التىن وردا حاندارىنىڭ اقىلشىسى، حالىق قامقورى بولعان ەدىگە باتىردىڭ توقتامىسپەن اراداعى سوعىسىن ارقاۋ ەتكەن اڭىز-اڭگىمە، داستان-جىرلار حالىق اراسىندا كەڭىنەن تاراعان. ونىڭ ءومىرى مەن سوعىستارى تۋرالى جىرلار قازاق قانا ەمەس، تاتار، نوعاي، قىرعىز، قاراقالپاق، باشقۇرت، قۇمىق، تۇرىكمەن، ت.ب. حالىقتار اراسىندا دا كەزدەسەدى. جىردىڭ ءداستۇرلى نۇسقالارىن كەزىندە ش.ءۋاليحانوۆ، پ.م.مەليورانسكي، گ.ن.پوتانين، ۆ.ۆ.رادلوۆ، ي.ن.بەرەزين، ا.بەلياەۆ، ن.ي.ۆەسەلوۆسكي، ءا.ديۆاەۆ، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ سياقتى عالىمدار مەن جازۋشىلار زەرتتەپ، جوعارى باعالاعان.
اكادەميك ۆ.م.جيرمۋنسكيدىڭ ايتۋىنشا، «ەر ەدىگە» جىرىنىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان 30 نۇسقاسى (ونىڭ 15-ءى قولجازبا كۇيىندە ساقتاۋلى) بار. ال قازاقستاننىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىندا جىردىڭ 6 نۇسقاسى ساقتالعان. شىن مانىسىنە كەلسەك، ەدىگە – 1352 جىلى اق وردا اسكەرلەرىنىڭ باس قولباسشىسى بالتىشاقتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل ءداۋىر ءوزارا قىرقىستىڭ ءورشىپ، اق وردانىڭ التىن وردادان ءبولىنىپ، ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولعان كەزى ەدى. ال اق وردا، ودان كەيىن بۇكىل التىن وردانىڭ بيلىگى توقتامىستىڭ قولىنا وتكەن كەزدە ەدىگە نەمەرە تۋىسى تەمىر قۇتلىق ەكەۋى ءامىر تەمىرگە بارىپ قوسىلدى. 1419 جىلى سارايشىق قالاسىنىڭ تۇبىندە ەدىگە توقتامىستىڭ بالاسى قادىربەردىنىڭ قولىنان قازا تابادى.
شامامەن ءحىV-XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاق اقىنى سىپىرا جىراۋ «ەدىگە بي» ەپيكالىق جىرىنىڭ بىردەن-ءبىر اۆتورى بولىپ تاريحتا ەسىمى قالدى. الايدا اۋىز ادەبيەتى ءداستۇرى بويىنشا اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان وسى جىردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى پايدا بولدى. وسىعان وراي «ەدىگە جىرى» (ش.ءۋاليحانوۆ نۇسقاسى), «ەر ەدىگە» (ق.ساتباەۆ نۇسقاسى), «مىرزا ەدىگە» ء(ا.ديۆاەۆ نۇسقاسى), «ەر ەدىگە» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ نۇسقاسى), «ەدىگە» (مۇرىن جىراۋ نۇسقاسى), «ءماۋلىمنياز – ەدىگە» (نارتۋعان نۇسقاسى), «ەدىگە باتىر ەپوسى» (قاراقالپاق نۇسقاسى), مىنە، وسىلاردىڭ اراسىندا كىسى ەسىمدەرىن اتاۋدا از-ماز اۋىتقۋشىلىقتار كەزدەسەدى.
الايدا جوعارىدا اتى اتالعان جىر نۇسقالارىنا ورتاق نارسە – ەدىگەنىڭ ەرلىكتەرى، اسقاق رۋحى، ومىرلىك مۇراتى ەش وزگەرىسسىز بەرىلگەنى قۋانارلىق جاي. قالاي دەگەندە دە، «ەر ەدىگە» – تاريحي-قاھارماندىق جىرلاردىڭ ورتاق اتاۋى ەكەنىنە ەش كۇمانىمىز جوق.
جىر قاھارمانى ەدىگەنىڭ وكشەسى ەكى ايىرىق، قولتىعىنان وكپەسى كورىنىپ تۇراتىن، باس تەرىسىن الدىنا الىپ جۋىپ تارايتىن انادان تۋى باتىرعا «پەرىدەن تۋدى» دەگەن اتاق الىپ بەرگەن.
قولتىعىنىڭ تەسىگى،
ۇشاتىن قانات ورىنى.
پەرى حالقى ۇشادى،
وزگەرتىلىپ بولىمى،– دەپ سۋرەتتەلەتىن جىردا ولەڭ شۋماقتارى بار. بۇنىڭ ءوزى ەدىگەنى وزگەلەردەن ەرەكشە بولمىس يەسى رەتىندە كورگىسى كەلگەن حالىقتىڭ وي-ارمانىنان تۋىنداعان بەينە ەكەنىنە تالاسىمىز جوق. وسىعان وراي ۇلتتىق ۆەرسياداعى جىردىڭ وسىعان ۇقساس ءبىر ۆاريانتىنا توقتالۋدى ماقسات ەتتىك.
كۇيەۋى قۇتتىقيا مەرت بولعاننان كەيىن ايەلى بوسانىپ، ۇلىن جىلقىبايدىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنا اپارىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولادى. توقتامىس حاننىڭ ەل قىدىرىپ جۇرگەن جانسىزى ءبىر كۇنى دالادا ويناپ وتىرعان ەدىگەنى كورىپ، توقتامىسقا حابار ەتەدى. «اسىلى، جىلقىبايدىڭ تۇقىمىنا بىتكەن بالا ەمەس، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، شەكەسى توقپاقتاي، مويىنى قۇرىقتاي، كوزى جانعان وتتاي جايناعان»، – دەيدى.
بالاسىن الىپ كەلسىن دەپ،
توقتامىس حابار بەرىپتى.
ءتىلىمدى الساڭ، بايبىشە،
حان بالاسى ەدىگە،
ەدىگەنى بەرمەيىك،
ءبىزدىڭ بالا نە قىلار،
تەك جيناعان مالعا يە بولار.
ءتىرى بولسا ەدىگە،
دۇشپاندى باسىپ كەك الار، – دەپ ەدىگەنىڭ ورنىنا جىلقىباي ءوز ۇلىن بەرىپ جىبەرەدى. ويتكەنى قۇتتىقيا حاننىڭ بالاسىنىڭ تەگى اسىل ەكەندىگىن، تەگىن جان بولمايتىنىن جۇرەگى سەزەدى. قۇتتىقيانى ولتىرگەن توقتامىس حان ونىڭ ۇلىنىڭ جانىن قياتىنىن دا كۇنىلگەرى بولجاپ بىلە الدى. ايتقانداي-اق، توقتامىس حان جىلقىبايدىڭ بالاسىنىڭ بىردەن باسىن شاۋىپ تاستايدى. الايدا ەدىگەنىڭ ءتىرى قالعانىنان حابارسىز ەدى. جۇرەگىنە قان قاتقان ەدىگە ساتەمىردىڭ ەلىنە بارىپ، ءۇش اي بويى تاڭداپ العان اتى كوكشۇباردى باعىپ جاتادى. ەرجەتكەن سوڭ توقتامىس حاندى ولتىرەدى. جىردا توقتامىس قانىپەزەر جاۋىز، ال ەدىگە ادىلدىكتى جاقتاۋشى رەتىندە كورىنەدى.
سونداي-اق قانقوجا ەسىمدى قالماقتىڭ اسكەرىمەن كەزدەسكەن كەزىندە:
ءبىز نوعاي دەگەن ەل ەدىك،
ەجەلدەن جاتقان ەر ەدىك.
قالماقتى كورسەك الارمىز،
تالقان قىلىپ دەپ ەدىك، – دەيتىن ەدىگەنىڭ سوزدەرىنەن اتا جاۋىنا دەگەن اشۋ-ىزا، وشپەندىلىك بايقالادى. قانقوجانىڭ ابىعاي دەگەن بالاسى، توعالاي دەگەن ەرى بولادى. ەدىگە 200 كىسى قولمەن شىعىپ، قالماقتىڭ 2 مىڭداي جاۋىنگەرىمەن بىرنەشە كۇن سوعىسادى.
احمەت پەن ەدىگە،
سۇر جەبەنى قولعا الدى.
تەبىنگىدەن تەبە اتتى،
ۇزەڭگىدەن ۇزە اتتى.
سۋىرىپ الىپ قورامساق،
جاۋعان قارداي بوراتتى.
قاۋمالاپ تۇرعان قالماقتى،
شۇبەرەكتەي كورمەدى.
بالداعى التىن الماستى،
باتىرلار جاۋعا سەرمەدى.
ءسويتىپ، 12 كۇن بويى شايقاسىپ، ەدىگەلەر قالماقتان جەرىن تارتىپ الادى.
شوقان نۇسقاسىندا ءسۇيىنشى سۇراۋعا بۇرىن جەتكەن 40 ەر ساتەمىر حانعا ەدىگەنىڭ قىزىن قۇتقارىپ الىپ كەلە جاتقانىن حابارلايدى.
كوش كەلەدى ىڭىرسىپ،
قازىنا جۇكتى تايلاعان.
ەدىگە وقشاۋ كەلەدى،
بيداي ءوڭدى، نۇر ءجۇزدى.
بەلىنە الماس بايلاعان،
قاپتالىندا قىز قاعاز.
قىرمىزى كيىپ ساندەنىپ،
التايىداي جايناعان.
حان قۋانىپ، كۇنگە، جەلگە تيگىزبەي الىپ كەلىڭدەر دەپ ولاردى قارسى الۋعا 3 سان قول جىبەرەدى. ۇلكەن قۇرمەتپەن قادىرلەپ، حان ۇلان-اسىر توي جاسايدى. قىزىن باتىرعا نەكەلەپ قوسادى.
ءوز جانىمدا قال دەدى،
جاعاسى التىن، جەڭى زەر،
اسىلدان تىككەن قارا تون،
ونى ۇستىنە كي دەدى.
سەن بولارسىڭ بي دەدى،
داۋ بىتكەندى شەش دەدى،
جاۋ بىتكەندى قىر دەدى.
ءسويتىپ، ساتەمىر ەلىندە حان بولىپ ەل بيلەگەن ەدىگە قولاستىنداعىلارعا ءادىل تورەلىك جۇرگىزەدى، ەلىنىڭ ابىرويىن ارتتىرادى. ساتەمىردىڭ قىزى اقبىلەكتەن نۇراددين اتتى ۇلى دۇنيەگە كەلگەندە:
كىم بالاسىن سۇيمەيدى،
سەن تۋعاندا، نۇرالىم.
توبەل بيە سويدىردىم،
ءتورت قىرلاپ وشاق ويدىردىم.
بالا كەسكە بولەتتىم،
التىننان شۇمەك ويدىرتتىم،
كۇمىستەن تۇبەك قويدىرتتىم، – دەپ ەدىگە ايتارلىقتاي شاتتىققا بولەنەدى. وسىلايشا جىردا ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن قازاقى كوزقاراس تولىق سيپات الادى. ەدىگە باتىردىڭ قانىمەن كەلگەن ەلجاندىلىق قاسيەت ونىڭ ۇلى نۇراددينگە دە قونادى. وعان دالەل – ەرجەتكەن سوڭ ءنۇرادديننىڭ دە جاۋعا جەرىن باستىرماۋ ءۇشىن جاساعان ەرلىك جورىقتارى.
ۇستىنە كيگەن اقساۋىت،
شاراينا بەلگە بايلادى.
جۇرۋگە جولدى سايلادى.
نەمەسە:
ءۇي سىرتىنان اق سۇڭگى،
بەلدەۋدەن الدى سۋىرىپ.
مىنە، وسىنداي جىر جولدارىنا تولى تاعى ءبىر داستان ەل اۋزىندا، حالىق جۇرەگىندە ساقتالىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتتى.
ال نارتۋعان نۇسقاسىندا قابانتيىن الىپتى جەڭىپ، ورنىن العان ەدىگە ساتەمىردىڭ جاۋدا كەتكەن 3 مىڭ جىلقىسىنا الىپتىڭ 3 مىڭ جىلقىسىن قوسا ايداپ، تاعى قانشاما دۇنيە-مۇلىكتى 300 تۇيەگە ارتىپ، قۇلدارعا جەتەكتەتىپ، ساتەمىر ەلىنىڭ شەتىنە كەلىپ كىرەدى. قاسىندا – حاننىڭ قىزى. ءسۇيىنشى سۇراۋشى كەلگەندە حاننىڭ جۇرەگى قۋانىشتان جارىلىپ كەتە جازدايدى. زور قۇرمەتكە بولەنىپ، حان ورداسىنا تۇسكەن باتىر كەڭەس قۇرىپ، حالىقتى بىرلىككە شاقىرادى. ەدىگە قابانتيىن داۋدەن قايتقان مالدى، دۇنيە-مۇلىكتى ۇشكە ءبولىپ، ءبىر بولىگىن ەلدەگى قارىپ-قاسارلارعا بەرەدى. مۇنان سوڭ ساتەمىر حان قىزىن باتىرعا قوسىپ، ۇلكەن توي جاسايدى. حان تويعا جينالعان ادامدارعا: – مەن باياعىدا قۇتتىقيادان جۇمىرتقا سۇراتقانىمدا، «ەدىگەگە تاعىمدى بەرەمىن» دەگەنمىن.
ادام جوق بۇل نوعايدا ارتىق تۋعان،
سۇڭقاردىڭ قادىرىن ءبىل، قولعا قونعان.
سوزىندە سالەمناما قۇسبەگى ايتقان:
«بولار دەپ نوعايلىعا وسى قورعان».
وسىنى ايتقان سوڭ ساتەمىر حان ەدىگەگە تاعىن بەرەدى. باتىر بۇل ايماقتاعى نوعايى، قازاعى، ماڭعۇلى، تاعى باسقاسى بار ءتورت ارىس ەلگە حان بولادى. ەدىگە ساتەمىر ەلىندە 12 جىلداي حاندىق قۇرادى. شىندىعىندا دا، ەدىگەنىڭ اقساق تەمىر قولاستىنداعى حورەزم جەرىن ونشاقتى جىل بيلەگەنىن كونە تاريح جوققا شىعارمايدى.
ەندەشە، اتا-بابالارىمىزدان قالعان وتانشىلدىق اتتى ۇلى سەزىمنىڭ جۇقاناسى بۇگىنگى ۇرپاقتاردىڭ بويىنان تابىلىپ، ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي بىلەتىنىنە جانە نىعايتاتىنىنا سەنگىمىز كەلەدى.
نۇرلان قۇمار، «انا ءتىلى».
