سۋان رۋىنان شىققان ىلەشۇلى سالپىق بي 1880 جىلدىڭ قاقاعان قاڭتار ايىنىڭ سوڭعى جۇلدىزىندا ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، كەگەن مەن نارىنقول اسۋىنان اسىپ، تەكەس اۋىلىندا تۇراتىن باۋىزداۋ قۇداسى، البان رۋىنىڭ الجانىنان شىققان قايرانباي قاجىنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. قايرانباي قاجى الجاننان شىققان العاشقى بولىستاردىڭ ءبىرى ءارى تۇڭعىش مەككە-مادينەگە بارىپ، قاجى اتانعان ءبىلىمدى دە بىلىكتى، ەل سىيلاعان تاپقىر، شەشەن ادام بولعان ەكەن.بۇل كەزدە سالپىق ءبيدىڭ قايرانباي قاجىنىڭ ىنىسىنە ءوزىنىڭ قىزى نۇرجامالدى ۇزاتىپ، قۇدا بولعانىنا ءتورت-بەس جىل ۋاقىت بولعان ەكەن. وسى مەرزىم ىشىندە بي مەن قاجى ءبىرىنىڭ سىرىن ءبىرى جاقسى بىلەتىن، ايتارىن ايتقىزباي تۇسىنەتىن قۇدا بولىپ، سىيلاستىقتارى جاراسىپ، ارالارىنان قىل وتپەستەي تاتۋ، دوس بولىپ كەتىپ ەدى. سالپىق بي جول ورتاعا ءبىر قونىپ، تەكەستە وتىرعان قۇداسىنىڭ قىستاۋىنا ات باسىن تىرەيدى.
قايرانباي قاجىنىڭ اعايىن-تۋىستارى سۋان ەلىنەن كەلگەن اتاقتى كەرۋەنباسشى، باي ءارى بي بولعان قۇدالارىن شىن ىقىلاستارىمەن قارسى الىپ، بارلىق قۇدا كۇتۋ كادەسىن جاساي وتىرىپ، اۋىلداعى قۇدا-جەكجاتتاردىڭ ەسەن-ساۋلىعىن ءبىلىپ، ارقا-جارقا بولىپ قالادى.
توردە تىزە ءتۇيىستىرىپ قاتار وتىرعان قايرانباي كاجى ىزەتتىلىكپەن سالپىق بيگە قاراپ: «ال، اپاحان قۇدا، ەل شەتى امان با؟ سەن دە، مەن دە جاۋ ءوتى، جەر شەتى شەكارادا تۇرامىز عوي، ەل ءىشى تىنىش، جەر شەتى ءبۇتىن بە؟» – دەپ اڭگىمەگە تارتادى. سالپىق بي از-كەم ويلانا قوزعالىپ، قولتىعىنداعى قۇس جاستىعىن ارقاسىنا سۇيەپ، شالقايا وتىرىپ: «ءيا، قاجى بولىس، راحمەت، ءوزىڭ سۇراعان ەلىم دە، جەرىم دە امان، بىراق ەلىمە، جەرىمە قول سۇعا الماعان ۇرى-قارى دەيمىز بە، الدە بارىمتاشى دەيمىز بە، ەل ىشىندە بولاتىن كەيبىر سۇعاناقتار مالىمنىڭ شىرقىن بۇزىپ، قارا الا ايعىردىڭ ءۇيىرىن ىلە وزەنىنەن وتكىزىپ، تەكەس اسىرىپ كەتىپتى دەگەن سىبىستى ەستىپ، ءىز شالا كەلگەنىم دە بار. اۋىلىڭىزدا، ەلىڭىزدە سونداي اپەرباقان داڭعويلار بۇرىن-سوڭدى بار ما ەدى، الدە جوق پا ەدى»، – دەپ، قۇداسىنا كۇلە قارايدى دا، ءسوزىن ولەڭمەن جالعاستىرادى.
جىلقى باسى ايعىرىم ەدى قارا الا،
ودان تۋعان سايگۇلىك ەدى كوكالا.
ودان تۋعان جەلمايا ەدى تورالا.
تورالادا سالىمدى ەدى سارالا.
ودان تۋعان، شاپپاي جەلىپ بايگە العان –
جەلدىقارا، تەلقارا.
كوكالادان تۋىپ ەدى اققويان،
ماعان بىتكەن اتاق-داڭق پەن باق قويان.
سارالادان تۋىپ ەدى سارباۋىر،
ۇشقىرلىعى سەكىلدى ەدى قانداۋىر،
وسىلارعا نوقتا باسى قامبار اتا قارالا،
قويماس دەگەن ۇمىتپەن كەلىپ ەدىم جوعالا،
قارالامنىڭ ءۇيىرىنىڭ ءار باسىن
سۋتوگىلمەس تايپالما
بەرمەس ەدىم جورعاعا، – دەپ، جۇمباقتاي سويلەپ، جاستىعىنا قايتا جانتايادى.
سالپىق ءبيدىڭ ءسوز ساپتاسىنا زەر سالىپ، مۇقيات تىڭداپ وتىرعان قاجى-بولىس توڭىرەگىندە وتىرعان اتقوسشىلارىنا سىلكىنە كاراپ: «ازاماتتار، اتقا قونىڭدار. اپاحان بوسقا قاۋىپتەنە قويماس. ەلدەگى بارلىق ىعايلار مەن سىعايلاردى جيىپ، قارالانىڭ ءۇيىرىن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي تاۋىپ بەرىڭدەر. ىرگەلەس وتىرعان ەلدىڭ ىرگەسىن سوگۋگە بولمايدى. بۇگىن مال ولجالاسا، ەرتەڭ ادام ولجالايدى، سونان كەيىن نتىماعىمىز بۇزىلىپ، وزىمىزگە ءوزىمىز جاۋ بولامىز. جاقىننان جاۋ ىزدەيتىن بەرەكەسىز ەلدىڭ ادەتى. ءبىز ءبىر قاپ، ءبىر ساپتان تاراعان ۇرپاقتارمىز. اپاحان ءبيدىڭ قارالا، كوكالا، تورالا، سارالا، جەلدىقارا، تەلقارا، سارباۋىر، اققويان دەپ ايتىپ وتىرعان سوزدەرى تەك قامبار اتاعا ايتىلعان اتاۋ ەمەس، تۇسىنگەن ادامعا ءسوز توركىنى تەرەڭدە جاتقانىن ءبىلۋ كەرەك. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءسوز اتاسى – مايقى بي» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىنە ۇڭىلسەك، قازاق حالقىن وتىز جىل بەيبىت ءومىر سۇرۋگە جول باستاعان وسى مايقى بي بابامىز ەمەس پە؟ ەل ىشىنەن شىققان سۇمەلەكتەر بولسا، ءىزىن سۋىتپاي اپاحان ءبيدىڭ الدىنا الىپ كەلىڭدەر، بيدەن كەشىرىم سۇراسىن. ولار ءۇشىن ات-شاپان ايىبىن مەن تولەيمىن»، – دەپ ءسوزىن تۇيىندەيدى.
قايرانباي قاجى-بولىستىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەگەن اۋىل ازاماتتارى قارالا ايعىردى ۇيىرىمەن قاراعايعا جاسىرعان جەردەن تاۋىپ، جىلقىنى بارىمتالاعان سۇعاناقتاردى قولعا ءتۇسىرىپ، سالپىق بي مەن قايرانباي قاجىنىڭ الدىنا الىپ كەلەدى. سوندا قايرانباي قاجى سالپىق بيگە: «ال، اپاحان بي، قارالا ايعىردى ۇيىرىمەن شىپ-شىرعاسىن شىعارماي الدىمىزعا اكەلدى، ۇرى-قارى، بارىمتاشىلاردىڭ قولدارىن ارتتارىنا بايلاپ الىپ كەلدى»، – دەپ، قارىمتا قايتارۋ ماقساتىندا ءسوزىن ولەڭمەن جالعاستىرادى.
«قارالا ايعىردى باستاتىپ،
جايىلىمىن تاستاتىپ،
ىلە سۋىنا شومىلدىرىپ،
تولقىنىنا كومىلدىرىپ،
نارىنقولدان اسىرىپ،
قاراعايعا جاسىرىپ،
قويعان ەكەن جىلقىڭدى.
الدىڭا، مىنە، كەلىپ تۇر،
كەشىرىم سۇراپ ءيىلىپ.
اياعىڭا باس ۇرىپ.
ەندىگى ءسوز وزىڭدە،
قانداي ايىپ بۇيىرساڭ»، – دەپ، اپاحان بيگە جىلى شىرايمەن كۇلە قاراپ، وڭ قولىن توسىنە قويىپ، يەگىن ءسال تومەن ءيىپ، ىزەتتىك نىشانىن بايقاتادى. توردە وتىرعان سالپىق بي قۇداسى قايرانباي قاجىعا بىلاي دەگەن ەكەن:
«و، قايرانباي، بولىسسىڭ،
باسىندا ءجۇرسىڭ ءتول ءىستىڭ.
ايتقانىڭنان قايتپايتىن،
قارا قىلدى قاق جارعان
اقيىعى ەكەنسىڭ
ادىلەتتى بولىستىڭ.
ايتقانىڭدى بۇلجىتپاي،
ورىندايتىن حالقىڭ بار.
سول حالىقتى سىيلايتىن
اتادان قالعان سالتىم بار.
بەرگەن ايىپ بولمايدى، العان عايىپ،
مىنا جالعان، بىلەسىڭ، الماعايىپ.
بىلەرلىگىڭ قايدا بار،
بىلمەگەندى كەشىرمەي،
مازداتقانىڭ ءجون بولار.
ەردىڭ وتىن وشىرمەي.
ەل بولعان سوڭ ىشىندە
جاقىن دا بار، جات تا بار.
ءادىل بولساڭ ءار ىستە،
باقىت تا بار، باق تا بار.
مىنگىزگەنىم وزىڭە،
كەلىسىمىم اقبوز ات.
جاقىن قالدى ەلىمە،
ۋاقىت تا اتتانار»، – دەپ، قوسارعا ءمىنىپ كەلگەن اقبوز جورعاسىن الدىرتىپ، قايرانباي قاجىعا كولدەنەڭ تارتا وتىرىپ، قولتىعىنان ءوزى دەمەپ، كوتەرىپ مىنگىزگەن ەكەن.
سالپىق بي قۇداسىنا رياسىز ىرزا بولعان قايرانباي قاجى «الماقتىڭ دا سالماعى بار، سىي بەرسەڭ، سىپىرا بەر»، – دەگەندەي مارتتىك جاساپ، جىلقىشىلارىنا اقتاناۋ اتالاتىن ايعىرىنىڭ ءۇيىرىن ايداتىپ كەلىپ، سالپىق بيگە قاراپ: «ءيا، اپاحان بي، مەن سەنىڭ كەسىمىڭە كەلىسە وتىرىپ، قاپىدا جىلقىڭنان شاشاۋ شىعىپ، مەنىڭ تەنتەكتەرىمنىڭ قۇرىعىنا ىلىككەن وڭشەڭ الا جىلقىڭنىڭ شىرقى بۇزىلماسىن، ايىبىم ەمەس، ايعاعىم بولسىن، ايداۋعا جىلقىشى دا بەرەم، جىلقىڭا قوسىپ ەلىڭە ايداپ قايت، «قايتقان مالدا قايىر بار»، ەكى قۇدانىڭ اراسىنداعى الىس-بەرىستىڭ ءبىر دانەكەرى بولسىن»، – دەپ جىلقىشى بەرىپ، ەكى ايعىر ءۇيىرلى جىلقىنى اپاحان ءبيدىڭ الدىنا سالىپ ايداتىپ، تەكەستەن كەگەنگە دەيىن شىعارىپ سالادى. سول جەردە قايرانباي قاجى سالپىق ءبيدىڭ يىعىنا قول ارتىپ: «قادىرلى اپاحان بي، ەلىمىز امان، جەرىمىز ءبۇتىن، جانىمىز اماندىقتا بولسا، كەلەر جاز جايلاۋدا، ءدام بۇيىرسا، ءوزىڭنىڭ بەلجايلاۋىڭا بارىپ قايتام. قالعان اڭگىمە-دۇكەندى سوندا جالعاستىرايىق»، – دەپ قوش ايتىسادى.
قىتىمىر كىس ءوتىپ، مامىراجاي كوكتەم اياقتالىپ، جادىراعان جاز كەلگەن مەرزىمدە قايرانباي قاجى ءوزىنىڭ ۋادەسىندە تۇرىپ، ۇيگەنتاس بەلجايلاۋىنىڭ باساتقاراعاي بەتكەيىندەگى باساتجۇرتتا وتىرعان قۇداسى سالپىق ءبيدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، ات باسىن تىرەيدى. اپتالاپ جاتىپ، تاعى ءبىر ۇلكەن ءىستىڭ ءتۇيىنىن شەشەدى.
سالپىق ءبيدىڭ كىندىگىنەن ءتاشىمان، جاقىباي، كەنجەبەك، ىرگەباي، اقجول اتتى بەس ۇل جانە ءنۇرجاميلا (نۇرجامال) دەگەن قىز ءوربيدى.
سالپىق ءبيدىڭ ەكىنشى ۇلى جاقىباي ءبيدىڭ ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ءسان-سالتانات قۇرىپ، ەلگە تانىلىپ، ءتورت قۇبىلاسىن تاني بىلگەن شاعى ەكەن. جاقىباي بيدەن تۇتقابەك، ەرعالي، نۇرعالي، تورەحان، مىرزاحان دەگەن ۇلدار مەن زاۋرە، گۇلجاميلا اتتى قىزدار دۇنيەگە كەلگەن. قايرانباي كاجى-بولىستىڭ ات ارىتىپ، سالپىق بي قۇداسىنىڭ اۋىلىنا كەلگەندەگى نەگىزگى ماقسات-تىلەگى سۇيەك جاڭارتىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، قارىم-قاتىناستى جاڭا قىرىنان ءوربىتىپ، ەل مەن ەلدىڭ جاقىندىعىن جانداندىرۋ بولسا كەرەك.
ۇيگەنتاس بەلجايلاۋ بەلىنىڭ قاراعايلى بەتكەيىنە تىگىلگەن ون ەكى قانات اق ءۇيدىڭ تورىندە قۇس جاستىققا شالقايا جاتىپ، كوناعاسىنان ءدام تاتىپ، مامىراجاي وتىرعان قايرانباي قاجى-بولىس قاسىندا قاتار وتىرعان سالپىق بيگە بار دەنەسىمەن بۇرىلا قاراپ:
«ءيا، اپاحان بي، وركەنىڭ ءوسسىن،
ءورىسىڭ كەڭەيسىن،
اللا تاعالام كوبەيتسىن الىسى مەن بەرىسىن»، – دەي كەلە:
نە كورمەدى بۇل قازاق،
جەرى مەنەن ەلى ءۇشىن؟
قانىن توكتى، شايقاستى،
ازدى-توزدى سول ءۇشىن.
قالماقتار كەپ شاپقاندا،
ارعىن-نايمان اتويلاپ،
بەرگەن ەكەن قولۇشىن.
قۇدا بولىپ مىڭجىلدىق،
قۇيرىق-باۋىر اساسىپ،
جاسايىن دەپ وزىڭمەن
كەلدىم انا الباننان
ءبىر جاقسىلىق كەلىسىم»، – دەپ توقتاپ، ءسوزىن ارى جالعاستىرادى. «ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ، اپاحان بي، ءبىز بۇرىننان سار-سۇيەك قۇداندالى ەلمىز، سەنىڭ جاقىباي دەگەن ۇلىڭنان بويجەتىپ قالعان قىز بار ەكەن، سول قىزىڭدى مەنىڭ انا ىنىمنەن تۋعان، وزىمە وكىل بالا ەتىپ، باۋىرىما سالىپ وسىرگەن جالعىز ۇلىم ازىكەنگە قۇداي قوسقان قوساق جالقىنىڭ سىڭارى بولسىن دەپ قۇدا تۇسە كەلدىم، ەندىگى ءسوز وزىڭدە»، – دەپ قىسقا قايىرىپتى.
«و، جاراتقان اللا جار بولسا،
ۇل-قىز ءوسىرىپ بار بولسا،
كەڭىر مە ەدى ءورىسىم،
بۇتاقتاماي تار بولسا.
مال قوسىلعان توسكەيدە،
باس قوسىلعان توسەكتە،
وركەن جايىپ كەلەمىز
البان، سۋان ءبىر تۋعان
اعايىندى دەسەك تە.
ون ەكى بولىس البانسىڭ،
قويا المايمىن جالعان سىن.
جالعىز قىزىم
نۇرجاندى (نۇرجامال)
كەلىن ەتىپ العانسىڭ.
كەلىن ىزدەپ كەلىستى،
جالپاق جاتقان جالايىر،
شاپىراشتى، دۋلاتقا
وقالى تۇيە باستاتىپ،
اقتىلى قوي ايداتىپ،
قۇدالىققا بارعانسىڭ.
الالاماي الانى،
ءۇيىر قوسىپ ۇيىرگە،
اۋا كەتكەن جايىلىپ.
ۇيىرىمەن جىلقىمدى
الدىما ايداپ سالعانسىڭ.
قىز جات جۇرتتىق ەجەلدەن،
جيەنىمە بەرەمىن،
ءوزى كەلىپ تاڭداسىن»، – دەپ شۇبىرتا جونەلگەندە تىڭداپ وتىرعان قايرانباي قاجى-بولىس يەگىن كوتەرىپ: «ورەلى وي، اقتىلى ءسوز ايتتىڭ، ريزامىن وزىڭە، بۇيىمتايىم ورىندالدى. ەندى مەن اۋىلىما ورالايىن»، – دەپ قوشتاسىپ، اتقا قونىپ، تەكەستى بەتكە الىپ، سۋىت ءجۇرىپ كەتىپتى.
كوپ ۇزاماي سول جىلدىڭ كۇزىندە بالاسى جاقىبايدان تۋعان گۇلجاميلا اتتى نەمەرە قىزىن توعىزدان-توعىز جاساۋ جاساتىپ، ەنشىسىنە قورالى قوي، ءۇيىرلى جىلقى ايداتىپ، قايرانباي قاجىنىڭ وكىل ۇلى ازىكەنگە ۇزاتىپتى.
ازىكەننەن توقتارحان، قاھارمان دەگەن ەكى ۇل بولعان.
مەن بۇل اڭگىمەنى 1954-55 جىلدارى جاقىباي ءبيدىڭ بايبىشەسى، مەنىڭ اجەم شارۋان (اۋىلىمىز ماما دەپ اتايتىن) مارقۇمنان ەستىگەم. شارۋان اجەم 1959 جىلى قىس ايىندا 87 جاسىندا قايتىس بولدى. ازىكەنگە ۇزاتقان گۇلجاميلا اپكەمىز وسى شارۋان اجەمىزدەن تۋعان. 1955 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۇلكەن جەزدەمىز ازىكەن قايرانباي قاجى بالاسىمەن ديدارلاسىپ، اڭگىمەلەسكەندە، ول كىسى دە وسى اڭگىمەنى شيراتا تۇسكەن ەدى. ۇلكەن اپكەم گۇلجاميلا 1961 جىلى قايتىس بولىپ، الماتىدان تەكەسكە اپارىپ، ءوز قولىممەن توپىراعىن تورقالاستىم.
ازىكەن جەزدەمىزدىڭ بالاسى توقتارحان بىرنەشە جىل نارىنقول اۋدانىندا حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن، 1997 جىلى دۇنيە سالدى.
ادەپحان تورەحانۇلى،
«انا ءتىلى».
