Altyn Orda handarynyń aqylshysy, halyq qamqory bolǵan Edige batyrdyń Toqtamyspen aradaǵy soǵysyn arqaý etken ańyz-áńgime, dastan-jyrlar halyq arasynda keńinen taraǵan. Onyń ómiri men soǵystary týraly jyrlar qazaq qana emes, tatar, noǵaı, qyrǵyz, qaraqalpaq, bashqurt, qumyq, túrikmen, t.b. halyqtar arasynda da kezdesedi. Jyrdyń dástúrli nusqalaryn kezinde Sh.Ýálıhanov, P.M.Melıoranskıı, G.N.Potanın, V.V.Radlov, I.N.Berezın, A.Belıaev, N.I.Veselovskıı, Á.Dıvaev, S.Seıfýllın, M.Áýezov, S.Muqanov sııaqty ǵalymdar men jazýshylar zerttep, joǵary baǵalaǵan.
Akademık V.M.Jırmýnskııdiń aıtýynsha, «Er Edige» jyrynyń orys tiline aýdarylǵan 30 nusqasy (onyń 15-i qoljazba kúıinde saqtaýly) bar. Al Qazaqstannyń Ortalyq ǵylymı kitaphanasynda jyrdyń 6 nusqasy saqtalǵan. Shyn mánisine kelsek, Edige – 1352 jyly Aq Orda áskerleriniń bas qolbasshysy Baltyshaqtyń otbasynda dúnıege kelgen. Bul dáýir ózara qyrqystyń órship, Aq Ordanyń Altyn Ordadan bólinip, óz aldyna jeke memleket bolǵan kezi edi. Al Aq Orda, odan keıin búkil Altyn Ordanyń bıligi Toqtamystyń qolyna ótken kezde Edige nemere týysy Temir Qutlyq ekeýi Ámir Temirge baryp qosyldy. 1419 jyly Saraıshyq qalasynyń túbinde Edige Toqtamystyń balasy Qadyrberdiniń qolynan qaza tabady.
Shamamen HIV-XV ǵasyrda ómir súrgen qazaq aqyny Sypyra jyraý «Edige bı» epıkalyq jyrynyń birden-bir avtory bolyp tarıhta esimi qaldy. Alaıda aýyz ádebıeti dástúri boıynsha aýyzdan-aýyzǵa taraǵan osy jyrdyń birneshe túrleri paıda boldy. Osyǵan oraı «Edige jyry» (Sh.Ýálıhanov nusqasy), «Er Edige» (Q.Sátbaev nusqasy), «Myrza Edige» (Á.Dıvaev nusqasy), «Er Edige» (Máshhúr Júsip nusqasy), «Edige» (Muryn jyraý nusqasy), «Máýlimnııaz – Edige» (Nartýǵan nusqasy), «Edige batyr eposy» (Qaraqalpaq nusqasy), mine, osylardyń arasynda kisi esimderin ataýda az-maz aýytqýshylyqtar kezdesedi.
Alaıda joǵaryda aty atalǵan jyr nusqalaryna ortaq nárse – Edigeniń erlikteri, asqaq rýhy, ómirlik muraty esh ózgerissiz berilgeni qýanarlyq jaı. Qalaı degende de, «Er Edige» – tarıhı-qaharmandyq jyrlardyń ortaq ataýy ekenine esh kúmánimiz joq.
Jyr qaharmany Edigeniń ókshesi eki aıyryq, qoltyǵynan ókpesi kórinip turatyn, bas terisin aldyna alyp jýyp taraıtyn anadan týýy batyrǵa «periden týdy» degen ataq alyp bergen.
Qoltyǵynyń tesigi,
Ushatyn qanat oryny.
Peri halqy ushady,
Ózgertilip bolymy,– dep sýretteletin jyrda óleń shýmaqtary bar. Bunyń ózi Edigeni ózgelerden erekshe bolmys ıesi retinde kórgisi kelgen halyqtyń oı-armanynan týyndaǵan beıne ekenine talasymyz joq. Osyǵan oraı Ulttyq versııadaǵy jyrdyń osyǵan uqsas bir varıantyna toqtalýdy maqsat ettik.
Kúıeýi Quttyqııa mert bolǵannan keıin áıeli bosanyp, ulyn Jylqybaıdyń úıiniń syrtyna aparyp tastaýǵa májbúr bolady. Toqtamys hannyń el qydyryp júrgen jansyzy bir kúni dalada oınap otyrǵan Edigeni kórip, Toqtamysqa habar etedi. «Asyly, Jylqybaıdyń tuqymyna bitken bala emes, jaýyryny qaqpaqtaı, shekesi toqpaqtaı, moıyny quryqtaı, kózi janǵan ottaı jaınaǵan», – deıdi.
Balasyn alyp kelsin dep,
Toqtamys habar beripti.
Tilimdi alsań, báıbishe,
Han balasy Edige,
Edigeni bermeıik,
Bizdiń bala ne qylar,
Tek jınaǵan malǵa ıe bolar.
Tiri bolsa Edige,
Dushpandy basyp kek alar, – dep Edigeniń ornyna Jylqybaı óz ulyn berip jiberedi. Óıtkeni Quttyqııa hannyń balasynyń tegi asyl ekendigin, tegin jan bolmaıtynyn júregi sezedi. Quttyqııany óltirgen Toqtamys han onyń ulynyń janyn qııatynyn da kúnilgeri boljap bile aldy. Aıtqandaı-aq, Toqtamys han Jylqybaıdyń balasynyń birden basyn shaýyp tastaıdy. Alaıda Edigeniń tiri qalǵanynan habarsyz edi. Júregine qan qatqan Edige Sátemirdiń eline baryp, úsh aı boıy tańdap alǵan aty Kókshubardy baǵyp jatady. Erjetken soń Toqtamys handy óltiredi. Jyrda Toqtamys qanypezer jaýyz, al Edige ádildikti jaqtaýshy retinde kórinedi.
Sondaı-aq Qanqoja esimdi qalmaqtyń áskerimen kezdesken kezinde:
Biz noǵaı degen el edik,
Ejelden jatqan er edik.
Qalmaqty kórsek alarmyz,
Talqan qylyp dep edik, – deıtin Edigeniń sózderinen ata jaýyna degen ashý-yza, óshpendilik baıqalady. Qanqojanyń Abyǵaı degen balasy, Toǵalaı degen eri bolady. Edige 200 kisi qolmen shyǵyp, qalmaqtyń 2 myńdaı jaýyngerimen birneshe kún soǵysady.
Ahmet pen Edige,
Sur jebeni qolǵa aldy.
Tebingiden tebe atty,
Úzeńgiden úze atty.
Sýyryp alyp qoramsaq,
Jaýǵan qardaı boratty.
Qaýmalap turǵan qalmaqty,
Shúberekteı kórmedi.
Baldaǵy altyn almasty,
Batyrlar jaýǵa sermedi.
Sóıtip, 12 kún boıy shaıqasyp, Edigeler qalmaqtan jerin tartyp alady.
Shoqan nusqasynda súıinshi suraýǵa buryn jetken 40 er Sátemir hanǵa Edigeniń qyzyn qutqaryp alyp kele jatqanyn habarlaıdy.
Kósh keledi yńyrsyp,
Qazyna júkti taılaǵan.
Edige oqshaý keledi,
Bıdaı óńdi, nur júzdi.
Beline almas baılaǵan,
Qaptalynda qyz Qaǵaz.
Qyrmyzy kıip sándenip,
Altaıydaı jaınaǵan.
Han qýanyp, kúnge, jelge tıgizbeı alyp kelińder dep olardy qarsy alýǵa 3 san qol jiberedi. Úlken qurmetpen qadirlep, han ulan-asyr toı jasaıdy. Qyzyn batyrǵa nekelep qosady.
Óz janymda qal dedi,
Jaǵasy altyn, jeńi zer,
Asyldan tikken qara ton,
Ony ústine kı dedi.
Sen bolarsyń bı dedi,
Daý bitkendi shesh dedi,
Jaý bitkendi qyr dedi.
Sóıtip, Sátemir elinde han bolyp el bılegen Edige qolastyndaǵylarǵa ádil tórelik júrgizedi, eliniń abyroıyn arttyrady. Sátemirdiń qyzy Aqbilekten Nuraddın atty uly dúnıege kelgende:
Kim balasyn súımeıdi,
Sen týǵanda, Nuralym.
Tóbel bıe soıdyrdym,
Tórt qyrlap oshaq oıdyrdym.
Bala keske bólettim,
Altynnan shúmek oıdyrttym,
Kúmisten túbek qoıdyrttym, – dep Edige aıtarlyqtaı shattyqqa bólenedi. Osylaısha jyrda ulttyq dúnıetanym men qazaqy kózqaras tolyq sıpat alady. Edige batyrdyń qanymen kelgen eljandylyq qasıet onyń uly Nuraddınge de qonady. Oǵan dálel – erjetken soń Nuraddınniń de jaýǵa jerin bastyrmaý úshin jasaǵan erlik joryqtary.
Ústine kıgen aqsaýyt,
Sharaına belge baılady.
Júrýge joldy saılady.
Nemese:
Úı syrtynan aq súńgi,
Beldeýden aldy sýyryp.
Mine, osyndaı jyr joldaryna toly taǵy bir dastan el aýzynda, halyq júreginde saqtalyp, bizdiń dáýirimizge jetti.
Al Nartýǵan nusqasynda Qabantıyn Alypty jeńip, ornyn alǵan Edige Sátemirdiń jaýda ketken 3 myń jylqysyna Alyptyń 3 myń jylqysyn qosa aıdap, taǵy qanshama dúnıe-múlikti 300 túıege artyp, quldarǵa jetektetip, Sátemir eliniń shetine kelip kiredi. Qasynda – hannyń qyzy. Súıinshi suraýshy kelgende hannyń júregi qýanyshtan jarylyp kete jazdaıdy. Zor qurmetke bólenip, han ordasyna túsken batyr keńes quryp, halyqty birlikke shaqyrady. Edige Qabantıyn dáýden qaıtqan maldy, dúnıe-múlikti úshke bólip, bir bóligin eldegi qarip-qasarlarǵa beredi. Munan soń Sátemir han qyzyn batyrǵa qosyp, úlken toı jasaıdy. Han toıǵa jınalǵan adamdarǵa: – Men baıaǵyda Quttyqııadan jumyrtqa suratqanymda, «Edigege taǵymdy beremin» degenmin.
Adam joq bul noǵaıda artyq týǵan,
Suńqardyń qadirin bil, qolǵa qonǵan.
Sózinde sálemnama qusbegi aıtqan:
«Bolar dep noǵaılyǵa osy qorǵan».
Osyny aıtqan soń Sátemir han Edigege taǵyn beredi. Batyr bul aımaqtaǵy noǵaıy, qazaǵy, mańǵuly, taǵy basqasy bar tórt arys elge han bolady. Edige Sátemir elinde 12 jyldaı handyq qurady. Shyndyǵynda da, Edigeniń Aqsaq Temir qolastyndaǵy Horezm jerin onshaqty jyl bılegenin kóne tarıh joqqa shyǵarmaıdy.
Endeshe, ata-babalarymyzdan qalǵan otanshyldyq atty uly sezimniń juqanasy búgingi urpaqtardyń boıynan tabylyp, el táýelsizdigin saqtaı biletinine jáne nyǵaıtatynyna sengimiz keledi.
Nurlan QUMAR, «Ana tili».
