ول وزىنە بەرگەن ەسىمدى تولىق اقتادى. كسرو كەزىندە دە، سودان كەيىن جىلدارى دا ورىس-قازاقتا لازەر فيزيكاسى سالاسىندا عالىمنان اتى وزعان عالىم كەزدەسكەن ەمەس. بۇگىن دە سولاي.
عالىم مىرزاعا تيەسىلى اتاق-دارەجە تەك تۇڭعىش دەگەن انىقتاۋىشىمەن ايشىقتالىپ تۇر. بۇكىلوداقتىق ستۋدەنتتىك قۇرىلىس وتريادىنىڭ اۆتورى جانە تۇڭعىش كومانديرى بولدى. 21 جاسىندا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ستۋدەنتتەر وتريادىنىڭ، 26 جاسىندا بۇكىلوداقتىق ستۋدەنتتەر وتريادىنىڭ تۇڭعىش كومانديرى بولدى. سول جىلى كسرو-نىڭ «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
لازەر تەحنيكاسى سالاسىندا تەحنيكا عالىمدارىنىڭ دوكتورى، 1984 جىلى عىلىم جانە تەحنيكا سالاسىندا كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتاندى.
وداق كۇيرەگەن بەتتە ەل پرەزيدەنتىنىڭ شاقىرۋىمەن قازاق ەلىنە كەلدى. العاشقى ۇكىمەت قۇرامىندا پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، عىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى قىزمەتىن اتقاردى.
– عالىم مىرزا، 1992-1993 جىلى تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىندا ءجۇردىڭىز. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگە تاسىنىڭ قالانۋىندا ءسىزدىڭ دە قولتاڭباڭىز بار. قازىر سول جىلداردا ەل نازارىندا جۇرگەن تۇلعالاردى اقوردادان نەمەسە باسقا جاقتان ىزدەيتىن بولدىق. ءسىز قايدا ءجۇرسىز؟
- مەنى اقوردادان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. مەن ەركىن اداممىن، ءومىر اعىسى قايدا جەتەلەسە سوندا جۇرەمىن.
قازىر ماسكەۋدە ءجۇرمىن. ءجيى بولماسا دا ەلگە بارىپ تۇرامىن. ولاي بولماۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى مەنىڭ تامىرىم دا، ءتۇپ –قازىعىم دا قازاق جەرى. «ءجيى بولماسا دا» دەگەن ءسوزىمدى ونشا قۇپتاي قويماعانىڭىزدى سەزىپ وتىرمىن. قازىرگى تەحنولوگيالار ەكى ەل اراسىنداعى قاشىقتىقتى ءبىر ساتتە عانا شەشىپ بەرەدى. سوندىقتان، مەنىڭ مەكەن-جايىم ءومىرى اعىسى جەتەلەپ بارىپ توقتاعان نۇكتە. سول نۇكتەدە قانشالىقتى ايالدايتىنىم تەك ءبىر اللانىڭ وزىنە ايان. ودان باسقا سەبەپ ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق. ءبىر كەزدەرى قازاقستاندا كوبىرەك تۇرسام، قازىر رەسەيدە كىدىرىپ قالدىم.
– عالىم مىرزا، ەلدەن جىراق جۇرسەڭىز دە قازاقستاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى باقىلاپ وتىراتىنىڭىز باسىلىم بەتتەرىندەگى سۇحباتتارىڭىزدان بايقالىپ قالادى. سىرت كوز رەتىندە، بىراق جاناشىر كوز رەتىندە ەلدە ءوتىپ جاتقان ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ بارىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- سوڭعى ەكى جىلدا، ءتىپتى سوڭعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكەن كەزدەن باستاپ تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مۇراگەرى بولىپ قالۋ ءۇشىن كۇرەس باستالىپ كەتتى. بىراق ونى كولەڭكەلەردىڭ كۇرەسى دەۋگە بولادى. سەبەبى ەلدەگى ساياسي جاعدايدىڭ بەتالىسىنا قاراپ، ەلباسىنا قارسى شىعاتىندار دەپ جوق دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق ونىڭ ورىنتاعىنان ۇمىتتەنەتىندەر، مۇراگەر بولۋدان ۇمىتتەنەتىندەر از ەمەس. ولاردىڭ الدىڭعى ساپىندا «تەكتى اريستوكرتاتتار» مەن بيلىك باسىنداعىلاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى. العاشقى تارتىستىڭ بەتالاسى جانە جەڭىستىڭ كىمنىڭ پايداسىنا شەشىلگەنى بەلگىلى بولىپ قالدى. ساياسي جۇيە پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ارتتىرۋ قاجەت جانە پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە ءوتۋ كرەك دەپ مالىمدەي وتىرىپ، دەموكراتيادان ءبىر ادىم كەيىن شەگىنگەنىن جانە ساياسي دەكلاراتسيانىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن كەتىرىپ العاندىعىن بايقامادى. دەموكراتيا قاتىپ قالعان جۇيە ەمەس، ول ەۆوليۋتسيالىق قۇبىلىس. بىراق قازاقستاندىق دەموكراتيانىڭ ءون بويىندا ءاۆتوريتاريزمنىڭ دوزاسى باسىمىراق. بۇل رەتتە اۆتوريتارلى دەموكراتيا، سىرتقى قابىقشا، ءتىپتى دەكوراتسيا دەگەن پىكىرگە ءىشىنارا قوسىلۋعا بولادى.
–قازاق وپپوزياسىنىڭ بۇگىنگى كەلبەتىنە قانداي باعا بەرەسىز؟ جالپى، قازاق وپپوزيتسياسى ءوزىنىڭ بەت-كەلبەتىن ايقىنداپ ۇلگىردى مە؟
– مەن سىزگە قارسى قارسى سۇراق قويايىن. مەن سىرتتا جۇرسەم دە قازاقستانداعى ساياسي قۇبىلىستاردى باقىلاپ جۇرەمىن. قازىر كەي كەزدەرى، ەكى وپپوزيتسيا ءالسىز، بيلىك –مىقتى دەگەن پىكىرلەردى ەستىگەندە «نەگە ولاي؟» دەگەن ويعا بەرىلەتىن بولىپپىن. مەنىڭشە، قالىپتاسا الماعانىنا، بەت-بەينەسىن تانىتا الماعانىنا وپپوزيتسيا كىنالى ەمەس. بىزدە ونىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەندەر بارشىلىق. جانە ولار وزدەرىنە قارسىلاستارىنىڭ ساياسي كۇش رەتىندە قالىپتاسپاۋى ءۇشىن جاتىرىندا تۇنشىقتىرۋعا نەمەسە كۇش قولدانۋعا دەيىن باردى. ءيا، قازاق وپپوزيتسياسى قالىپتاسپادى. بۇل –شىندىق.
– بۇدان وپپوزيتسيا ءالسىز نەمەسە ونىڭ قاتارىن تولىقتىرىپ تۇرعاندار دا ءالسىز دەپ وي تۇيە بەرۋگە بولادى دەگىڭىز كەلە مە؟
– تاۋلاردىڭ اسقاقتىعى ءبىر-بىرىمەن يىق تىرەسىپ تۇرعان شىڭدارى عانا ايقىندالادى. ەگەر، وپپوزيتسيا ءالسىز بولسا، وندا بيلىك جۇيەسى ساياسي-ەكونوميكالىق بلوگىنىڭ مىقتىلىعىن قالاي بىلە الامىز؟. بۇگىنگى وپپوزيتسياعا قوعامنىڭ بەرىپ وتىرعان باعاسى - بيلىكتىڭ يدەولوگياسى، كوزقاراسى.
– ءسىز حالىقارالىق دەڭگەيدەگى عالىمسىز. ءسىز – تەحنوكراتسىز. لازەر سالاسى تەحنولوگياسىندا باعىندىرعان بەلەستەرىڭىز جەتەرلىك. قازىر ءسىز قانداي ويلار مازالايدى؟ مىسالى، قوعامدىق ساياسي عانا ەمەس، گۋمانيتارلى، الەۋمەتتىك سالادا؟ عىلىمنان قول ءۇزىپ قالعان كەيىنگى جىلدارى ءبىراز جايتتارعا جاۋاپ ىزدەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن سياقتىسىز. ؟
- ارينە، كەزىندە كوپ جايتتارعا ءمان بەرمەپپىن. سەبەبى مەنى قىزىقتىرعان جانە بىلگىم كەلگەن ماسەلەلەر ماعان سىرىن الدىرمادى.سەبەبى مەندە ونىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بولمادى. مىسالى، دەموكراتيا. ءبىز مۇنىڭ ءتۇپ-توركىنىن اڭعارىپ ۇلگىردىك پە؟ تەك قانا اينالامىزداعى ەلدەر سول پرينتسيپپەن ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلاتىنىن عانا بىلدىك. مىسالى، امەريكا دەموكراتياسىنىڭ قاينار كوزى نە؟ ول باتىستا قالاي پايدا بولدى، ول تمد كەڭىستىگىندەگى ەلدەردە، كەڭەستىك جۇيەدەن ارىلا قويماعان ەلدەردە جەرسىنە الدى ما؟ وعان مۇمكىندىك بار ما؟ مۇنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىز ەدى. قازىر وسى جايتتارعا دەگەن كوزقاراسىم اناعۇرلىم وزگەرگەنىن بايقاپ ءجۇرمىن.
قازىر قازاق حالقىنىڭ شىعۋ، پايدا بولۋى تاريحىنىڭ ءبىز پايىمداپ ۇلگىرمەگەن تۇستارى بارشىلىق. مىسالى «ءجۇز» دەگەن ۇعىم قىزىقتىرىپ ءجۇر.
ارينە، قازاق دەگەن ۇلتتى ءبىرتۇتاس كۇش رەتىندە قاراستىرۋ ءبىرتۇتاس ۇلت بولعاندا عانا حالىق ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن، ءتىپتى ۇلت زيالى ۇشىن ءتيىمدى. بىراق كىمنىڭ قاي جۇزگە تيەسىلى ەكەنىن ايشىقتاپ تۇراتىن، سوعان بىرەۋلەردىڭ باسىمدىق بەرەتىنى بەلگىلى. بىراق ءدال سول جايت نەدەن كۇش الىپ تۇر. ماعان بۇل جاعى تۇسىنىكسىز ...
– قازىر الەم الدىندا قازاق ۇلتىنىڭ ايبىنىن اسىرىپ جۇرگەن تۇلعالارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى - سىرت جەردە. ۇلت يميدجىنە اينالعان تۇلعالاردىڭ قاتارىندا تيمۋر بەكمامبەتوۆ، قاناتجان الىبەكوۆ جانە ءسىز، عالىم ابىلسەيىتوۆ تە بار.
- مەن ءوزىمدى ۇلت ءيميدجىن كوتەرىپ جۇرگەن تۇلعالاردىڭ قاتارىندامىن سانامايمىن.
– دەسەك تە، 1984 جىلى عىلىم جانە تەحنيكا سالاسىندا كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، كسرو عىلىم اكادەمياسى لازەر ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە تۇڭعىش ديرەكتورى ابىلسەيىتوۆتىڭ پوتەنتسيالىن تۋعان ەلى قاجەتسىنبەگەندىكتەن سىرت جەردە ءجۇر مە؟
– مەنى قازاق ەلى قاجەتسىندى مە؟ كەزىندە قاجەت بولعان شىعارمىن قازىر، ءسىزدىڭ تىلىڭىزبەن ايتقاندا اقىل-وي، كۇش-قۋاتىمدى قازاقستاندا ەشكىم قاجەتسىنىپ وتىرعان جوق.
– قازىر رەسەيدى سلاۆيانوفيل يدەياسى كەزىپ ءجۇر. سكينحەد، نەوفاشيستەر دەگەن تاعى بار. سكينحەد، نەوفاشيستەر ءۇشىن ءسىز ازيالىقىز، قازاقسىز. سىزگە قازىر ماسكەۋدە ءجۇرۋ قورقىنىشتى ەمەس پە؟
– ماعان قورقىنىشتى ەمەس. تۇك تە. سەبەبى ءسىز ايتقانداردىڭ يدەياسىمەن بىلعانباعان دوستارىمنىڭ، تانىستارىمنىڭ ورتاسىندامىن. وتباسىم دا وسىندا. كوشەگە سيرەك شىعامىن. مەتروعا، ەلەكتريچكاعا مىنبەيمىن. قالا ىشىندە جەكە اۆتوكولىگىممەن جۇرەمىن. باس اماندىعىمنىڭ، وتباسى مۇشەلەرىمنىڭ اماندىعىن دا ءبىر اللاعا اماناتقا تاپسىرىپ قويعان قازاقپىن.
– قازىر نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز؟
- ماسكەۋلىك دوستارىم بۇرىننان جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان جانە رەسەيلىك-ماسكەۋلىك نارىقتان ورىن الىپ ۇلگىرگەن بيزنەس-جوباسىنا قاتىسۋعا شاقىرعان. قارسىلىق بىلدىرە المادىم. قازىرگى جۇمىسىم وتباسىمدى جانە ءوزىمدى بارلىق قاجەتتىلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە جانە تۋعان وتانىما ورالعاننان كەيىنگى ومىرىمە قاجەتتى قور جيىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
– ءسىز ۇزاق جىلداردان بەرى سىرت جەردە ءجۇرسىز. سىرت كوزبەن، بىراق جاناشىر كوزبەن قاراعاندا قازاق ەلى سوڭعى جىلدارى قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتى؟
– ءسىز مەنى تاعى دا «سىرتتا ءجۇرسىز، تۋعان جەرىڭىزدەن جىراق ءجۇرسىز»، «تەك سىرتتاي عانا باقىلاپ ءجۇرسىز» دەپ وتىرسىز. سەنسەڭىز، تۋعان ەلىمدى ويلاپ ۇيىقتايمىن، تۋعان جەرىم جايلى ادەمى اسەرمەن ۇيقىمنان ويانامىن.
مەن بۇل جەردە قالجىڭداپ وتىرعانىم جوق. مەن، قازىر شىندىعىندا دا قازاقستاننىڭ تاريحى، وتكەن تاريحى جايلى ماتەريالداردى جازۋعا كىرىستىم. ەگەر، اللا ءساتىن سالسا، جەكە كىتاپ بولىپ شىعىپ تا قالار. قازاقتا «ءومىر اعىسىنا ىلەسكىڭ كەلسە، وتكەنىڭدى زەردەلە» دەگەن قاناتتى ءسوز بار.
تاعى دا قاناتتى سوزگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. ءبىر تاريحشى: «تاريح ءبىزدىڭ زامان شىندىعى تۋرالى تۇسىنىگىمىزدى جىلدامداتاتىن ەرەكشە عىلىم» دەگەن ەكەن. قازاق ەلىنىڭ سوڭعى جىلدارى قانداي جەتىستىكتىگى –تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا دەگەن تاريحي مۇمكىندىكتى ءساتتى تۇردە پايدالانا الدى. قازىرگى بيلىكتىڭ ەڭ باستى جەڭىسى ۇلان-بايتاق جەردى قازاققا تيەسىلى دەپ زاڭداستىرىپ بەردى. راس، رەسەيمەن، قىتايمەن جانە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىمەن شەكارا بولىسىندە ازداعان پروبلەمالار بولدى، ەسەمىزدى جىبەرىپ العان تۇستار دا جوق ەمەس، بىراق كاتاستروفالىق سيپاتتا ەمەس.
– سول جەتىستىكتەن ءبىر قادام بولسا دا كەرى كەتكەن تۇستارىمىز تۋرالى نە ايتاسىز؟
– قازاقتار سول جەردى يگەرە الماي جاتىر. جەر دەگەن ۇعىمدى كەڭ ماعىنادا الىپ وتىرعانىمدى ۇعىنىپ وتىرعان بولارسىز. قازاقتىڭ دەربەس، تاۋەلسىز ەل اتانعانىنا 30 جىلعا جاقىنداپ قالدى. جەردى، ۇلان-بايتاق دالانى يگەرۋ ءۇشىن، ونى قاجەتتىلىككە جاراتۋ ءۇشىن سوعان سايكەس ەكونوميكا بولۋى قاجەت. جەراستى بايلىقتارىن يگەرۋ ءۇشىن باعىتتالعان، سونى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىپ جاتقان ەكونوميكا ەمەس، قازاقتىڭ جەتىدەگى بالاسى مەن جەتپىستەگى قارتىنا دەيىن جۇمىسقا تارتىلعان ىشكى ۇلتتىق ەكونوميكا. مۇنداي ەكونوميكانى ەشكىم قۇرمايدى، ول ەۆوليۋتسيالىق جولمەن قالىپتاسادى.
قازىر قازاقستاندا تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن بوي كوتەرگەن جاڭا ءوندىرىس وشاعى بار ما؟ جوق. اۋىل جاعدايى قالاي؟ ۇندەمەيسىز.
قىتايعا قاراڭىز. ول قازىر الەمدىك تاۋاردىڭ نەگىزگى گامماسىن ءوندىرىپ جاتىر. ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنەن باستاپ، ەلەكترونيكاعا دەيىن. بۇل حالىقتىڭ قانىندا قالىپ قويعان وتىرىقشىلىقتىڭ جەمىسى.
ال ءبىزدىڭ جەر، ءبىزدىڭ دالا – كوشپەندىلەردەن قالعان مۇرا. اتا-بابامىز ۇستانىپ وتكەن ءداستۇر، يەن دالانى ساقتاپ قالعان كۇشتىڭ بەلگىلەرى ءبىزدىڭ قانىمىزدا قالماۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىز كسرو-دان، سونان سوڭ رەسەيدىڭ ىقپالىنان ءبولىنىپ شىققان سوڭ وتكەنىمىزدى ەسكە الۋىمىز قاجەت. ەگەر قاجەت بولسا، تەگىمىزدى جانە قانىمىزدىڭ توبىنا دەيىن. جارايدى، بۇل بولەك اڭگىمە، كەلەسى سۇحباتىمىزدىڭ تاقىرىبى.
ازىرگە، دەربەستىكتىڭ، ء(وزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە الاتىن) مەحانيزمنىڭ تەتىكتەرىن دۇرىس ويلاستىرا الماي جاتقان ءتارىزدى.
–وسى اڭگىمەنى ودان ءارى جالعاستىرساق. قازىر رەسەيلىك ساراپشىلار «ازيالىق حالىقتار، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى كوشپەندىلىكتىڭ گەنىنەن ءارى ارىلىپ بىتكەن جوق. كوشپەندىلىك گەنى ولارعا وزگە حالىقتارمەن الەمدىك ەكونوميكالىق تايتالاستا اشىق ايقاسقا تۇسۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى» دەپ قالادى؟
– كوشپەندىلىك دەيسىز بە، گەن دەيسىز بە؟ كوشپەندىلىك ۇعىمىنىڭ اياسى كەڭ. ونىڭ ءتۇپ-تامىرى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنەن ءنار الىپ جاتىر. سوندىقتان، كوشپەندىلەر تۋرالى ماسەلەنى تار شەڭبەردە ەمەس، كەڭ، الەمدىك وركەنيەت تۇرعىسىنان الىپ قاراساق ارتىق بولماس، ودان بولەك، ءبىز كەڭ-بايتاق جەرىمىزدە، وسى جەردىڭ دەمى بويىمىزدا قالىپتاستىرعان مەنتاليتپەن جانە تاربيەمىزبەن ۇلان-عايىر دالامىزدا عالامدىق ەكونوميكانىڭ جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز.
دۇرىس ۇيىمداستىرىلسا، باستىسى دايىندىقپەن، جاناشىرلىقپەن ۇيىمداستىرىلسا، كەز-كەلگەن الەمدىك جارىسقا (ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق) قاتىسۋعا بولادى.
– قازىر ەل ىشىندە بويقوڭىر كەشەنىن رەسەيگە جالعا بەرۋدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تۇلعالاردىڭ قاتارىندا ابىلسەيىتوۆ مىرزا دا بولعان دەگەندى ايتىپ قالادى.
– 1991 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ماسكەۋدە جۇرگەن جەرىمنەن ەلگە شاقىردى. عىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدىم.
سالماعى عاسىرعا بەرگىسىز العاشقى ءۇش جىل بويى، ءسىز ايتپاقشى «مەملەكەتتىلىكتىڭ ىرگەتاسىن قالادىق». مەنىڭ قولتاڭبام قالعان «ىرگە تاستاردىڭ» بىرىندە «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى دا بار. عارىشكەرلەردىڭ قاجەتتىلىگىن جانە بايقوڭىر كەشەنىن تۇپكىلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا «عارىش ايلاعىن رەسەيگە جالعا بەرەيىك» دەپ ۇسىنىس ايتقانمىن. سەبەبى وندا بۇرىنعى كسرو-نىڭ كوسموناۆتيكاداعى عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە وندىرىستىك پوتەنتسيالى قالدى. ەشقانداي پروبلەماسىز، قايتا قاراۋسىز شەشىلدى. بۇل دۇرىس شەشىم بولدى. كوسمودروم كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقستانعا سالماقتى ەكونوميكالىق ءتۇسىم اكەلىپ تۇر.
– سوڭعى جۇزجىلدىقتا كونتينەنت ازيالىق، لاتىنامەريكالىق بولىپ بولىنە باستادى. ءتىپتى افريكالىقتاردىڭ وزدەرى جەكە وداق قۇرىپ العان. اراب ەلدەرىنىڭ ليگاسى دەگەن تاعى بار. ەۋرازيالىق كونتينەنتتە تۇركى حالىقتارى از ەمەس جانە ولاردىڭ ورتاق مۇددەلەرى دە جوق ەمەس. مۇمكىن، جالپى تۇركى ەلدەرىنىڭ ءبىر ورتاق ۇيىمى كەرەك شىعار. مۇنىڭ العىشارتتارى وتكەن جۇزجىلدىقتاردا بايقالىپ قالعان جوق پا؟
– بۇل جەردە تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ ورتالىعى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىڭىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. جالپىعا بىردەي ورتالىق نەمەسە وداق توڭىرەگىندە توپتاسۋ – ءاربىر حالىقتىڭ جانە ءاربىر ۇلتتىڭ ەرىكتى شەشىم. سەبەبى مۇنداي جاعدايدا ءسىز ايتىپ وتىرعان وداقتا نەمەسە ورتالىقتا باس قوسۋعا ىقىلاستى مەملەكەت ءوزىنىڭ ەگەمەندىگىنىڭ ءبىر بولشەگىمەن بولىسۋگە دايىن بولۋ كەرەك.
قازىر مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، بۇرىنعى كسرو كەڭىستىگىن مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ وداعى نەمەسە بىرلەستىگىن قۇرۋدىڭ العىشارتتارىن (وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى دە) كورىپ تۇرعانىم جوق.
– بۇل يدەيا، سىزدىڭشە الداعى ونجىلدىقتاردا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس پە؟
– جۋىق ارادا ورىندالا قويمايدى.
– ەندى بۇگىنگى قازاق ەليتاسى جايىنا ورالساق پا دەيمىن. قازىرگى قازاق ەليتاسى قازاق ماسەلەسىن، ۇلت مۇددەسىن اينالىپ وتۋگە تىرىسادى. نەلىكتەن؟
– مەن ولارمەن (قازاق ەليتاسىمەن) ارالاسپايمىن جانە ول ورتادان الىس ءجۇرمىن. قازىرگى ەليتانىڭ بار ماقساتى وزدەرى ۇيىمداستىرعان بيلىككە قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىرىلعان.
– سوندا، ولار ءۇشىن قازاق ماسەلەسى يگەرىلمەگەن بوس كەڭىستىك پە؟
– قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ەليتانىڭ قاتارى ءالى تىم از، ءارى اسا ىقپالدى دا ەمەس.
– ولار قازاق مۇددەسىنە قاشان بەت بۇرادى؟ جانە وعان قانداي پروتسەسستەر سەبەپ بولۋى مۇمكىن.
– ءدال قازىر مۇمكىن ەمەس.
– قانداي جايتتار كەدەرگى بولىپ تۇر...
– ءسىز ايتىپ وتىرعان ەليتا ەكىگە جارىلعان جانە سول ەكى توپتىڭ اراسىنداعى سىرت كوز بايقاپ ۇلگىرگەن كۇرەستى، تەكەتىرەستى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. بۇل تەكەتىرەستىڭ سالدارىنان ولاردىڭ قوعامدىق، ساياسي سفەرادا جاۋلاپ العان كەڭىستىكتەر اۋقىمى ۋاقىت وتكەن سايىن ۇلعايىپ كەلەدى. قازاقستانداعى بيلىك پەن وپپوزيتسيا اراسىنداعى كۇرەس دەموكراتيالىق سفەرانىڭ اۋقىمىنان شىعىپ، ءداستۇرلى ۇلگىگە بەت الدى. مەن بۇل جەردە ەليتالار اراسىنداعى كۇرەس ماسەلەسىن قوسا مەڭزەپ وتىرعانىمدى ءتۇسىنىپ وتىرعان بولارسىز دەپ ويلايمىن.
– باتىس مادەنيەتىندەگى مۋلتيكۋلتۋراليزم بىزدە جەرسىنە باستاعانداي. جانە ونى جەرسىندىرۋگە مۇددەلى بولىپ جۇرگەندەردىڭ اسا ىقپالدى توپتار ەكەندىگى جانە ولاردىڭ قاتارى ءبىز ويلاعاننان مۇلدەم كوپ ەكەنى بايقالىپ قالدى.
– تاعى قانداي جايتتىڭ شەتىن شىعارعالى وتىرعانىڭىزدى تۇسىنبەدىم.
– بۇل جايت الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا باتىستىق ۇعىمنىڭ جەرسىنىپ كەتپەۋىنە جانە قازاق حالقىنىڭ جابايى تۇردە ەۋروپالانۋىنا اكەلىپ سوقپاي ما؟
–جوق. تاعى دا جوق. قازاق ەتنوسىنا تونەر قاۋىپ بولسا، (باسقا كەز كەلگەن ەتنوس سياقتى) ول وزگەدەن ەمەس، ءوزىنىڭ ءتۇپ تامىرىندا، جاتىر دەر ەدىم.
– مۇنداي جاعدايدىڭ قازىرگى زاماندا ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە بولىپ جاتقان قانتوگىستەر دالەلدەپ تۇر ەمەس پە؟.
– قازىر الەمدە ەشكىمگە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان جوق.
تاياۋ شىعىستا زتنوستار اراسىنداعى قاقتىعىس شەكتەن شىعىپ كەتتى. بىراق ءسىز ايتىپ وتىرعان قاتەردەن ولار ادا جانە ماقساتتارى ءبىر-ءبىرىن ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرۋگە باعىتتالماعان.
– ال شىعىستىڭ، ازيانىڭ شاعىن مەملەكەتتەرىنىڭ ەۋروپالانۋى جانە جانە باتىس تاراپىنان سولاي ەتۋگە ماجبۇرلەيتىن يدەيانىڭ باتىستىق اعىمداعى كۇشتەردىڭ ساناسىندا ۇيا سالىپ ۇلگىرگەنىن جوققا شىعارا المايتىن شىعارسىز؟
– ەسىڭىزدە بولسىن، ەۋروپالانۋ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇمىتۋ ەمەس. ەۋروپالانۋ ەتنوستاردىڭ، حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن رۋحاني تۇردە قارىم –قاتىناس جاساپ تۇرۋى. بۇل كەز كەلگەن ەتنوسقا، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا جاقسىلىقتان وزگە ەشنارسە اكەلمەيدى.
– داعدارىس تولقىنى جايلى ەل ىشىندە قاراما-قايشى پىكىر كوپ. كەيبىرەۋلەر ونىڭ كەرى اسەرىنە كوبىرەك توقتالسا، ەكىنشى جاق بۇل ءبىزدىڭ ەس جيىپ، قور جيىپ الۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى دەيدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قالاي؟
– داعدارىس جاقسى قۇبىلىس ەمەس. بىراق كەيبىر اقىلدى ادامدار داعدارىستىڭ قۇشاعىنان پايدانى سۋىرىپ الا الادى. داعدارىستىڭ سالماعى ەكونوميكاسى تەك شيكىزاتقا نەگىزدەلگەن جانە الەمدىك نارىقتا تاۋارلارى سۇرانىسقا يە ەمەس ەلدەرگە قاتتى سەزىلۋى مۇمكىن. قازاقستان ەكونوميكاسى الەمدىك داعدارىستى كۇلىپ قارسى الىپ، كۇلىپ شىعارىپ سالادى دەپ ايتا المايمىن.
بىراق، كىم بىلەدى، ءبارى دە وتەدى – كەتەدى. بيلىك الەمدىك داعدارىستى جەڭىل عانا ۇرەيمەن شىعارىپ سالۋى مۇمكىن.
– سوڭعى سۇراق. داعدارىس ساياسي ەليتانىڭ مۇددەسىنە جانە قالتاسىنا قانشالىقتى اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
– اسەر ەتپەيدى.
–اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
راۋان ءىلياسوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
