قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ بولادى،
اينىمالى، توكپەلى ءبيىڭ بولادى.
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق
اي سايىن باس قوسقان جيىن بولادى.
ىشىنە شىنتاق اينالمايتىن
ەجىرەي دەگەن ۇلىڭ بولادى.
اقىل ايتساڭ اۋىرىپ قالاتىڭ
بەدىرەي دەگەن قىزىڭ بولادى.
الدىڭنان كەس-كەستەپ وتەتىڭ
كەكىرەي دەگەن كەلىنىڭ بولادى.
ىشكەنىڭ سارى سۋ بولادى،
بەرسەڭ ءيتىڭ ىشپەيدى،
بىراق ادام وعان قۇمار بولادى،
قينالعاندا شاپاعاتى جوق جاقىنىڭ بولادى.
يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسقان،
ەركەك پەن قاتىنىڭ بولادى…
…اتاقتى جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 1925 جىلى تاشكەنت قالاسىندا جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققان “ەل قورعانى” اتتى ءبىر پەردەلى پەساسى بار. بۇل – اقتوبە ماڭىنداعى ازامات سوعىسى جىلدارىندا بولعان وقيعانىڭ نەگىزىندە جازىلعان كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەلۋىمەن بىرگە تۋعان ەل ىشىندەگى وزگەرىستەردى باياڭدايتىڭ اق پەن قىزىلدىڭ شايقاسىن ءبىر ۇلتتىڭ باي مەن كەدەي بوپ ءبولىنۋ شىندىعىن بىلدىرەتىن دراما.
پەسا باستالعاندا ساحنادا ەكى-ءۇش اقساقال-باي گۋبەرنيادان كەلگەن جاس بولشەۆيكتىڭ ءسوز سويلەۋىن كۇتىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرادى. “بۇل جاستار ەل بيلەپ نە وڭدىرادى؟” – دەپ تۇڭىلگەن ءبىر اقساقال ايتىپ اۋزىن جيعانشا، ەكىنشىسى:
— He وڭدىرۋشى ەدى؟ زاماناقىردىڭ بەلگىسى دە.
— جارىقتىق موڭكە بي بولجاپ كەتتى عوي.
جاس بالادان ءبيىڭ بولار،
جاس بالشىقتان ءۇيىڭ بولار،
ات جاقسىسى اربادا بولار،
جىگىت جاقسىسى ساۋدادا بولار،
—دەپتى عوي وتەرىندە. سول ايتقانىنىڭ ءبارى كەلگەن جوق پا؟… راس ايتاسىز، اۋليە عوي ولار دەپ ءىلىپ اكەتەدى.
قازاق تاريحىندا موڭكە ەسىمدى تۇلعالار جوق ەمەس. بىراق جۇسىپبەك پەساسىندا مىسالعا الىنعان موڭكە ءبيدى كىم دەپ بىلەمىز. ايتايىق. ول -تاريحقا شەكتى موڭكە بي دەگەن اتپەن ەنگەن ادام. سۇيەگى – التى ارىس ءالىم، ونىڭ جاماناق (جاناما اتى — شەكتى) اتالىعىنان. شەكتى جۇرتىندا:
سۇراساڭ ارعى اتامدى باتىر بولەك،
تىرەسكەن اسپانمەنەن ءبىر بايتەرەك.
ەرەگىس، ەكىتالاي ءىس بولعاندا،
تالايلار پانالاعان كولەڭكەلەپ،
—دەگەن ءسوز بار. عاسىرلار بويعى شەجىرەنىڭ جەتكىزۋىنشە، جاماناقتىڭ شىڭعىس، باۋبەك، ءورىس جانە ماكۋ (قالۋ) اتتى ۇلدارى بولعان. وسى ماكۋدەن (قالۋدان) بولەك تۋعان. ارعى تەگى تۇپتەپ كەلگەندە نوعايلىنىڭ مۇسا حانىمەن وراق، ماماي، الشاعىر، سيداق، قاراساي، قازيلارمەن قانداس سول بولەك باتىر ايت، بۇجىر، شوڭ دەگەن پەرزەنتتەر كورگەن. ايتتان – قاباق، تىلەۋ تۋعان. تىلەۋدىڭ بەس ۇلى بولادى. ولار – ەسىركەمىس، الدابەردى، جولدىاياق، جاقسىمبەت جانە ءبىز ايتىپ وتىرعان موڭكە.
موڭكەنىڭ اكەسى – تىلەۋ ايتۇلىن دالانىڭ اۋىزشا تاريحناماسى دا، حاتتالعان قايسىبىر قۇجاتتار دا قول باستاعان جاۋجۇرەك باتىر، سايرام سوعىسىنىڭ قاھارمانى، كۇندە كەڭەس قۇرىلعان كۇلتوبەدە ءسوز الىپ، ءاز تاۋكە تاققا وتىرعاندا حان كوتەرۋگە قاتىسقان سۇيەگى بۇگىندە تۇركىستان تۇبىندە جاتقان، زامانىنىڭ زاڭعارى بولعان قازاقتىڭ قاھارمان ۇلدارىنىڭ ءبىرى دەپ جەتكىزەدى. تىلەۋ سايرام سوعىسىندا وپات بولعاندا، كەنجەسى – موڭكە توعىز جاسار بالا ەكەن دەسەدى. وسىعان سۇيەنىپ ءارى كەيبىر مۇراعات قۇجاتتارىن تىرەك ەتىپ قازىر موڭكەنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كەزى -شامامەن 1675 جىل دەپ ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. ال قازىرگى كۇندەرى الدى 9-10 اتاعا جەتكەن ۇرپاقتارى موڭكەنىڭ 81 جىل عۇمىر كەشكەنىن بابادان بالاعا جەتكىزىپ كەلەدى. ولاي بولسا، موڭكە ءبيدىڭ دۇنيەدەن كوشكەن مەزگىلى – 1756 جىل دەپ جوبالاۋعا نەگىز بار.
موڭكە تىلەۋۇلىنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماندا ەل بيلىگىنە ارالاسقان قايراتكەر ەكەنىن جالپى جۇرتشىلىق جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ “ەلەڭ-الاڭ” اتتى تاريحي رومانىنان بىلسە كەرەك. ابىلقايىر حان ورداسىنا تەۆكەلەۆتەن سوڭ ءتورت جىلدان كەيىن قايتا ەلشى كەلىپ، سونىڭ قۇرمەتىنە باس قوسقان جيىندا “ەلۋ ءبيدىڭ سارى الا توبىنىڭ” ىشىندە شەكتىنىڭ موڭكە، مويناق، مامەتەك، ايدارالى بيلەرىنىڭ دە ەسىمدەرى اتالاتىنى بار. بۇل -سول موڭكە.شەكتىنىڭ بۇرىنعى، بۇگىنگى شەجىرەسىندە بۇدان باسقا موڭكە كەزدەسپەيدى. قازىر ونىڭ ەسىمى تىلەۋدىڭ موڭكەسى دەپ اتالاتىن ءبىر رۋلى ەلدىڭ باسىندا تۇر.
1748 جىلى 5 قازاندا ورتا ءجۇز بەن كىشى ءجۇز بيلەرى مەن باتىرلارىنىڭ نۇرالى سۇلتاندى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنا حان ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى ەليزاۆەتا حانىمعا حات جازعانى ءمالىم. ء“سىزدىڭ مارتەبەلى قۇزىرىڭىزعا شىن بەرىلگەن ابىلقايىر حان بۇل ومىردەن ءوتتى، ونىڭ ورنىنا ءبىز مۇراگەرلىك جولىمەن ونىڭ ءوز ۇلى نۇرالى سۇلتاندى سايلادىق. ءبىز اتا سالتى بويىنشا نۇرالى سۇلتاندى حان سايلاعانىمىزبەن، ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەلى پاتشالىق جارلىعىڭىزسىز حان تاعىنا وتىرعىزا المايمىز. سوندىقتان ءسىزدىڭ يمپەراتورلىق ۇلى مارتەبەڭىزدەن نۇرالى سۇلتاندى اكەسى ابىلقايىر حاننىڭ ورنىنا باس حان ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىق شىعارۋىڭىزدى جانە ءوزىڭىزدىڭ يمپەراتورلىق التىن ءمورىڭىز باسىلعان گراموتامەن ماراپاتتاۋىڭىزدى ادال بەرىلگەندىكپەن سۇرايمىز”، — دەپ باستالاتىن وسى حاتقا شاقشاق جانىبەك تارحان، كەرەي ناۋرىز بي، شاقشاق قويسارى، جالمامبەت بيلەر، قۇدايشۇكىر باتىر، شومەكەي قىداي بي، شەكتى باپى بي، باقتىباي بي، ايدارالى بي، ەسەنباي بي، مويناق بي، مامەتەك بي جانە باسقالارمەن بىرگە ءوز تاڭباسىن باسقانداردىڭ ءبىرى – بۇل كەزدە، ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، پايعامبار جاسىنا جەتكەن وسى موڭكە بي بولاتىن.
موڭكەنىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقانىن بىلدىرەتىن جانە ءبىر دەرەكتى ابىلقايىر حاندى ءولتىرۋ سەبەپتەرىن انىقتاۋ ماقساتىمەن كىشى جۇزگە بارعان ساپارىنىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى قالدىرعان ءتىلماش يا. گۋلياەۆتىڭ جازباسىنان تابامىز. ول بىلاي دەيدى: “…قىركۇيەكتىڭ 27-ءسى كۇنى حانشاعا (ياعني بوپايعا – س. ب.) جانىبەك تارحان كەلدى… سوندا ول، جانىبەك مۇنداعى بيلىك حانشا مەن ونىڭ بالالارىنىڭ قولىندا بولسا، ورتا ءجۇزدىڭ بيلەرى مەن باتىرلارى بار بيلىكتى وعان جانىبەك تارحاننىڭ قولىنا بەرگەنىن حابارلادى، ياعني ول قانداي ۇيعارىم ايتسا، باسقالار سونى ماقۇلدايدى ەكەن… سول كۇنى بارلىق ايگىلى بيلەر مەن باتىرلار كەڭەسە كەلىپ، باتىر سۇلتاندى شاقىرىپ كەلۋگە ءتورت ءبيدى، اتاپ ايتقاندا شومەكەي رۋىنان – جايلعان ءبيدى، شەكتىدەن سىرلىبايدى جانە باپى مەن موڭكەنى، شايقىلار اۋلەتىنەن كەبەك مىرزانى جۇمساۋعا ۇيعارىم جاسايدى…”
موڭكەنىڭ ءالى دە زەرتتەلىپ، زەردەلەنۋگە ءتيىستى مۇنداي قوعامدىق ومىرگە تىكەلەي قاتىسۋ قيمىلدارىنان وزگە، ونىڭ بابالىق باتاسىناڭ ويشىل بىلگىرلىگىنىڭ تورەلىك توقتامىنان ءادىل جاۋابىنان وتكىر تىلىنەن ازاماتتىق ارناۋىنان شەشەندىك شەبەرلىگىنەڭ بولجامپازدىعىنان تۇزىلگەن ءبىرشاما مۇرا بار. ەل اراسىنان جيناستىرۋ ارقىلى قولعا تۇسكەن، بىراق نەگىزىنەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ اۋقىمىندا جاتقان دۇنيەلەردەن دۋالى اۋىز شەشەننىڭ ءسوز قادىرىن ءوز قادىرى دەپ بىلگەن پاراساتى سەزىلەدى، زامانا اۋانىن اڭعارعان دانانىڭ العىرلىعى بايقالادى، كەشەگى مەن بۇگىندى بايىپتاعان ءادىل تورەشىنىڭ كوسەمدىگى تانىلادى، ساۋەگەي قارتتىڭ كەلەشەكتى كوزدەگەن كورەگەندىگى كورىنەدى.
ەل ەسىندە جۇرگەن ەسكى تامسىلدەرگە سۇيەنسەك، موڭكە ءبيدىڭ اتالى سوزدەرى اتاقتى سىرىم باتىرمەن سۇحباتتاسۋ ساتىندە جيىرەك تۋعانى بايقالادى. كوبىنە سىرىمنىڭ موڭكەدەن باتا الۋى، سالەم بەرە كەلۋى،
ءتۇسىن جورىتۋى تۇرعىسىندا ايتىلادى. مۇنداي اۋىزەكى اڭگىمەلەر ەكى ءبيدىڭ بىرەۋىن اسقاقتاتىپ، ەكىنشىسىن تومەنشىكتەتۋدى كوزدەمەيدى، كەرىسىنشە بۇلاردا ۇلكەندى سىيلاپ، كىشىنى قۇرمەتتەيتىن قازاق تابيعاتىنا سايكەس، موڭكە مەن سىرىم ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تولىقتىرىپ، ءبىرىنىڭ ايتقانىن ءبىرى جانداندىرىپ، تاراتىپ ءتۇسىندىرىپ، ۇعىندىرىپ جاتادى.
— ەرتەرەكتە سىرىم باتىر بەس-التى سەرىگىمەن جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، موڭكە ءبيدىڭ اۋىلىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى. مۇندا توي قىزىپ جاتىر ەكەن كەنجە بالاسى اياقتانىپ، جاڭا قۇدالار دا وسىندا بولىپ شىعادى. جەكجاتتارىمەن قاتار كەلىپ قالعان قۇدايى قوناقتاردى موڭكە ءوزى وتىرعان ۇيگە تۇسىرەدى. استان سوڭعى باتا بەرۋ ساتىندە سىرىم ءسوزىن: “التى شاڭىراقتىڭ ىرگەسى اجىراماسىن”، —دەپ بىتىرەدى. بۇعان موڭكەنىڭ قۇداسى تۇسىنىڭكىرەمەي قالىپ، “التى شاڭىراقتىڭ ىرگەسى اجىراماسىننىڭ” سىرىن سۇرايدى. سوندا موڭكە وعان “قۇداي قالاپ، ەكەۋمىز جەكجات بولىپ وتىرمىز. سەنىڭ قىزىڭ ماعان كەلىن بولىپ ءتۇستى. ول ءۇش شاڭىراققا يە بولادى. ءبىرىنشىسى – كەلگەن جۇرتى، ەكىنشىسى – ناعاشى جۇرتى، ءۇشىنشىسى — ءوز توركىنى. سول سياقتى مەنىڭ ۇلىم ساعان كۇيەۋ بالا بولادى. ول دا ءۇش شاڭىراققا يە بولادى: ءوز جۇرتى، قايىن جۇرتى، ناعاشى جۇرتى. ەكى بالا قوسىلىپ التى شاڭىراق شىعارىپ تۇرعان جوق پا؟ وسى التى شاڭىراق امان بولسا، ەشقاشان ىرگەسى اجىراماسا، التى شاڭىراقتى قۇراپ وتىرعان التى رۋلى ەلدىڭ اۋزى ءبىر، ىنتىماعى بەرىك بولماي ما؟” – دەگەن ەكەن.
بۇرىنعى وتكەن تۇلعالار ارەكەتى، ولاردىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان اتالى سوزدەرى وقيعاسى جاعىنان بولسىن، ايتىلۋ دەڭگەيى تۇرعىسىنان بولسىن ادەتتە، ءبىر-بىرىنە ۇقساس كەلىپ جاتادى. قۇيما قۇلاق ەستىگەنىن ەرتەڭگە قاراي جالعايتىن قاراپايىم حالىق ءۇشىن بۇل ءسوزدىڭ ەڭ اۋەلى ءبىرىنشى بولىپ كىمنىڭ ايتقانىنان گورى ونىڭ تاربيەلىك، تاعىلىمدىق، ونەگەلى اسەرى كۇشتى.
ماسەلەڭ موڭكەنىڭ سىرىمعا ءتۇسىن جورىتۋى تۋرالى ءبىز بىلەتىن ءبىر اڭگىمە بار. بۇل كوپكە بەلگىلى ابىلاي حاننىڭ تۇسىنە ۇقساس بولسا دا، بايانداۋ بارىسى مەن تۇيىندەلۋ دارەجەسى تۇرعىسىنان موڭكە بي مەن ونىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ءبىلىم-بىلىگىن ءبىرشاما اشا الاتىن ھاشيا. موڭكە بي ءتۇس كورىپ، سول ءتۇسىن سىرىم باتىرعا جورىتپاق بولادى.
ءبىر جولى بايگەگە 40 ات قوستىم، بىرەۋى دە بايگەدەن كەلمەدى. 30 ات قوستىم -بىرەۋى دە بايگەدەن كەلمەدى. 5 ات قوستىم، تورتەۋى بايگەدەن كەلمەدى دە، بىرەۋى عانا قاراقشىعا امان جەتتى. امان جەتكەنى سول، كەلە سالا پىشاققا ىلىكتى. الگى اتتىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرگەنىمدە قاسقىر شىقتى، قاسقىردى جارعاندا تۇلكى شىقتى. تۇلكىنى جارعاندا قويان شىقتى. وسىنى جورىپ بەرشى، — دەيدى موڭكە بي.
سىرىم ءتۇس جورۋدىڭ جولىن موڭكەنىڭ ۇزاتىلىپ كەتكەن قىزىنا بەرۋدى ۇيعارادى. بىراق، ول بي ءۇش رەت شاقىرۋ جىبەرگەننەن كەيىن ارەڭ كەلەدى. قىز ءتۇستىڭ جايىن بىلگەن سوڭ سىرىمعا:
— ءتۇستى جەزدەڭە جورىتپا، جيەنىڭە جورىتپا، ايەلگە جورىتپا دەگەن ءسوز بار ەدى… سوندا دا ايتايىن — دەيدى.ء—تۇس – ادال ءتۇس، قيالي ءتۇس، شايتان ءتۇس دەپ ۇشكە بولىنەدى. مۇنى قاي تۇسكە جاتقىزارىمدى بىلمەيمىن بىراق ونىڭ شەشۋى مىناداي: “40 ات دەگەنىڭىز – مۇسىلماننىڭ 40 پارىزى ورىندالماي قالاتىن زامان بولادى ەكەڭ 30 اتتىڭ بايگەدەن كەلمەي قالاتىنى – 30 كۇن ورازا ۇستامايتىن زامان تۋادى ەكەن. 5 اتتىڭ تورتەۋى كەلمەي، بىرەۋى كەلگەنى – بەس ۋاقىت ناماز قازا بولىپ، ونى بىرەۋ وقىپ، بىرەۋ وقىمايتىن كەز كەلەدى ەكەن; قاسقىردىڭ شىققانى – كىسىنىكىن تارتىپ الىپ، ۇرلاپ جەيتىن زورلىقشىل زاماننىڭ تۋاتىنى شىعار; تۇلكى شىققانى – الداۋشى مەن ارباۋشى كوبەيەتىڭ تۇلكىدەي بۇلاڭداعان زاماننىڭ كۇتىپ تۇرعانى شىعار; قويان شىققانى – ۇرپاق ۇرەيلەنىپ وسەتىن، كولەڭكەسىنەن قورقىپ جۇرەتىن زامان بولار”. وسىنى ايتىپ بولعاننان كەيىن موڭكە ءبيدىڭ قىزى:
— ماعان ءتۇس جورىتقاندارىڭىز قاتە بولدى، كۇندەردىڭ كۇنىندە ايەل بيلەيتىن زامان كەلەدى. ول زاماندا ايەلدەن ۇيات كەتەدى، ەركەكتەن نامىس قاشادى، مەنىڭ ءۇش رەت شاقىرعاندا زورعا كەلۋىمنىڭ سىرى وسىندا ەدى، — دەپتى.
موڭكە ءبيدى تاني تۇسۋگە جەتەلەيتىن تاعى ءبىر جايت، اتاقتى بي مىرزاعۇل شىمانۇلىنىڭ ايتقان سوزىنەن باستاۋ العان وي دەر ەدىك. ول كىسى كەزىندە: “الداعى ءجۇز جىلدىعىن بولجاعان موڭكە بي وتكەن بىزدەن”، — دەگەن ەكەن. ءيا، موڭكەنىڭ قايراتكەرلىك بيلىگىنەن دە، تاۋىپ ايتار شەشەندىگىنەن دە ءدال وسى الداعىنى بولجاي بىلگەن ساۋەگەيلىك بولمىسى كىم-كىمدى بولسا تاڭعالدىرعانى ءسوزسىز: بيدەن قالعان اسىل سوزدەر قازتۋعان، شالكيىز، دوسپامبەت، جيەمبەت، مارعاسقا، اقتامبەردى، ءتاتى-
قارا، ۇمبەتەي سياقتى بەلگىلى اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنىڭ جىراۋلىق ۇردىستەرىنەن گورى اسان قايعىنىڭ كەيبىر فيلوسوفيالىق-ناقىلدىق تولعامدارىنا، بۇقار جىراۋ داستۇرىندەگى تولعاۋلار، عيبراتتى عاقلياعا جاقىن كەلەدى. ءبىر كەزدە ەلدىڭ ەرتەڭىن ويلاعان اسان قايعى:
مۇنان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،
زامان ازىپ، زاڭ توزىپ جامان بولار.
قاراعايدىڭ باسىنا شورتان شىعىپ،
بابالاردىڭ داۋرەنى ءتامام بولار،
— دەپ تاۋسىلسا، بۇقارجىراۋ:
اي زامان-اي، زامان-اي،
ءتۇستى مىناۋ ءتۇمان-اي،
ءىستىڭ ءبارى كۇمان-اي.
باسپاق-تانا جيىلىپ،
ءفاني بولعان زامان-اي،
ارعىماعىن جوعالتىپ،
تاي جۇگىرگەن زامان-اي،
— دەپ تولعانسا، موڭكە تولعامدارى دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سولارمەن ۇندەس. ول وسى ايتىلعانداردى قيسىندى جالعاستىرىپ، اسان قايعى مەن بۇقار جىراۋ بەينەلەگەن زامانعا تەرەڭدەي تۇسەدى، زاماننىڭ زارى نە بولماق دەگەندى بولجاۋعا تىرىسادى. ءسويتىپ مۇنداي مەزگىل تۋعاندا:
كولدىڭ سۋى ءبىتىپ، تابانى قالار،
اتتىڭ جۇيرىگى كەتىپ، شابانى قالار.
جاقسىنىڭ اتاعى كەتىپ، ازابى قالار،
اۋليەنىڭ ارۋاعى كەتىپ، مازارى قالار.
ءسوزدىڭ ماڭىزى كەتىپ، سامالى قالار،
ءسويتىپ، اقىلى جوق، ساناسىزدىڭ زامانى بولار،
— دەپ تولعانادى.
جالپى، “كەر زاماننىڭ”، كەلەر زاماننىڭ كەيپى، بولاشاقتىڭ بەينەسى – موڭكە بي تولعامدارىنىڭ نەگىزگى، ۇزىلمەس ارقاۋى.
قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ بولادى،
اينىمالى، توكپەلى ءبيىڭ بولادى.
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق
اي سايىن باس قوسقان جيىن بولادى.
ىشىنە شىنتاق اينالمايتىن
ەجىرەي دەگەن ۇلىڭ بولادى.
اقىل ايتساڭ اۋىرىپ قالاتىڭ
بەدىرەي دەگەن قىزىڭ بولادى.
الدىڭنان كەس-كەستەپ وتەتىڭ
كەكىرەي دەگەن كەلىنىڭ بولادى.
ىشكەنىڭ سارى سۋ بولادى،
بەرسەڭ ءيتىڭ ىشپەيدى،
بىراق ادام وعان قۇمار بولادى،
قينالعاندا شاپاعاتى جوق جاقىنىڭ بولادى.
يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسقان،
ەركەك پەن قاتىنىڭ بولادى…
— دەپ جالعاساتىن تولعاۋىنىڭ العاشقى ءسوزى دە ءبىز بىلەردە: “كەر زاماننىڭ كەزىندە…” دەپ باستالاتىن. موڭكە بي مۇراسىنا ىلكى رەتتە ماڭىز بەرىپ، زەرتتەۋ اياسىنا اينالدىرعان بەلگىلى عالىم، پروفەسسور سەرىك نەگيموۆ وسى تولعامدى “كەلەر زاماننىڭ كەيپىن كەمەل كورەگەندىكپەن سيپاتتاۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كەسەك ويلى كەستەلى، ۇيقاستى تىلمەن ورنەكتەلگەن. بولجاۋدىڭ ءاربىر سوزىندە سۋرەتكەرلىك سيپات بار. ءتۇيىندى تۇجىرىم، بەينەلى وي، سۇلۋ سۋرەت، ەموتسيالىق-ەكسپرەسسيۆتىك قۋات بار”، — دەپ باعالايدى.
He نارسەنى بولسىن الدىن الا، توگىلگەن جورعا جىرمەن بولجاۋ -ادامنىڭ بىلىمدىلىگىنە، ومىرلىك تاعىلىم-تاجىريبەسىنە، ەڭ باستىسى قۇداي بەرگەن تالانت-قابىلەتىنە بايلانىستى. بولجاۋدىڭ دا بولجاۋى بار، الدىن الا جاسالعان زاماني جورامال كەيىن ناقتى نارسەلەرمەن زاتتارمەن
قۇبىلىستارمەن سايما-ساي ءتۇسىپ جاتسا عانا اينىماي كەلەدى دەپ ايتۋعا بولادى.
موڭكە بيدەن قالعان سوزدەردىڭ ولەڭدىك قۇرىلىسى، ولشەمى مەن ىرعاعى ۇيلەسىمدى، مازمۇن جاعىنان قوعامدىق-ساياسي ليريكانىڭ سيپاتتارى بايقالاتىن سيۋجەتسىز پوەما ەلەمەنتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن تولعاۋلار. پروفەسسور سەرىك نەگيموۆ ايتقانداي ونى “سۋرەتكەرلىك سيپاتىنا، ەموتسيالىق-ەكسپرەسسيۆتىك قۋاتىنا” قاراي باعالاۋمەن بىرگە، بۇلاردىڭ يمپروۆيزاتسيالىق ەكسپرومتتىق، يدەيالىق-ماعىنالىق جاعىنا كوبىرەك كوز جىبەرگەن ءجون.
ايتالىق، ءسوز قادىرىن بىلەتىن سارابدال جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىعارماسىندا الدىن بولجاعان كورەگەن كەيپىندە كورىنەتىن “جارىقتىق موڭكە ءبيدىڭ” ءبىر شۋماعى سول درامانىڭ دا بارلىق ماقسات-مۇراتىن ۋىسىندا ۇستاپ تۇرعانداي سەزىلمەي مە… موڭكە ءبيدىڭ سوزدەرىن قازىرگىدەي ۋايىمى كۇشەيىپ تۇرعان وتپەلى زامانعا شەندەستىرىپ كورەيىكشى:
مىڭ سان اۋىزدا جۇرگەن “ملادوتيۋركىڭ” مەن “نوۆوكازاحىڭ” – “جاس بالادان ءبيىڭ بولارعا” جاۋاپ بولماسا نەتتى؟!
ءتورت قابىرعاسى تۇرەگەلىپ شىعا كەلەتىن قازىرگى زاماننىڭ جاس بالشىقتان يلەپ سالىنعان ۇيلەرى – اعاش كەرەگەلى، كيىز دودەگەلى التىقانات اق بوز ءۇيدىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقانىن ايتپاي ما؟!
ات تۇگىل قامشىسىنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەيتىن قازاقتىڭ ەڭ جاقسى كولىگى – جاپپاي جانى تەمىر جەڭىل تۇلپار بولىپ جاتقاندا، بۇدان 250 جىلداي ءبۇرىن ءومىر سۇرگەن موڭكە بابانىڭ كولىكتىڭ كوكەسى اربادا بولادى دەپ ايتىپ كەتكەنىنە قالاي تاڭقالماسسىڭ؟!
ال بيزنەس پەن كوممەرتسيا كوركەيەتىن نارىق زامانىندا، ارينە، قولىنان ءىس كەلەتىن جىگىتتىڭ جاقسىسى عانا، سۇلتانى عانا ساۋدادا جۇرەتىنىنە شەك بولماسا كەرەك.
تاعى دا موڭكە ءبيدىڭ “كەر زاماننىڭ كەزىندە…” دەپ اتالاتىن سوزدەرىنە قۇلاق سالايىق.
ەرتەڭىنە سەنبەيتىن كۇنىڭ بولادى.
بەتىڭنەن الىپ تۇسەتىن ءىنىڭ بولادى.
الاشۇبار ءتىلىڭ بولادى.
ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولادى.
ايەلىڭ بازارشى بولادى،
ەركەگىڭ قازانشى بولادى،
جىلقى جۇلدىز بولادى،
قوي قۇندىز بولادى.
كەبىر – جەرگە تەڭەلەدى،
ايەل – ەرگە تەڭەلەدى،
كول – تەڭىزگە تەڭەلەدى.
سيىر – وگىزگە تەڭەلەدى.
اقىرزامان ادامى –
ساعىنىپ تاماق جەمەيدى،
اششىنى – اششى دەمەيدى،
تاپقانىن ولجا دەيدى،
“الھام” بىلگەنىن مولدا دەيدى.
ءبىر-بىرىنە قارىز بەرمەيدى،
شاقىرماسا، كورشى كورشىگە كىرمەيدى.
سارىلىپ كەلىپ توسادى،
قۇنى جوق قاعازدى سۋداي شاشادى…
- دەپ تولعانعان بي ءسوزىن، ارينە، اركىم وزىنشە قابىلداۋعا حاقىلى; بىراق ونى بۇگىنگى كۇننىڭ تىرلىگىنەن تىس تۇر دەپ ايتا الماسىمىز ايعاق. استارىنا ابايلاپ ۇڭىلسەڭىز، جانى بار جىرلار ەكەندىگى كۇمان تۋدىرمايدى. موڭكە ءبيدىڭ:
اقىر زامان حالقىنىڭ
شايدان باسقا اسى جوق،
جاقىننان باسقا قاسى جوق.
لاعىنەت قامىتى موينىندا،
جۇمىستان قولىنىڭ بوسى جوق.
ارقاشان دا ولاردىڭ
كوڭىلىنىڭ حوشى جوق.
بار شارۋاسى ءتۇپ-تۇگەل
ەندى مۇنىڭ نەسى جوق…”
دەگەن سوزدەرى، بولماسا:
زامان اقىر بولاردا -
جەر تاقىر بولار،
حالقى پاقىر بولار.
بالالار جەتىم بولار،
ايەلدەر جەسىر بولار،
ء“ا” دەسە ء“ما” دەيتىن كەسىر بولار.
باس قوسىلعان جەرلەردە،
ايەل جاعى دەن بولار،
جامان-جاقسى ايتسا دا،
وزىنىكى ءجون بولار.
وراي سالىپ باستارىڭ
جالپىلداتىپ شاشتارىڭ
تاقىمدارى جالتىلداپ،
ەمشەكتەرى سالپىلداپ،
ۇيات جاعى كەم بولار،
سويتكەن زامان كەز بولسا،
تۇزەلۋى قيىن بولار،
— دەپ تولعانعانى، قالاي ايتساق تا، ويلانتپاي قويمايدى. ادەبيەت تاريحىنداعى “زار زامان” كەزەڭىنىڭ كورنەكتى وكىلى بولىپ سانالاتىن ادام شورتانباي قانايۇلى ەكەنىن قازىر ءبىز جاقسى بىلەمىز. ونىڭ شىعارماپارىندا ءبىر كەزدە بۇقار جىرلاپ، موڭكە بولجاپ كەتكەن كەزەڭنىڭ سۋرەتى ناقتى ايقىندالا تۇسەدى. شورتانبايدىڭ:
ءار نارسەنىڭ بولجالى،
بىرتە-بىرتە تارايدى.
ادىرا قالعان سارىارقا،
بولمايىن دەپ باياندى.
ەدىلدى الدى، ەلدى الدى،
ەسىلدى الدى، جەردى الدى.
ەندى الماعان نە قالدى…
- دەگەن تولعانىسى موڭكە سياقتى، باسقا دا وزىنەن بۇرىنعىلار ايتىپ كەتكەن اقيقاتتىڭ الدىدان شىققانى ەمەس پە؟
سونداي ءبىر كەزدەگى بولجامنان تۋعان وسى ءومىر شىندىعىن بەرىش مۇرات موڭكەۇلىنىڭ، كەردەرى ابۋباكىردىڭ، باسقا دا اقىن-جىراۋلاردىڭ كەيبىر جىرلارىنان تابۋعا بولادى. جازۋ-سىزۋ ۇردىسكە ەنبەگەن تۇستاعى مۇنداي يدەيالىق-ستيلدىك ۇقساستىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاريحي-اۋىسپالى سيپاتىنان شىعاتىنى ءمالىم.
موڭكە بي ەسىمى جەكە-دارا وقشاۋلانىپ باياندالماسا دا، قازاق تاريحىنا قاتىستى ادەبيەتتەردە، شەجىرەشىلەر جىلناماسىندا، اقىن-جىراۋلار شىعارمالارىندا، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە اتاپ كورسەتىلىپ ءجۇر. مىسالى، اكادەميك احمەت جۇبانوۆ “زامانا بۇلبۇلدارى” كىتابىندا سارى باتاقۇلى تۋرالى وچەركىندە “سارىنىڭ وسكەن ورتاسى باسقا قازاقتىڭ مال باققان اۋىلىنداي تەك قۇيرىق پەن ءمۇيىز ساناپ وتكەندەر ەمەس، ونەردىڭ دە بازارى بولدى. اتالارى موڭكە بي ءوز زامانىندا اسا تاپقىر، ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن شەشكەن ادام بولعان” دەپ اتاپ وتەدى. اتاقتى بالقى بازار جىراۋ:
ءتاڭىرى ارتىق جاراتقان
اۋزىنا حالقىن قاراتقان،
قارا قىلدى قاق جارعان
الدىنان توپتى تاراتقان -
موڭكە، تولە، قازىبەك،
ايتەكە الشىن، بي كەبەك…
- دەپ تولعانسا، سارىشولاق شايىر بورانبايۇلى:
تىلەۋدىڭ ۇلى موڭكە ەدى،
التى الاشقا باس بولعان،
قارا مويىن سەركە ەدى،
اقىلى زەرەك اۋليە،
قيانعا كوڭىل سىلتەدى،
—دەپ جار سالادى، ال ونى نۇرپەيىس بايعانين
تىلەۋىمنىڭ ىشىندە
اۋليە وتكەن موڭكە بي…
- دەپ جالعاستىرادى.
اعارتۋشىلىق باعىتتاعى كىتابي اقىن سانالاتىن نۇرجان ناۋشاباەۆتىڭ “شەكتى موڭكە ءبيدىڭ ءسوزى” دەپ اتالاتىن قولجازباسى دا ءبيدىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا قىزمەت ەتەدى. مۇندا شىعىستىق ءنازيرا ءۇردىسى بايقالعانىمەن، نۇرجان ناۋشاباەۆ “موڭكە ءبيدىڭ ءسوزى بۇل” دەپ بىلاي تولعانادى:
قۇبىلادان شىققان كۇڭ
جانىپ شىعار دەپ ەدى.
جالعانى جوق بۇل ءسوزىم
انىق شىعار دەپ ەدى.
بالعىن-بالعىن كولدەردەن،
بالىق شىعار دەپ ەدى.
ەكى باسى قايقايىپ،
قايىق شىعار دەپ ەدى.
قازاق، سەنىڭ سورىڭا
قىردا – قوقاڭ ويدا – ورىس،
جارىپ شىعار دەپ ەدى…
تولعاۋدىڭ بايانداۋ مانەرىن ءسوز بولاتىن نارسەلەردىڭ موڭكە ءبيدىڭ ايتىپ كەتكەندەرىنە قولدا بار دۇنيەلەرمەن سالىستىرا وتىرىپ ەسكەرەتىن بولساق، مۇنى موڭكە ءبيدىڭ ءتول تۋىندىسىنىڭ نازيرالىق تاسىلمەن قايتا جىرلانۋى دەپ قابىلداۋعا بولادى.
موڭكە بي سوزدەرىنىڭ جانە ءبىر جۇرناعىن كورنەكتى اقىن، ەتنوگراف-اعارتۋشى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جيناستىرعان ەسكى ادەبيەت ۇلگىلەرىنەن كەزدەستىرە الامىز. نوعايلىدان شىققان موڭكە ءبيدىڭ سوزدەرى دەپ ايدارلانعان بۇل نۇسقانىڭ كوپ سوزدەرى نۇرجان ناۋشاباەۆ تولعاۋىنا ۇقساس كەلەدى. بىراق، وندا جاڭا سوزدەردىڭ قوسىلعانى، نۇرجان اقىن ايتقان كەيبىر ەگىز جولدار ءتورت جول بولىپ تولىققانى، ولەڭنىڭ بۋىن سانىندا دا ءىشىنارا وزگەرىستەر بار ەكەندىگى بايقالادى. تولعاۋدىڭ:
“ازارسىڭ، جۇرتىم، ازارسىڭ،
ازارىڭنىڭ بەلگىسى”
دەپ باستالۋىن كەيىنگى ايتۋشىلاردىڭ قوسقانى، قۇلاقتان قۇلاققا جەتكەنشە وزگەرىپ، وڭدەلىپ بارۋى دەپ قاراعان ءجون. ءماشھۇر ءجۇسىپ نۇسقاسىندا موڭكە بي وزىنە ءتان ءسوز ساپتاۋىمەن كورىنگەن. سونىڭ ءبىرسىپىراسى مىناداي:
قىلمىسى جاققان قىلىقتى،
الىپ شىعار دەپ ەدى.
قىلمىسى جاقپاس قىرسىقتى
ەكى ەتىگى سۋ بولىپ،
ءبىر جاراتقان تاڭىرگە
نالىپ شىعار دەپ ەدى.
اۋىلدارىن شۋ قىلعان،
جاۋلىقتارىن تۋ قىلعان،
زايىپ شىعار دەپ ەدى.
كەلىنى – ايعىر، كەمپىرى
ساياق شىعار دەپ ەدى.
ءبىر ۋىسقا تولمايتىن
اياق شىعار دەپ ەدى.
بۇزاۋ، تايىنشا، تاناعا،
جۇك ارتىلار دەپ ەدى.
اعىپ جاتقان داريادا،
سۋ تارتىلار دەپ ەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ موڭكە ءبيدىڭ سوزدەرىن بۇلايشا حاتقا ءتۇسىرۋىن ونىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرىمەن دە بايلانىستىرا قاراعان دۇرىس. وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە ءوزى تۋىپ-وسكەن مەكەندە جەرگىلىكتى بيلىك تاراپىنان قۋدالاۋعا تۇسكەن اقىننىڭ جىراقتاپ، ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى قازاق اۋىلدارىن پانالاعانى بەلگىلى. ال بۇل ولكەگە شەكتى موڭكە ءبيدىڭ ءسوزى ەجەلدەن ءمالىم بولعاندىقتاڭ ءماشھۇردىڭ مۇنى سول كەزدە ەل اۋزىنان جازىپ الۋى مۇمكىن ەكەندىگى كۇمان تۋدىرماسا كەرەك.
ەل ىشىندە ەلەس بولىپ جۇرگەن مۇنداي سوزدەر از ەمەس. ءبۇلار – جادى مىقتى جانداردىڭ جاتتاۋىمەن عانا بۇگىنگە جەتىپ وتىرعان موڭكە بي سوزدەرىنىڭ ءبىر پاراسى. ويتكەنى موڭكە ءبيدىڭ ءسوز مۇراسى ءىشىنارا بولماسا، بۇرىن-سوڭدى تىكەلەي قولعا الىنىپ، دايەكتى جينالىپ، قۇنتتالىپ حاتتالماعان. سول سەبەپتى ءار جەردە ايتىلعان ەستىلگەن كۇيىندە قالىپ قويعان. جازىلىپ الىنىپ، كەيبىر تەكتەس جيناقتاردا جاريالانىپ جۇرگەندەرى دە عىلىمي تۇرعىدا ساراپتالىپ بولعان جوق، سوندىقتان كەيدە اۆتورلار تاراپىنان دالسىزدىك، ءىشىنارا قايتالاۋ بايقالىپ جاتادى. بۇل سوزدەردى جەتىم قالدىرماي، ودان ءارى ناقتىلاپ، ماتىندىك تۇرعىدا سارالاي ءتۇسۋ – ىلگەرى كۇندەردىڭ ءۇمىتى بولماق.
بۇگىنگى قوعامىمىزدا موڭكە ءبيدى تانىپ بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق ويانعانىن ويعا سالا كەتكىمىز كەلەدى. بەلگىلى جۋرناليست قالي سارسەنبايدىڭ “شال مەن شەنەۋنىك” اتتى جاريالانىمى (“جاس الاش”، 9.11.99) وسى باعىتتاعى وڭ قادام بولدى. العاش رەت “قاسيەت قونعان قارا شالدىڭ” “تاپ بۇگىنگە ارناپ ايتىلعان” سوزدەرى جاريالانىپ، اۆتور قارا ماگيا يەسى نوسترادامۋستى اۋىزعا ءجيى العانشا، تابيعاتىنان تازا تۇلعا موڭكە بابامىزعا نەگە جۇگىنبەيمىز دەگەن ادەمى وي تاستادى.
پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، حالىق قالاۋلىسى شەرحان مۇرتازانىڭ “ابايلاڭىزدار!” (“ەگەمەن قازاقستان”، 30.05.2000) اتتى ماقالاسىن موڭكە ءبيدىڭ:
قۇرامالى-جالعامالى ءۇيىڭ بولادى،
اۋمالى-توكپەلى ءبيىڭ بولادى،
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق،
كۇندە باس قوسقان جيىن بولادى،
— دەگەن سوزدەرىنەن باستاۋى، ءوز ويىن: “نوسترادامۋستىڭ ءبىر ايتقانى كەلسە، ءبىر ايتقانى كەلمەيدى. ال باياعى موڭكە ءبيدىڭ ايتقانىنىڭبارى كەلىپ تۇر”، – دەپ اياقتاۋى بي مۇراسىنا دەگەن جالپى جۇرتشىلىقتىڭ وزگەشە ىقىلاسىن تۋدىردى.
سايىپ كەلگەندە، موڭكە بابا سوڭىنا قالدىرعان سوزدەرىندە كەلەر كۇندەرگە “كەر زامان”، “اقىرزامان” دەپ ەن تاققانىمەن، مۇنىڭ ارتىنىڭ ءبارى قايىر بولىپ، ءتۇبى جاقسىلىققا ۇشتاساتىنىن دا بولجاعان ءتارىزدى. ونىڭ:
كۇندەردىڭ كۇنىندە ايتارلىقتاي زامان تۋادى،
سول زامان جوقشىلىقتىڭ ءبارىن قۋادى.
ءتۇرلى-ءتۇرلى حالىق بولادى،
كۇندىز-ءتۇنى جارىق بولادى،
— دەگەن ويلارىن ءوز باسىمىز بۇگىنگى قازاق بالاسىنىڭ تاريحي وتانىندا كەشىپ جاتقان تاۋەلسىز كۇندەرىنە جوريمىز. ال موڭكە ءبيدىڭ اتا جۇرتىنداعى اقتوبە، شالقار قالالارىندا كوشە اتىنىڭ بەرىلۋى، ەسكەرتكىشىن ورناتۋ دايىندىعى – سول “كۇندىز-ءتۇنى جارىق بولادىنىڭ” باستاماسى شىعار.
سەرىكقالي بايمەنشە،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى، 2000 جىل 29 قاراشا
