەگەندە 150 لاق بولادى. 100 سيىردىڭ ءوسىمى 85 بۇزاۋدان اسپايدى. دەمەك، ءوسىمى ورتاشا 3 ەسەگە جۋىق.
اجەلەرىمىزدەن ەشكى ءسۇتى سيىر سۇتىنە قاراعاندا تەز ءىرىپ كەتەتىنىن ەستىگەنبىز. وسىعان بايلانىستى حالقىمىز ەشكى سۇتىنەن گورى سيىر سۇتىنە كوپ كوڭىل اۋدارسا كەرەك. وعان سەبەپ: ەشكى ءسۇتىنىڭ تەز ءىرىپ كەتەتىنى تەكەلەردىڭ وزىنە ءتان ەرەكشە ءيىسى بولادى. سول ءيىستىڭ باكتەرياسىنان ەشكى ءسۇتى تەز بۇزىلادى. ول ءۇشىن تەكەلەردى ساۋلىق ەشكىلەردەن 8-10 شاقىرىم قاشىقتىقتا باعۋ كەرەك. سوندا ەشكى ءسۇتى تەز ىرىمەيدى.
مىسالى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كاتونقاراعايداعى بۇعىلاردىڭ تەكەسىن 11 اي جەكە باعادى.تەك كۇز ايىندا ەشكىلەرى قاشقان كەزدە عانا ءبىر ايداي بىرىكتىرەدى. ەگەر وسى تەكەلەردى جەكە باعۋ ءادىسىن ەشكى باعاتىن شوپاندار پايدالانسا، وندا ەشكى ءسۇتى مول، سيىر سۇتىندەي تەز ىرىمەي، بوپەلەردىڭ تاماعى بولار ەدى. تاۋلى ايماقتاردا ساۋىلعان ەشكى ءسۇتىن ەشبىر ەلەكتر جۇيەسى جوق جەرلەردە ۆاكۋمدىق ادىسپەن ءسۇتتى 5 گرادۋسقا دەيىن تومەندەتىپ 3-4 كۇن ساقتاۋعا بولادى. بۇل – حالقىمىزدان كەلە جاتقان ءادىس-امال. ۆاكۋمدىق «توڭازىتقىش» دەگەنىمىز، ۇلكەن ىدىسقا ىستىق ءسۇتتى نەمەسە ءسۇت پەن قانت قوسپاسىن سىزدىقتاتىپ قۇيعاندا اۋانىڭ ازدىعىنان سۇيىق زات بىردەن 5 گرادۋسقا دەيىن تومەندەيدى.
وسى ۆاكۋمدىق «توڭازىتقىش» ادىسىمەن قويۋلاتىلعان ءسۇت وڭدەگەن كەزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن 70% ۇنەمدەۋگە بولادى. قانت پەن ءسۇتتى جوعارى تەمپەراتۋرادا قوسىپ، بىردەن سۋىتقان كەزدەگى تەحنولوگيالىق پروتسەسس. ەلىمىزدە تابيعاتتىڭ قاتال سىنىنا ءتوزىمدى ءارى كوپ كۇي تالعامايتىن، قىستا تەبىنگە مىقتى جەرگىلىكتى ەشكىلەردى نەگە وسىرمەسكە…
سادۋاقاس ەسىمباي،
«ەگەمەن قازاقستان»
