Sýan rýynan shyqqan Ileshuly Salpyq bı 1880 jyldyń qaqaǵan qańtar aıynyń sońǵy juldyzynda Ile ózeninen ótip, Kegen men Narynqol asýynan asyp, Tekes aýylynda turatyn baýyzdaý qudasy, Alban rýynyń Aljanynan shyqqan Qaıranbaı qajynyń aýylyna keledi. Qaıranbaı qajy Aljannan shyqqan alǵashqy bolystardyń biri ári tuńǵysh Mekke-Mádınege baryp, qajy atanǵan bilimdi de bilikti, el syılaǵan tapqyr, sheshen adam bolǵan eken.Bul kezde Salpyq bıdiń Qaıranbaı qajynyń inisine óziniń qyzy Nurjamaldy uzatyp, quda bolǵanyna tórt-bes jyl ýaqyt bolǵan eken. Osy merzim ishinde bı men qajy biriniń syryn biri jaqsy biletin, aıtaryn aıtqyzbaı túsinetin quda bolyp, syılastyqtary jarasyp, aralarynan qyl ótpesteı tatý, dos bolyp ketip edi. Salpyq bı jol ortaǵa bir qonyp, Tekeste otyrǵan qudasynyń qystaýyna at basyn tireıdi.
Qaıranbaı qajynyń aǵaıyn-týystary Sýan elinen kelgen ataqty kerýenbasshy, baı ári bı bolǵan qudalaryn shyn yqylastarymen qarsy alyp, barlyq quda kútý kádesin jasaı otyryp, aýyldaǵy quda-jekjattardyń esen-saýlyǵyn bilip, arqa-jarqa bolyp qalady.
Tórde tize túıistirip qatar otyrǵan Qaıranbaı kajy izettilikpen Salpyq bıge qarap: «Al, Apahan quda, el sheti aman ba? Sen de, men de jaý óti, jer sheti shekarada turamyz ǵoı, el ishi tynysh, jer sheti bútin be?» – dep áńgimege tartady. Salpyq bı az-kem oılana qozǵalyp, qoltyǵyndaǵy qus jastyǵyn arqasyna súıep, shalqaıa otyryp: «Iá, Qajy bolys, rahmet, óziń suraǵan elim de, jerim de aman, biraq elime, jerime qol suǵa almaǵan ury-qary deımiz be, álde barymtashy deımiz be, el ishinde bolatyn keıbir suǵanaqtar malymnyń shyrqyn buzyp, qara ala aıǵyrdyń úıirin Ile ózeninen ótkizip, Tekes asyryp ketipti degen sybysty estip, iz shala kelgenim de bar. Aýylyńyzda, elińizde sondaı áperbaqan dańǵoılar buryn-sońdy bar ma edi, álde joq pa edi», – dep, qudasyna kúle qaraıdy da, sózin óleńmen jalǵastyrady.
Jylqy basy aıǵyrym edi qara ala,
Odan týǵan sáıgúlik edi kókala.
Odan týǵan jelmaıa edi torala.
Toralada salymdy edi sarala.
Odan týǵan, shappaı jelip báıge alǵan –
Jeldiqara, Telqara.
Kókaladan týyp edi Aqqoıan,
Maǵan bitken ataq-dańq pen baq qoıan.
Saraladan týyp edi Sarbaýyr,
Ushqyrlyǵy sekildi edi qandaýyr,
Osylarǵa noqta basy Qambar ata qarala,
Qoımas degen úmitpen kelip edim joǵala,
Qaralamnyń úıiriniń ár basyn
Sýtógilmes taıpalma
Bermes edim jorǵaǵa, – dep, jumbaqtaı sóılep, jastyǵyna qaıta jantaıady.
Salpyq bıdiń sóz saptasyna zer salyp, muqııat tyńdap otyrǵan qajy-bolys tóńireginde otyrǵan atqosshylaryna silkine karap: «Azamattar, atqa qonyńdar. Apahan bosqa qaýiptene qoımas. Eldegi barlyq yǵaılar men syǵaılardy jıyp, qaralanyń úıirin shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı taýyp berińder. Irgeles otyrǵan eldiń irgesin sógýge bolmaıdy. Búgin mal oljalasa, erteń adam oljalaıdy, sonan keıin ntymaǵymyz buzylyp, ózimizge ózimiz jaý bolamyz. Jaqynnan jaý izdeıtin berekesiz eldiń ádeti. Biz bir qap, bir saptan taraǵan urpaqtarmyz. Apahan bıdiń Qarala, Kókala, Torala, Sarala, Jeldiqara, Telqara, Sarbaýyr, Aqqoıan dep aıtyp otyrǵan sózderi tek Qambar ataǵa aıtylǵan ataý emes, túsingen adamǵa sóz tórkini tereńde jatqanyn bilý kerek. «Túgel sózdiń túbi bir, sóz atasy – Maıqy bı» degen sózdiń tórkinine úńilsek, qazaq halqyn otyz jyl beıbit ómir súrýge jol bastaǵan osy Maıqy bı babamyz emes pe? El ishinen shyqqan súmelekter bolsa, izin sýytpaı Apahan bıdiń aldyna alyp kelińder, bıden keshirim surasyn. Olar úshin at-shapan aıybyn men tóleımin», – dep sózin túıindeıdi.
Qaıranbaı qajy-bolystyń aıtqanyn eki etpegen aýyl azamattary Qarala aıǵyrdy úıirimen qaraǵaıǵa jasyrǵan jerden taýyp, jylqyny barymtalaǵan suǵanaqtardy qolǵa túsirip, Salpyq bı men Qaıranbaı qajynyń aldyna alyp keledi. Sonda Qaıranbaı qajy Salpyq bıge: «Al, Apahan bı, Qarala aıǵyrdy úıirimen shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı aldymyzǵa ákeldi, ury-qary, barymtashylardyń qoldaryn arttaryna baılap alyp keldi», – dep, qarymta qaıtarý maqsatynda sózin óleńmen jalǵastyrady.
«Qarala aıǵyrdy bastatyp,
Jaıylymyn tastatyp,
Ile sýyna shomyldyryp,
Tolqynyna kómildirip,
Narynqoldan asyryp,
Qaraǵaıǵa jasyryp,
Qoıǵan eken jylqyńdy.
Aldyńa, mine, kelip tur,
Keshirim surap ıilip.
Aıaǵyńa bas uryp.
Endigi sóz ózińde,
Qandaı aıyp buıyrsań», – dep, Apahan bıge jyly shyraımen kúle qarap, oń qolyn tósine qoıyp, ıegin sál tómen ıip, izettik nyshanyn baıqatady. Tórde otyrǵan Salpyq bı qudasy Qaıranbaı qajyǵa bylaı degen eken:
«O, Qaıranbaı, bolyssyń,
Basynda júrsiń tól istiń.
Aıtqanyńnan qaıtpaıtyn,
Qara qyldy qaq jarǵan
Aqıyǵy ekensiń
Ádiletti bolystyń.
Aıtqanyńdy buljytpaı,
Oryndaıtyn halqyń bar.
Sol halyqty syılaıtyn
Atadan qalǵan saltym bar.
Bergen aıyp bolmaıdy, alǵan ǵaıyp,
Myna jalǵan, bilesiń, almaǵaıyp.
Bilerligiń qaıda bar,
Bilmegendi keshirmeı,
Mazdatqanyń jón bolar.
Erdiń otyn óshirmeı.
El bolǵan soń ishinde
Jaqyn da bar, jat ta bar.
Ádil bolsań ár iste,
Baqyt ta bar, baq ta bar.
Mingizgenim ózińe,
Kelisimim Aqboz at.
Jaqyn qaldy elime,
Ýaqyt ta attanar», – dep, qosarǵa minip kelgen Aqboz jorǵasyn aldyrtyp, Qaıranbaı qajyǵa kóldeneń tarta otyryp, qoltyǵynan ózi demep, kóterip mingizgen eken.
Salpyq bı qudasyna rııasyz yrza bolǵan Qaıranbaı qajy «almaqtyń da salmaǵy bar, syı berseń, sypyra ber», – degendeı márttik jasap, jylqyshylaryna Aqtanaý atalatyn aıǵyrynyń úıirin aıdatyp kelip, Salpyq bıge qarap: «Iá, Apahan bı, men seniń kesimińe kelise otyryp, qapyda jylqyńnan shashaý shyǵyp, meniń tentekterimniń quryǵyna ilikken óńsheń ala jylqyńnyń shyrqy buzylmasyn, aıybym emes, aıǵaǵym bolsyn, aıdaýǵa jylqyshy da berem, jylqyńa qosyp elińe aıdap qaıt, «qaıtqan malda qaıyr bar», eki qudanyń arasyndaǵy alys-beristiń bir dánekeri bolsyn», – dep jylqyshy berip, eki aıǵyr úıirli jylqyny Apahan bıdiń aldyna salyp aıdatyp, Tekesten Kegenge deıin shyǵaryp salady. Sol jerde Qaıranbaı qajy Salpyq bıdiń ıyǵyna qol artyp: «Qadirli Apahan bı, elimiz aman, jerimiz bútin, janymyz amandyqta bolsa, keler jaz jaılaýda, dám buıyrsa, ózińniń Beljaılaýyńa baryp qaıtam. Qalǵan áńgime-dúkendi sonda jalǵastyraıyq», – dep qosh aıtysady.
Qytymyr kys ótip, mamyrajaı kóktem aıaqtalyp, jadyraǵan jaz kelgen merzimde Qaıranbaı qajy óziniń ýádesinde turyp, Úıgentas Beljaılaýynyń Basatqaraǵaı betkeıindegi Basatjurtta otyrǵan qudasy Salpyq bıdiń aýylyna kelip, at basyn tireıdi. Aptalap jatyp, taǵy bir úlken istiń túıinin sheshedi.
Salpyq bıdiń kindiginen Táshiman, Jaqybaı, Kenjebek, Irgebaı, Aqjol atty bes ul jáne Nurjámıla (Nurjamal) degen qyz órbıdi.
Salpyq bıdiń ekinshi uly Jaqybaı bıdiń óz aldyna otaý tigip, sán-saltanat quryp, elge tanylyp, tórt qubylasyn tanı bilgen shaǵy eken. Jaqybaı bıden Tutqabek, Erǵalı, Nurǵalı, Tórehan, Myrzahan degen uldar men Záýre, Gúljámıla atty qyzdar dúnıege kelgen. Qaıranbaı kajy-bolystyń at arytyp, Salpyq bı qudasynyń aýylyna kelgendegi negizgi maqsat-tilegi súıek jańartyp, qyz alysyp, qyz berisip, qarym-qatynasty jańa qyrynan órbitip, el men eldiń jaqyndyǵyn jandandyrý bolsa kerek.
Úıgentas Beljaılaý beliniń qaraǵaıly betkeıine tigilgen on eki qanat aq úıdiń tórinde qus jastyqqa shalqaıa jatyp, konaǵasynan dám tatyp, mamyrajaı otyrǵan Qaıranbaı qajy-bolys qasynda qatar otyrǵan Salpyq bıge bar denesimen buryla qarap:
«Iá, Apahan bı, órkeniń óssin,
órisiń keńeısin,
Alla Taǵalam kóbeıtsin alysy men berisin», – deı kele:
Ne kórmedi bul qazaq,
Jeri menen eli úshin?
Qanyn tókti, shaıqasty,
Azdy-tozdy sol úshin.
Qalmaqtar kep shapqanda,
Arǵyn-Naıman atoılap,
Bergen eken qolushyn.
Quda bolyp myńjyldyq,
Quıryq-baýyr asasyp,
Jasaıyn dep ózińmen
Keldim ana Albannan
Bir jaqsylyq kelisim», – dep toqtap, sózin ary jalǵastyrady. «Óziń jaqsy bilesiń, Apahan bı, biz burynnan sar-súıek qudandaly elmiz, seniń Jaqybaı degen ulyńnan boıjetip qalǵan qyz bar eken, sol qyzyńdy meniń ana inimnen týǵan, ózime ókil bala etip, baýyryma salyp ósirgen jalǵyz ulym Ázikenge Qudaı qosqan qosaq jalqynyń syńary bolsyn dep quda túse keldim, endigi sóz ózińde», – dep qysqa qaıyrypty.
«O, Jaratqan Alla jar bolsa,
Ul-qyz ósirip bar bolsa,
Keńir me edi órisim,
Butaqtamaı tar bolsa.
Mal qosylǵan tóskeıde,
Bas qosylǵan tósekte,
Órken jaıyp kelemiz
Alban, Sýan bir týǵan
Aǵaıyndy desek te.
On eki bolys Albansyń,
Qoıa almaımyn jalǵan syn.
Jalǵyz qyzym
Nurjandy (Nurjamal)
Kelin etip alǵansyń.
Kelin izdep kelisti,
Jalpaq jatqan Jalaıyr,
Shapyrashty, Dýlatqa
Oqaly túıe bastatyp,
Aqtyly qoı aıdatyp,
Qudalyqqa barǵansyń.
Alalamaı alany,
Úıir qosyp úıirge,
Aýa ketken jaıylyp.
Úıirimen jylqymdy
Aldyma aıdap salǵansyń.
Qyz jat jurttyq ejelden,
Jıenime beremin,
Ózi kelip tańdasyn», – dep shubyrta jónelgende tyńdap otyrǵan Qaıranbaı qajy-bolys ıegin kóterip: «Óreli oı, aqtyly sóz aıttyń, rızamyn ózińe, buıymtaıym oryndaldy. Endi men aýylyma oralaıyn», – dep qoshtasyp, atqa qonyp, Tekesti betke alyp, sýyt júrip ketipti.
Kóp uzamaı sol jyldyń kúzinde balasy Jaqybaıdan týǵan Gúljámıla atty nemere qyzyn toǵyzdan-toǵyz jasaý jasatyp, enshisine qoraly qoı, úıirli jylqy aıdatyp, Qaıranbaı qajynyń ókil uly Ázikenge uzatypty.
Ázikennen Toqtarhan, Qaharman degen eki ul bolǵan.
Men bul áńgimeni 1954-55 jyldary Jaqybaı bıdiń báıbishesi, meniń ájem Sharýan (aýylymyz mama dep ataıtyn) marqumnan estigem. Sharýan ájem 1959 jyly qys aıynda 87 jasynda qaıtys boldy. Ázikenge uzatqan Gúljámıla ápkemiz osy Sharýan ájemizden týǵan. 1955 jyly jeltoqsan aıynda úlken jezdemiz Áziken Qaıranbaı qajy balasymen dıdarlasyp, áńgimeleskende, ol kisi de osy áńgimeni shırata túsken edi. Úlken ápkem Gúljámıla 1961 jyly qaıtys bolyp, Almatydan Tekeske aparyp, óz qolymmen topyraǵyn torqalastym.
Áziken jezdemizdiń balasy Toqtarhan birneshe jyl Narynqol aýdanynda halyqtyq baqylaý komıtetiniń tóraǵasy bolyp qyzmet istegen, 1997 jyly dúnıe saldy.
Ádephan TÓREHANULY,
«Ana tili».
