Quramaly, qorǵandy úıiń bolady,
Aınymaly, tókpeli bıiń bolady.
Halyqqa bir tıyn paıdasy joq
Aı saıyn bas qosqan jıyn bolady.
Ishine shyntaq aınalmaıtyn
Ejireı degen ulyń bolady.
Aqyl aıtsań aýyryp qalatyń
Bedireı degen qyzyń bolady.
Aldyńnan kes-kestep ótetiń
Kekireı degen keliniń bolady.
Ishkeniń sary sý bolady,
Berseń ıtiń ishpeıdi,
Biraq adam oǵan qumar bolady,
Qınalǵanda shapaǵaty joq jaqynyń bolady.
It pen mysyqtaı yryldasqan,
Erkek pen qatynyń bolady…
…Ataqty jazýshy Júsipbek Aımaýytovtyń 1925 jyly Tashkent qalasynda jeke kitap bolyp basylyp shyqqan “El qorǵany” atty bir perdeli pesasy bar. Bul – Aqtóbe mańyndaǵy azamat soǵysy jyldarynda bolǵan oqıǵanyń negizinde jazylǵan keshegi Keńes ókimetiniń kelýimen birge týǵan el ishindegi ózgeristerdi baıańdaıtyń aq pen qyzyldyń shaıqasyn bir ulttyń baı men kedeı bop bóliný shyndyǵyn bildiretin drama.
Pesa bastalǵanda sahnada eki-úsh aqsaqal-baı gýbernııadan kelgen jas bolshevıktiń sóz sóıleýin kútip, áńgimelesip otyrady. “Bul jastar el bılep ne ońdyrady?” – dep túńilgen bir aqsaqal aıtyp aýzyn jıǵansha, ekinshisi:
— He ońdyrýshy edi? Zamanaqyrdyń belgisi de.
— Jaryqtyq Móńke bı boljap ketti ǵoı.
Jas baladan bıiń bolar,
Jas balshyqtan úıiń bolar,
At jaqsysy arbada bolar,
Jigit jaqsysy saýdada bolar,
—depti ǵoı óterinde. Sol aıtqanynyń bári kelgen joq pa?… Ras aıtasyz, áýlıe ǵoı olar dep ilip áketedi.
Qazaq tarıhynda Móńke esimdi tulǵalar joq emes. Biraq Júsipbek pesasynda mysalǵa alynǵan Móńke bıdi kim dep bilemiz. Aıtaıyq. Ol -tarıhqa shekti Móńke bı degen atpen engen adam. Súıegi – alty arys Álim, onyń Jamanaq (janama aty — shekti) atalyǵynan. Shekti jurtynda:
Surasań arǵy atamdy batyr Bólek,
Tiresken aspanmenen bir báıterek.
Eregis, ekitalaı is bolǵanda,
Talaılar panalaǵan kóleńkelep,
—degen sóz bar. Ǵasyrlar boıǵy shejireniń jetkizýinshe, Jamanaqtyń Shyńǵys, Báýbek, Óris jáne Máký (Qalý) atty uldary bolǵan. Osy Mákýden (Qalýdan) Bólek týǵan. Arǵy tegi túptep kelgende noǵaılynyń Musa hanymen Oraq, Mamaı, Alshaǵyr, Sıdaq, Qarasaı, Qazılarmen qandas sol Bólek batyr Aıt, Bujyr, Shoń degen perzentter kórgen. Aıttan – Qabaq, Tileý týǵan. Tileýdiń bes uly bolady. Olar – Esirkemis, Aldaberdi, Joldyaıaq, Jaqsymbet jáne biz aıtyp otyrǵan Móńke.
Móńkeniń ákesi – Tileý Aıtulyn dalanyń aýyzsha tarıhnamasy da, hattalǵan qaısybir qujattar da qol bastaǵan jaýjúrek batyr, Saıram soǵysynyń qaharmany, kúnde keńes qurylǵan Kúltóbede sóz alyp, áz Táýke taqqa otyrǵanda han kóterýge qatysqan súıegi búginde Túrkistan túbinde jatqan, zamanynyń zańǵary bolǵan qazaqtyń qaharman uldarynyń biri dep jetkizedi. Tileý Saıram soǵysynda opat bolǵanda, kenjesi – Móńke toǵyz jasar bala eken desedi. Osyǵan súıenip ári keıbir muraǵat qujattaryn tirek etip qazir Móńkeniń dúnıege kelgen kezi -shamamen 1675 jyl dep aıtylyp qalyp júr. Al qazirgi kúnderi aldy 9-10 ataǵa jetken urpaqtary Móńkeniń 81 jyl ǵumyr keshkenin babadan balaǵa jetkizip keledi. Olaı bolsa, Móńke bıdiń dúnıeden kóshken mezgili – 1756 jyl dep jobalaýǵa negiz bar.
Móńke Tileýulynyń ózi ómir súrgen zamanda el bıligine aralasqan qaıratker ekenin jalpy jurtshylyq jazýshy Ábish Kekilbaevtyń “Eleń-alań” atty tarıhı romanynan bilse kerek. Ábilqaıyr han ordasyna Tevkelevten soń tórt jyldan keıin qaıta elshi kelip, sonyń qurmetine bas qosqan jıynda “elý bıdiń sary ala tobynyń” ishinde shektiniń Móńke, Moınaq, Mámetek, Aıdaraly bıleriniń de esimderi atalatyny bar. Bul -sol Móńke.Shektiniń burynǵy, búgingi shejiresinde budan basqa Móńke kezdespeıdi. Qazir onyń esimi Tileýdiń Móńkesi dep atalatyn bir rýly eldiń basynda tur.
1748 jyly 5 qazanda Orta júz ben Kishi júz bıleri men batyrlarynyń Nuraly sultandy Kishi júz ben Orta júz qazaqtaryna han etip taǵaıyndaý týraly Elızaveta hanymǵa hat jazǵany málim. “Sizdiń mártebeli quzyryńyzǵa shyn berilgen Ábilqaıyr han bul ómirden ótti, onyń ornyna biz muragerlik jolymen onyń óz uly Nuraly sultandy saıladyq. Biz ata salty boıynsha Nuraly sultandy han saılaǵanymyzben, Sizdiń uly mártebeli patshalyq jarlyǵyńyzsyz han taǵyna otyrǵyza almaımyz. Sondyqtan Sizdiń ımperatorlyq uly mártebeńizden Nuraly sultandy ákesi Ábilqaıyr hannyń ornyna bas han etip taǵaıyndaý týraly jarlyq shyǵarýyńyzdy jáne ózińizdiń ımperatorlyq altyn mórińiz basylǵan gramotamen marapattaýyńyzdy adal berilgendikpen suraımyz”, — dep bastalatyn osy hatqa shaqshaq Jánibek tarhan, kereı Naýryz bı, shaqshaq Qoısary, Jálmámbet bıler, Qudaıshúkir batyr, shómekeı Qydaı bı, shekti Bapy bı, Baqtybaı bı, Aıdaraly bı, Esenbaı bı, Moınaq bı, Mámetek bı jáne basqalarmen birge óz tańbasyn basqandardyń biri – bul kezde, bizdiń shamalaýymyzsha, paıǵambar jasyna jetken osy Móńke bı bolatyn.
Móńkeniń el basqarý isine aralasqanyn bildiretin jáne bir derekti Ábilqaıyr handy óltirý sebepterin anyqtaý maqsatymen Kishi júzge barǵan saparynyń qorytyndylary týraly qaldyrǵan tilmash Ia. Gýlıaevtyń jazbasynan tabamyz. Ol bylaı deıdi: “…Qyrkúıektiń 27-si kúni hanshaǵa (ıaǵnı Bopaıǵa – S. B.) Jánibek tarhan keldi… Sonda ol, Jánibek mundaǵy bılik hansha men onyń balalarynyń qolynda bolsa, Orta júzdiń bıleri men batyrlary bar bılikti oǵan Jánibek tarhannyń qolyna bergenin habarlady, ıaǵnı ol qandaı uıǵarym aıtsa, basqalar sony maquldaıdy eken… Sol kúni barlyq áıgili bıler men batyrlar keńese kelip, Batyr sultandy shaqyryp kelýge tórt bıdi, atap aıtqanda shómekeı rýynan – Jaılǵan bıdi, shektiden Syrlybaıdy jáne Bapy men Móńkeni, shaıqylar áýletinen Kebek myrzany jumsaýǵa uıǵarym jasaıdy…”
Móńkeniń áli de zerttelip, zerdelenýge tıisti mundaı qoǵamdyq ómirge tikeleı qatysý qımyldarynan ózge, onyń babalyq batasynań oıshyl bilgirliginiń tórelik toqtamynan ádil jaýabynan ótkir tilinen azamattyq arnaýynan sheshendik sheberligineń boljampazdyǵynan túzilgen birshama mura bar. El arasynan jınastyrý arqyly qolǵa túsken, biraq negizinen aýyz ádebıetiniń aýqymynda jatqan dúnıelerden dýaly aýyz sheshenniń sóz qadirin óz qadiri dep bilgen parasaty seziledi, zamana aýanyn ańǵarǵan dananyń alǵyrlyǵy baıqalady, keshegi men búgindi baıyptaǵan ádil tóreshiniń kósemdigi tanylady, sáýegeı qarttyń keleshekti kózdegen kóregendigi kórinedi.
El esinde júrgen eski támsilderge súıensek, Móńke bıdiń ataly sózderi ataqty Syrym batyrmen suhbattasý sátinde jıirek týǵany baıqalady. Kóbine Syrymnyń Móńkeden bata alýy, sálem bere kelýi,
túsin jorytýy turǵysynda aıtylady. Mundaı aýyzeki áńgimeler eki bıdiń bireýin asqaqtatyp, ekinshisin tómenshiktetýdi kózdemeıdi, kerisinshe bularda úlkendi syılap, kishini qurmetteıtin qazaq tabıǵatyna sáıkes, Móńke men Syrym biriniń sózin biri tolyqtyryp, biriniń aıtqanyn biri jandandyryp, taratyp túsindirip, uǵyndyryp jatady.
— Erterekte Syrym batyr bes-alty serigimen jol júrip kele jatyp, Móńke bıdiń aýylynyń ústinen túsipti. Munda toı qyzyp jatyr eken kenje balasy aıaqtanyp, jańa qudalar da osynda bolyp shyǵady. Jekjattarymen qatar kelip qalǵan qudaıy qonaqtardy Móńke ózi otyrǵan úıge túsiredi. Astan sońǵy bata berý sátinde Syrym sózin: “Alty shańyraqtyń irgesi ajyramasyn”, —dep bitiredi. Buǵan Móńkeniń qudasy túsinińkiremeı qalyp, “alty shańyraqtyń irgesi ajyramasynnyń” syryn suraıdy. Sonda Móńke oǵan “Qudaı qalap, ekeýmiz jekjat bolyp otyrmyz. Seniń qyzyń maǵan kelin bolyp tústi. Ol úsh shańyraqqa ıe bolady. Birinshisi – kelgen jurty, ekinshisi – naǵashy jurty, úshinshisi — óz tórkini. Sol sııaqty meniń ulym saǵan kúıeý bala bolady. Ol da úsh shańyraqqa ıe bolady: óz jurty, qaıyn jurty, naǵashy jurty. Eki bala qosylyp alty shańyraq shyǵaryp turǵan joq pa? Osy alty shańyraq aman bolsa, eshqashan irgesi ajyramasa, alty shańyraqty qurap otyrǵan alty rýly eldiń aýzy bir, yntymaǵy berik bolmaı ma?” – degen eken.
Burynǵy ótken tulǵalar áreketi, olardyń urpaqtan urpaqqa jalǵasqan ataly sózderi oqıǵasy jaǵynan bolsyn, aıtylý deńgeıi turǵysynan bolsyn ádette, bir-birine uqsas kelip jatady. Quıma qulaq estigenin erteńge qaraı jalǵaıtyn qarapaıym halyq úshin bul sózdiń eń áýeli birinshi bolyp kimniń aıtqanynan góri onyń tárbıelik, taǵylymdyq, ónegeli áseri kúshti.
Máseleń Móńkeniń Syrymǵa túsin jorytýy týraly biz biletin bir áńgime bar. Bul kópke belgili Abylaı hannyń túsine uqsas bolsa da, baıandaý barysy men túıindelý dárejesi turǵysynan Móńke bı men onyń aınalasyndaǵy adamdardyń bilim-biligin birshama asha alatyn hashııa. Móńke bı tús kórip, sol túsin Syrym batyrǵa jorytpaq bolady.
Bir joly báıgege 40 at qostym, bireýi de báıgeden kelmedi. 30 at qostym -bireýi de báıgeden kelmedi. 5 at qostym, tórteýi báıgeden kelmedi de, bireýi ǵana qaraqshyǵa aman jetti. Aman jetkeni sol, kele sala pyshaqqa ilikti. Álgi attyń ishin jaryp jibergenimde qasqyr shyqty, qasqyrdy jarǵanda túlki shyqty. Túlkini jarǵanda qoıan shyqty. Osyny joryp bershi, — deıdi Móńke bı.
Syrym tús jorýdyń jolyn Móńkeniń uzatylyp ketken qyzyna berýdi uıǵarady. Biraq, ol bı úsh ret shaqyrý jibergennen keıin áreń keledi. Qyz tústiń jaıyn bilgen soń Syrymǵa:
— Tústi jezdeńe jorytpa, jıenińe jorytpa, áıelge jorytpa degen sóz bar edi… Sonda da aıtaıyn — deıdi.—Tús – adal tús, qııalı tús, shaıtan tús dep úshke bólinedi. Muny qaı túske jatqyzarymdy bilmeımin biraq onyń sheshýi mynadaı: “40 at degenińiz – musylmannyń 40 paryzy oryndalmaı qalatyn zaman bolady ekeń 30 attyń báıgeden kelmeı qalatyny – 30 kún oraza ustamaıtyn zaman týady eken. 5 attyń tórteýi kelmeı, bireýi kelgeni – bes ýaqyt namaz qaza bolyp, ony bireý oqyp, bireý oqymaıtyn kez keledi eken; qasqyrdyń shyqqany – kisinikin tartyp alyp, urlap jeıtin zorlyqshyl zamannyń týatyny shyǵar; túlki shyqqany – aldaýshy men arbaýshy kóbeıetiń túlkideı bulańdaǵan zamannyń kútip turǵany shyǵar; qoıan shyqqany – urpaq úreılenip ósetin, kóleńkesinen qorqyp júretin zaman bolar”. Osyny aıtyp bolǵannan keıin Móńke bıdiń qyzy:
— Maǵan tús jorytqandaryńyz qate boldy, kúnderdiń kúninde áıel bıleıtin zaman keledi. Ol zamanda áıelden uıat ketedi, erkekten namys qashady, meniń úsh ret shaqyrǵanda zorǵa kelýimniń syry osynda edi, — depti.
Móńke bıdi tanı túsýge jeteleıtin taǵy bir jaıt, ataqty bı Myrzaǵul Shymanulynyń aıtqan sózinen bastaý alǵan oı der edik. Ol kisi kezinde: “Aldaǵy júz jyldyǵyn boljaǵan Móńke bı ótken bizden”, — degen eken. Iá, Móńkeniń qaıratkerlik bıliginen de, taýyp aıtar sheshendiginen de dál osy aldaǵyny boljaı bilgen sáýegeılik bolmysy kim-kimdi bolsa tańǵaldyrǵany sózsiz: Bıden qalǵan asyl sózder Qaztýǵan, Shalkıiz, Dospambet, Jıembet, Marǵasqa, Aqtamberdi, Táti-
qara, Úmbeteı sııaqty belgili aqyn-jyraýlar shyǵarmashylyǵynyń jyraýlyq úrdisterinen góri Asan qaıǵynyń keıbir fılosofııalyq-naqyldyq tolǵamdaryna, Buqar jyraý dástúrindegi tolǵaýlar, ǵıbratty ǵaqlııaǵa jaqyn keledi. Bir kezde eldiń erteńin oılaǵan Asan qaıǵy:
Munan soń qıly-qıly zaman bolar,
Zaman azyp, zań tozyp jaman bolar.
Qaraǵaıdyń basyna shortan shyǵyp,
Babalardyń dáýreni támam bolar,
— dep taýsylsa, Buqarjyraý:
Aı zaman-aı, zaman-aı,
Tústi mynaý túman-aı,
Istiń bári kúmán-aı.
Baspaq-tana jıylyp,
Fánı bolǵan zaman-aı,
Arǵymaǵyn joǵaltyp,
Taı júgirgen zaman-aı,
— dep tolǵansa, Móńke tolǵamdary da belgili bir dárejede solarmen úndes. Ol osy aıtylǵandardy qısyndy jalǵastyryp, Asan qaıǵy men Buqar jyraý beınelegen zamanǵa tereńdeı túsedi, zamannyń zary ne bolmaq degendi boljaýǵa tyrysady. Sóıtip mundaı mezgil týǵanda:
Kóldiń sýy bitip, tabany qalar,
Attyń júırigi ketip, shabany qalar.
Jaqsynyń ataǵy ketip, azaby qalar,
Áýlıeniń arýaǵy ketip, mazary qalar.
Sózdiń mańyzy ketip, samaly qalar,
Sóıtip, aqyly joq, sanasyzdyń zamany bolar,
— dep tolǵanady.
Jalpy, “Ker zamannyń”, keler zamannyń keıpi, bolashaqtyń beınesi – Móńke bı tolǵamdarynyń negizgi, úzilmes arqaýy.
Quramaly, qorǵandy úıiń bolady,
Aınymaly, tókpeli bıiń bolady.
Halyqqa bir tıyn paıdasy joq
Aı saıyn bas qosqan jıyn bolady.
Ishine shyntaq aınalmaıtyn
Ejireı degen ulyń bolady.
Aqyl aıtsań aýyryp qalatyń
Bedireı degen qyzyń bolady.
Aldyńnan kes-kestep ótetiń
Kekireı degen keliniń bolady.
Ishkeniń sary sý bolady,
Berseń ıtiń ishpeıdi,
Biraq adam oǵan qumar bolady,
Qınalǵanda shapaǵaty joq jaqynyń bolady.
It pen mysyqtaı yryldasqan,
Erkek pen qatynyń bolady…
— dep jalǵasatyn tolǵaýynyń alǵashqy sózi de biz bilerde: “Ker zamannyń kezinde…” dep bastalatyn. Móńke bı murasyna ilki rette mańyz berip, zertteý aıasyna aınaldyrǵan belgili ǵalym, professor Serik Negımov osy tolǵamdy “Keler zamannyń keıpin kemel kóregendikpen sıpattaýymen erekshelenedi. Kesek oıly kesteli, uıqasty tilmen órnektelgen. Boljaýdyń árbir sózinde sýretkerlik sıpat bar. Túıindi tujyrym, beıneli oı, sulý sýret, emoııalyq-ekspressıvtik qýat bar”, — dep baǵalaıdy.
He nárseni bolsyn aldyn ala, tógilgen jorǵa jyrmen boljaý -adamnyń bilimdiligine, ómirlik taǵylym-tájirıbesine, eń bastysy qudaı bergen talant-qabiletine baılanysty. Boljaýdyń da boljaýy bar, aldyn ala jasalǵan zamanı joramal keıin naqty nárselermen zattarmen
qubylystarmen saıma-saı túsip jatsa ǵana aınymaı keledi dep aıtýǵa bolady.
Móńke bıden qalǵan sózderdiń óleńdik qurylysy, ólshemi men yrǵaǵy úılesimdi, mazmun jaǵynan qoǵamdyq-saıası lırıkanyń sıpattary baıqalatyn sıýjetsiz poema elementterin boıyna sińirgen tolǵaýlar. Professor Serik Negımov aıtqandaı ony “sýretkerlik sıpatyna, emoııalyq-ekspressıvtik qýatyna” qaraı baǵalaýmen birge, bulardyń ımprovızaııalyq ekspromttyq, ıdeıalyq-maǵynalyq jaǵyna kóbirek kóz jibergen jón.
Aıtalyq, sóz qadirin biletin sarabdal jazýshy Júsipbek Aımaýytov shyǵarmasynda aldyn boljaǵan kóregen keıpinde kórinetin “jaryqtyq Móńke bıdiń” bir shýmaǵy sol dramanyń da barlyq maqsat-muratyn ýysynda ustap turǵandaı sezilmeı me… Móńke bıdiń sózderin qazirgideı ýaıymy kúsheıip turǵan ótpeli zamanǵa shendestirip kóreıikshi:
Myń san aýyzda júrgen “mladotıýrkiń” men “novokazahyń” – “jas baladan bıiń bolarǵa” jaýap bolmasa netti?!
Tórt qabyrǵasy túregelip shyǵa keletin qazirgi zamannyń jas balshyqtan ılep salynǵan úıleri – aǵash keregeli, kıiz dódegeli altyqanat aq boz úıdiń kózden bul-bul ushqanyn aıtpaı ma?!
At túgil qamshysynyń qaıda qalǵanyn bilmeıtin qazaqtyń eń jaqsy kóligi – jappaı jany temir jeńil tulpar bolyp jatqanda, budan 250 jyldaı búryn ómir súrgen Móńke babanyń kóliktiń kókesi arbada bolady dep aıtyp ketkenine qalaı tańqalmassyń?!
Al bıznes pen kommerııa kórkeıetin naryq zamanynda, árıne, qolynan is keletin jigittiń jaqsysy ǵana, sultany ǵana saýdada júretinine shek bolmasa kerek.
Taǵy da Móńke bıdiń “Ker zamannyń kezinde…” dep atalatyn sózderine qulaq salaıyq.
Erteńine senbeıtin kúniń bolady.
Betińnen alyp túsetin iniń bolady.
Alashubar tiliń bolady.
Dúdámaldaý diniń bolady.
Áıeliń bazarshy bolady,
Erkegiń qazanshy bolady,
Jylqy juldyz bolady,
Qoı qundyz bolady.
Kebir – jerge teńeledi,
Áıel – erge teńeledi,
Kól – teńizge teńeledi.
Sıyr – ógizge teńeledi.
Aqyrzaman adamy –
Saǵynyp tamaq jemeıdi,
Ayny – ay demeıdi,
Tapqanyn olja deıdi,
“Alham” bilgenin molda deıdi.
Bir-birine qaryz bermeıdi,
Shaqyrmasa, kórshi kórshige kirmeıdi.
Sarylyp kelip tosady,
Quny joq qaǵazdy sýdaı shashady…
- dep tolǵanǵan bı sózin, árıne, árkim ózinshe qabyldaýǵa haqyly; biraq ony búgingi kúnniń tirliginen tys tur dep aıta almasymyz aıǵaq. Astaryna abaılap úńilseńiz, jany bar jyrlar ekendigi kúmán týdyrmaıdy. Móńke bıdiń:
Aqyr zaman halqynyń
Shaıdan basqa asy joq,
Jaqynnan basqa qasy joq.
Laǵynet qamyty moınynda,
Jumystan qolynyń bosy joq.
Árqashan da olardyń
Kóńiliniń hoshy joq.
Bar sharýasy túp-túgel
Endi munyń nesi joq…”
degen sózderi, bolmasa:
Zaman aqyr bolarda -
Jer taqyr bolar,
Halqy paqyr bolar.
Balalar jetim bolar,
Áıelder jesir bolar,
“Á” dese “má” deıtin kesir bolar.
Bas qosylǵan jerlerde,
Áıel jaǵy den bolar,
Jaman-jaqsy aıtsa da,
Óziniki jón bolar.
Oraı salyp bastaryń
Jalpyldatyp shashtaryń
Taqymdary jaltyldap,
Emshekteri salpyldap,
Uıat jaǵy kem bolar,
Sóıtken zaman kez bolsa,
Túzelýi qıyn bolar,
— dep tolǵanǵany, qalaı aıtsaq ta, oılantpaı qoımaıdy. Ádebıet tarıhyndaǵy “zar zaman” kezeńiniń kórnekti ókili bolyp sanalatyn adam Shortanbaı Qanaıuly ekenin qazir biz jaqsy bilemiz. Onyń shyǵarmaparynda bir kezde Buqar jyrlap, Móńke boljap ketken kezeńniń sýreti naqty aıqyndala túsedi. Shortanbaıdyń:
Ár nárseniń boljaly,
Birte-birte taraıdy.
Adyra qalǵan Saryarqa,
Bolmaıyn dep baıandy.
Edildi aldy, eldi aldy,
Esildi aldy, jerdi aldy.
Endi almaǵan ne qaldy…
- degen tolǵanysy Móńke sııaqty, basqa da ózinen burynǵylar aıtyp ketken aqıqattyń aldydan shyqqany emes pe?
Sondaı bir kezdegi boljamnan týǵan osy ómir shyndyǵyn berish Murat Móńkeulynyń, kerderi Ábýbákirdiń, basqa da aqyn-jyraýlardyń keıbir jyrlarynan tabýǵa bolady. Jazý-syzý úrdiske enbegen tustaǵy mundaı ıdeıalyq-stıldik uqsastyq aýyz ádebıetiniń tarıhı-aýyspaly sıpatynan shyǵatyny málim.
Móńke bı esimi jeke-dara oqshaýlanyp baıandalmasa da, qazaq tarıhyna qatysty ádebıetterde, shejireshiler jylnamasynda, aqyn-jyraýlar shyǵarmalarynda, keıbir zertteýshilerdiń eńbekterinde atap kórsetilip júr. Mysaly, akademık Ahmet Jubanov “Zamana bulbuldary” kitabynda Sary Bataquly týraly ocherkinde “Sarynyń ósken ortasy basqa qazaqtyń mal baqqan aýylyndaı tek quıryq pen múıiz sanap ótkender emes, ónerdiń de bazary boldy. Atalary Móńke bı óz zamanynda asa tapqyr, erdiń qunyn eki aýyz sózben sheshken adam bolǵan” dep atap ótedi. Ataqty Balqy Bazar jyraý:
Táńiri artyq jaratqan
Aýzyna halqyn qaratqan,
Qara qyldy qaq jarǵan
Aldynan topty taratqan -
Móńke, Tóle, Qazybek,
Áıteke alshyn, bı Kebek…
- dep tolǵansa, Sarysholaq shaıyr Boranbaıuly:
Tileýdiń uly Móńke edi,
Alty Alashqa bas bolǵan,
Qara moıyn serke edi,
Aqyly zerek áýlıe,
Qııanǵa kóńil siltedi,
—dep jar salady, al ony Nurpeıis Baıǵanın
Tileýimniń ishinde
Áýlıe ótken Móńke bı…
- dep jalǵastyrady.
Aǵartýshylyq baǵyttaǵy kitabı aqyn sanalatyn Nurjan Naýshabaevtyń “Shekti Móńke bıdiń sózi” dep atalatyn qoljazbasy da bıdiń murasyn nasıhattaýǵa qyzmet etedi. Munda shyǵystyq názıra úrdisi baıqalǵanymen, Nurjan Naýshabaev “Móńke bıdiń sózi bul” dep bylaı tolǵanady:
Qubyladan shyqqan kúń
Janyp shyǵar dep edi.
Jalǵany joq bul sózim
Anyq shyǵar dep edi.
Balǵyn-balǵyn kólderden,
Balyq shyǵar dep edi.
Eki basy qaıqaıyp,
Qaıyq shyǵar dep edi.
Qazaq, seniń soryńa
Qyrda – qoqań oıda – orys,
Jaryp shyǵar dep edi…
Tolǵaýdyń baıandaý mánerin sóz bolatyn nárselerdiń Móńke bıdiń aıtyp ketkenderine qolda bar dúnıelermen salystyra otyryp eskeretin bolsaq, muny Móńke bıdiń tól týyndysynyń názıralyq tásilmen qaıta jyrlanýy dep qabyldaýǵa bolady.
Móńke bı sózderiniń jáne bir jurnaǵyn kórnekti aqyn, etnograf-aǵartýshy Máshhúr Júsip Kópeev jınastyrǵan eski ádebıet úlgilerinen kezdestire alamyz. Noǵaılydan shyqqan Móńke bıdiń sózderi dep aıdarlanǵan bul nusqanyń kóp sózderi Nurjan Naýshabaev tolǵaýyna uqsas keledi. Biraq, onda jańa sózderdiń qosylǵany, Nurjan aqyn aıtqan keıbir egiz joldar tórt jol bolyp tolyqqany, óleńniń býyn sanynda da ishinara ózgerister bar ekendigi baıqalady. Tolǵaýdyń:
“Azarsyń, jurtym, azarsyń,
Azaryńnyń belgisi”
dep bastalýyn keıingi aıtýshylardyń qosqany, qulaqtan qulaqqa jetkenshe ózgerip, óńdelip barýy dep qaraǵan jón. Máshhúr Júsip nusqasynda Móńke bı ózine tán sóz saptaýymen kóringen. Sonyń birsypyrasy mynadaı:
Qylmysy jaqqan qylyqty,
Alyp shyǵar dep edi.
Qylmysy jaqpas qyrsyqty
Eki etigi sý bolyp,
Bir jaratqan táńirge
Nalyp shyǵar dep edi.
Aýyldaryn shý qylǵan,
Jaýlyqtaryn tý qylǵan,
Zaıyp shyǵar dep edi.
Kelini – aıǵyr, kempiri
Saıaq shyǵar dep edi.
Bir ýysqa tolmaıtyn
Aıaq shyǵar dep edi.
Buzaý, taıynsha, tanaǵa,
Júk artylar dep edi.
Aǵyp jatqan darııada,
Sý tartylar dep edi.
Máshhúr Júsiptiń Móńke bıdiń sózderin bulaısha hatqa túsirýin onyń ómirbaıandyq derekterimen de baılanystyra qaraǵan durys. Ótken ǵasyrdyń bas kezinde ózi týyp-ósken mekende jergilikti bılik tarapynan qýdalaýǵa túsken aqynnyń jyraqtap, Edil men Jaıyq arasyndaǵy qazaq aýyldaryn panalaǵany belgili. Al bul ólkege shekti Móńke bıdiń sózi ejelden málim bolǵandyqtań Máshhúrdiń muny sol kezde el aýzynan jazyp alýy múmkin ekendigi kúmán týdyrmasa kerek.
El ishinde eles bolyp júrgen mundaı sózder az emes. Búlar – jady myqty jandardyń jattaýymen ǵana búginge jetip otyrǵan Móńke bı sózderiniń bir parasy. Óıtkeni Móńke bıdiń sóz murasy ishinara bolmasa, buryn-sońdy tikeleı qolǵa alynyp, dáıekti jınalyp, qunttalyp hattalmaǵan. Sol sebepti ár jerde aıtylǵan estilgen kúıinde qalyp qoıǵan. Jazylyp alynyp, keıbir tektes jınaqtarda jarııalanyp júrgenderi de ǵylymı turǵyda saraptalyp bolǵan joq, sondyqtan keıde avtorlar tarapynan dálsizdik, ishinara qaıtalaý baıqalyp jatady. Bul sózderdi jetim qaldyrmaı, odan ári naqtylap, mátindik turǵyda saralaı túsý – ilgeri kúnderdiń úmiti bolmaq.
Búgingi qoǵamymyzda Móńke bıdi tanyp bilýge degen qushtarlyq oıanǵanyn oıǵa sala ketkimiz keledi. Belgili jýrnalıst Qalı Sársenbaıdyń “Shal men sheneýnik” atty jarııalanymy (“Jas Alash”, 9.11.99) osy baǵyttaǵy oń qadam boldy. Alǵash ret “qasıet qonǵan qara shaldyń” “tap búginge arnap aıtylǵan” sózderi jarııalanyp, avtor qara magııa ıesi Nostradamýsty aýyzǵa jıi alǵansha, tabıǵatynan taza túlǵa Móńke babamyzǵa nege júginbeımiz degen ádemi oı tastady.
Parlament Májilisiniń depýtaty, Halyq qalaýlysy Sherhan Murtazanyń “Abaılańyzdar!” (“Egemen Qazaqstan”, 30.05.2000) atty maqalasyn Móńke bıdiń:
Quramaly-jalǵamaly úıiń bolady,
Aýmaly-tókpeli bıiń bolady,
Halyqqa bir tıyn paıdasy joq,
Kúnde bas qosqan jıyn bolady,
— degen sózderinen bastaýy, óz oıyn: “Nostradamýstyń bir aıtqany kelse, bir aıtqany kelmeıdi. Al baıaǵy Móńke bıdiń aıtqanynyńbári kelip tur”, – dep aıaqtaýy bı murasyna degen jalpy jurtshylyqtyń ózgeshe yqylasyn týdyrdy.
Saıyp kelgende, Móńke baba sońyna qaldyrǵan sózderinde keler kúnderge “ker zaman”, “aqyrzaman” dep en taqqanymen, munyń artynyń bári qaıyr bolyp, túbi jaqsylyqqa ushtasatynyn da boljaǵan tárizdi. Onyń:
Kúnderdiń kúninde aıtarlyqtaı zaman týady,
Sol zaman joqshylyqtyń bárin qýady.
Túrli-túrli halyq bolady,
Kúndiz-túni jaryq bolady,
— degen oılaryn óz basymyz búgingi qazaq balasynyń tarıhı otanynda keship jatqan táýelsiz kúnderine jorımyz. Al Móńke bıdiń ata jurtyndaǵy Aqtóbe, Shalqar qalalarynda kóshe atynyń berilýi, eskertkishin ornatý daıyndyǵy – sol “kúndiz-túni jaryq boladynyń” bastamasy shyǵar.
Serikqalı BÁIMENShE,
Fılologııa ǵylymynyń kandıdaty
“Egemen Qazaqstan” gazeti, 2000 jyl 29 qarasha
