Ol özıne bergen esımdı tolyq aqtady. KSRO kezınde de, sodan keiın jyldary da orys-qazaqta lazer fizikasy salasynda Ǧalymnan aty ozǧan ǧalym kezdesken emes. Bügın de solai.
Ǧalym myrzaǧa tiesılı ataq-däreje tek Tūŋǧyş degen anyqtauyşymen aişyqtalyp tūr. Bükılodaqtyq studenttık qūrylys otriadynyŋ avtory jäne tūŋǧyş komandirı boldy. 21 jasynda Mäskeu memlekettık universitetındegı studentter otriadynyŋ, 26 jasynda B
ükılodaqtyq studentter otriadynyŋ Tūŋǧyş komandirı boldy. Sol jyly KSRO-nyŋ «Qūrmet belgısı» ordenımen marapattaldy.
Lazer tehnikasy salasynda tehnika ǧalymdarynyŋ doktory, 1984 jyly ǧylym jäne tehnika salasynda KSRO-nyŋ memlekettık syilyǧynyŋ iegerı atandy.
Odaq küiregen bette el Prezidentınıŋ şaqyruymen Qazaq elıne keldı. Alǧaşqy Ükımet qūramynda Premer-ministrdıŋ orynbasary, Ǧylym jäne jaŋa tehnologiialar ministrı qyzmetın atqardy.
– Ǧalym myrza, 1992-1993 jyly Täuelsız qazaq elınıŋ tūŋǧyş Ükımetınıŋ qūramynda jürdıŋız. Memlekettılıgımızdıŋ ırge tasynyŋ qalanuynda sızdıŋ de qoltaŋbaŋyz bar. Qazır sol jyldarda el nazarynda jürgen Tūlǧalardy Aqordadan nemese basqa jaqtan ızdeitın boldyq. Sız qaida jürsız?
- Menı Aqordadan ızdeudıŋ qajetı joq. Men erkın adammyn, ömır aǧysy qaida jetelese sonda jüremın.
Qazır Mäskeude jürmın. Jiı bolmasa da elge baryp tūramyn. Olai bolmauy mümkın emes. Sebebı menıŋ tamyrym da, tüp –qazyǧym da qazaq jerı. «Jiı bolmasa da» degen sözımdı onşa qūptai qoimaǧanyŋyzdy sezıp otyrmyn. Qazırgı tehnologiialar ekı el arasyndaǧy qaşyqtyqty bır sätte ǧana şeşıp beredı. Sondyqtan, menıŋ meken-jaiym ömırı aǧysy jetelep baryp toqtaǧan nükte. Sol nüktede qanşalyqty aialdaitynym tek Bır Allanyŋ özıne aian. Odan basqa sebep ızdeudıŋ keregı joq. Bır kezderı Qazaqstanda köbırek tūrsam, qazır Reseide kıdırıp qaldym.
– Ǧalym myrza, elden jyraq jürseŋız de Qazaqstanda bolyp jatqan oqiǧalardy baqylap otyratynyŋyz basylym betterındegı sūhbattaryŋyzdan baiqalyp qalady. Syrt köz retınde, bıraq janaşyr köz retınde elde ötıp jatqan saiasi-ekonomikalyq reformalardyŋ barysyna qandai baǧa beresız?
- Soŋǧy ekı jylda, tıptı soŋǧy prezidenttık sailau ötken kezden bastap tūŋǧyş Prezidenttıŋ mūragerı bolyp qalu üşın küres bastalyp kettı. Bıraq ony köleŋkelerdıŋ küresı deuge bolady. Sebebı eldegı saiasi jaǧdaidyŋ betalysyna qarap, Elbasyna qarsy şyǧatyndar dep joq dep aituǧa bolady. Bıraq onyŋ oryntaǧynan ümıttenetınder, mūrager boludan ümıttenetınder az emes. Olardyŋ aldyŋǧy sapynda «tektı aristokrtattar» men bilık basyndaǧylardyŋ otbasy müşelerı. Alǧaşqy tartystyŋ betalasy jäne jeŋıstıŋ kımnıŋ paidasyna şeşılgenı belgılı bolyp qaldy. Saiasi jüie parlamenttıŋ ökılettıgın arttyru qajet jäne parlamenttık-prezidenttık basqaru jüiesıne ötu krek dep mälımdei otyryp, demokratiiadan bır adym keiın şegıngenın jäne saiasi deklarasiianyŋ mänı men mazmūnyn ketırıp alǧandyǧyn baiqamady. Demokratiia qatyp qalǧan jüie emes, ol evoliusiialyq qūbylys. Bıraq qazaqstandyq demokratiianyŋ ön boiynda avtoritarizmnıŋ dozasy basymyraq. Būl rette avtoritarly demokratiia, syrtqy qabyqşa, tıptı dekorasiia degen pıkırge ışınara qosyluǧa bolady.
–Qazaq oppoziiasynyŋ bügıngı kelbetıne qandai baǧa beresız? Jalpy, qazaq oppozisiiasy özınıŋ bet-kelbetın aiqyndap ülgırdı me?
– Men sızge qarsy qarsy sūraq qoiaiyn. Men syrtta jürsem de qazaqstandaǧy saiasi qūbylystardy baqylap jüremın. Qazır kei kezderı, ekı oppozisiia älsız, bilık –myqty degen pıkırlerdı estıgende «nege olai?» degen oiǧa berıletın bolyppyn. Menıŋşe, qalyptasa almaǧanyna, bet-beinesın tanyta almaǧanyna oppozisiia kınälı emes. Bızde onyŋ qalyptasuy üşın basyn bäigege tıkkender barşylyq. Jäne olar özderıne qarsylastarynyŋ saiasi küş retınde qalyptaspauy üşın jatyrynda tūnşyqtyruǧa nemese küş qoldanuǧa deiın bardy. İä, qazaq oppozisiiasy qalyptaspady. Būl –şyndyq.
– Būdan oppozisiia älsız nemese onyŋ qataryn tolyqtyryp tūrǧandar da älsız dep oi tüie beruge bolady degıŋız kele me?
– Taulardyŋ asqaqtyǧy bır-bırımen iyq tıresıp tūrǧan şyŋdary ǧana aiqyndalady. Eger, oppozisiia älsız bolsa, onda bilık jüiesı saiasi-ekonomikalyq blogynyŋ myqtylyǧyn qalai bıle alamyz?. Bügıngı oppozisiiaǧa qoǧamnyŋ berıp otyrǧan baǧasy - bilıktıŋ ideologiiasy, közqarasy.
– Sız halyqaralyq deŋgeidegı ǧalymsyz. Sız – tehnokratsyz. Lazer salasy tehnologiiasynda baǧyndyrǧan belesterıŋız jeterlık. Qazır sız qandai oilar mazalaidy? Mysaly, qoǧamdyq saiasi ǧana emes, gumanitarly, äleumettık salada? Ǧylymnan qol üzıp qalǧan keiıngı jyldary bıraz jaittarǧa jauap ızdeumen ainalysyp jürgen siiaqtysyz. ?
- Ärine, kezınde köp jaittarǧa män bermeppın. Sebebı menı qyzyqtyrǧan jäne bılgım kelgen mäseleler maǧan syryn aldyrmady.Sebebı mende onyŋ tereŋıne üŋıluge mümkındık bolmady. Mysaly, demokratiia. Bız mūnyŋ tüp-törkının aŋǧaryp ülgırdık pe? Tek qana ainalamyzdaǧy elder sol prinsippen ömır süruge ūmtylatynyn ǧana bıldık. Mysaly, Amerika demokratiiasynyŋ qainar közı ne? Ol Batysta qalai paida boldy, Ol TMD keŋıstıgındegı elderde, keŋestık jüieden aryla qoimaǧan elderde jersıne aldy ma? Oǧan mümkındık bar ma? Mūnyŋ bärı men üşın tüsınıksız edı. Qazır osy jaittarǧa degen közqarasym anaǧūrlym özgergenın baiqap jürmın.
Qazır qazaq halqynyŋ şyǧu, paida boluy tarihynyŋ bız paiymdap ülgırmegen tūstary barşylyq. Mysaly «jüz» degen ūǧym qyzyqtyryp jür.
Ärine, qazaq degen ūltty bırtütas küş retınde qarastyru bırtūtas ūlt bolǧanda ǧana halyq üşın, memleket üşın, tıptı ūlt ziialy üşın tiımdı. Bıraq kımnıŋ qai jüzge tiesılı ekenın aişyqtap tūratyn, soǧan bıreulerdıŋ basymdyq beretını belgılı. Bıraq däl sol jait neden küş alyp tūr. Maǧan būl jaǧy tüsınıksız ...
– Qazır älem aldynda qazaq ūltynyŋ aibynyn asyryp jürgen tūlǧalarymyzdyŋ basym köpşılıgı - syrt jerde. Ūlt imidjıne ainalǧan tūlǧalardyŋ qatarynda Timur Bekmambetov, Qanatjan Älıbekov jäne sız, Ǧalym Äbılseiıtov te bar.
- Men özımdı ūlt imidjın köterıp jürgen tūlǧalardyŋ qataryndamyn sanamaimyn.
– Desek te, 1984 jyly ǧylym jäne tehnika salasynda KSRO-nyŋ memlekettık syilyǧynyŋ iegerı, KSRO Ǧylym Akademiiasy lazer institutynyŋ negızın qalauşy jäne tūŋǧyş direktory Äbılseiıtovtyŋ potensialyn tuǧan elı qajetsınbegendıkten syrt jerde jür me?
– Menı Qazaq elı qajetsındı me? Kezınde qajet bolǧan şyǧarmyn Qazır, sızdıŋ tılıŋızben aitqanda aqyl-oi, küş-quatymdy Qazaqstanda eşkım qajetsınıp otyrǧan joq.
– Qazır Reseidı slavianofil ideiasy kezıp jür. Skinhed, neofaşister degen taǧy bar. Skinhed, neofaşister üşın sız aziialyqyz, qazaqsyz. Sızge qazır Mäskeude jüru qorqynyşty emes pe?
– Maǧan qorqynyşty emes. Tük te. Sebebı sız aitqandardyŋ ideiasymen bylǧanbaǧan dostarymnyŋ, tanystarymnyŋ ortasyndamyn. Otbasym da osynda. Köşege sirek şyǧamyn. Metroǧa, elektrichkaǧa mınbeimın. Qala ışınde jeke avtokölıgımmen jüremın. Bas amandyǧymnyŋ, otbasy müşelerımnıŋ amandyǧyn da bır Allaǧa amanatqa tapsyryp qoiǧan Qazaqpyn.
– Qazır nemen ainalysyp jürsız?
- Mäskeulık dostarym būrynnan jūmys ıstep kele jatqan jäne reseilık-mäskeulık naryqtan oryn alyp ülgırgen biznes-jobasyna qatysuǧa şaqyrǧan. Qarsylyq bıldıre almadym
. Qazırgı jūmysym otbasymdy jäne özımdı barlyq qajettılıktermen qamtamasyz etuge jäne tuǧan Otanyma oralǧannan keiıngı ömırıme qajettı qor jiyp aluǧa mümkındık beredı.
– Sız ūzaq jyldardan berı syrt jerde jürsız. Syrt közben, bıraq janaşyr közben qaraǧanda qazaq elı soŋǧy jyldary qandai jetıstıkterge jettı?
– Sız menı taǧy da «syrtta jürsız, tuǧan jerıŋızden jyraq jürsız», «tek syrttai ǧana baqylap jürsız» dep otyrsyz. Senseŋız, tuǧan elımdı oilap ūiyqtaimyn, tuǧan jerım jaily ädemı äsermen ūiqymnan oianamyn.
Men būl jerde qaljyŋdap otyrǧanym joq. Men, qazır şyndyǧynda da Qazaqstannyŋ tarihy, ötken tarihy jaily materialdardy jazuǧa kırıstım. Eger, Alla sätın salsa, jeke kıtap bolyp şyǧyp ta qalar. Qazaqta «ömır aǧysyna ıleskıŋ kelse, ötkenıŋdı zerdele» degen qanatty söz bar.
Taǧy da qanatty sözge jügınuge tura kelıp tūr. Bır tarihşy: «Tarih bızdıŋ zaman şyndyǧy turaly tüsınıgımızdı jyldamdatatyn erekşe ǧylym» degen eken. Qazaq elınıŋ soŋǧy jyldary qandai jetıstıktıgı –TÄUELSIZ memleket qūruǧa degen tarihi mümkındıktı sättı türde paidalana aldy. Qazırgı bilıktıŋ eŋ basty jeŋısı ūlan-baitaq jerdı qazaqqa tiesılı dep zaŋdastyryp berdı. Ras, Reseimen, Qytaimen jäne Orta Aziia respublikalarymen şekara bölısınde azdaǧan problemalar boldy, esemızdı jıberıp alǧan tūstar da joq emes, bıraq katastrofalyq sipatta emes.
– Sol jetıstıkten bır qadam bolsa da kerı ketken tūstarymyz turaly ne aitasyz?
– Qazaqtar sol jerdı igere almai jatyr. Jer degen ūǧymdy keŋ maǧynada alyp otyrǧanymdy ūǧynyp otyrǧan bolarsyz. Qazaqtyŋ derbes, täuelsız el atanǧanyna 30 jylǧa jaqyndap qaldy. Jerdı, ūlan-baitaq dalany igeru üşın, ony qajettılıkke jaratu üşın soǧan säikes ekonomika boluy qajet. Jerasty bailyqtaryn igeru üşın baǧyttalǧan, sony şeteldık investorlardyŋ kömegımen jüzege asyryp jatqan ekonomika emes, qazaqtyŋ jetıdegı balasy men jetpıstegı qartyna deiın jūmysqa tartylǧan ışkı ūlttyq ekonomika. Mūndai ekonomikany eşkım qūrmaidy, ol evoliusiialyq jolmen qalyptasady.
Qazır Qazaqstanda täuelsızdık alǧan jyldardan keiın boi kötergen jaŋa öndırıs oşaǧy bar ma? Joq. Auyl jaǧdaiy qalai? Ündemeisız.
Qytaiǧa qaraŋyz. Ol qazır älemdık tauardyŋ negızgı gammasyn öndırıp jatyr. Azyq-tülık önımderınen bastap, elektronikaǧa deiın. Būl halyqtyŋ qanynda qalyp qoiǧan otyryqşylyqtyŋ jemısı.
Al bızdıŋ jer, bızdıŋ dala – köşpendılerden qalǧan mūra. Ata-babamyz ūstanyp ötken dästür, ien dalany saqtap qalǧan küştıŋ belgılerı bızdıŋ qanymyzda qalmauy mümkın emes. Bız KSRO-dan, sonan soŋ Reseidıŋ yqpalynan bölınıp şyqqan soŋ ötkenımızdı eske aluymyz qajet. Eger qajet bolsa, tegımızdı jäne qanymyzdyŋ tobyna deiın. Jaraidy, būl bölek äŋgıme, kelesı sūhbatymyzdyŋ taqyryby.
Äzırge, derbestıktıŋ, (özın-özı qamtamasyz ete alatyn) mehanizmnıŋ tetıkterın dūrys oilastyra almai jatqan tärızdı.
–Osy äŋgımenı odan ärı jalǧastyrsaq. Qazır reseilık sarapşylar «aziialyq halyqtar, onyŋ ışınde qazaq halqy köşpendılıktıŋ genınen ärı arylyp bıtken joq. Köşpendılık genı olarǧa özge halyqtarmen älemdık ekonomikalyq taitalasta aşyq aiqasqa tüsuge mümkındık bermeidı» dep qalady?
– Köşpendılık deisız be, gen deisız be? Köşpendılık ūǧymynyŋ aiasy keŋ. Onyŋ tüp-tamyry köşpendıler örkenietınen när alyp jatyr. Sondyqtan, KÖŞPENDILER turaly mäselenı tar şeŋberde emes, keŋ, älemdık örkeniet tūrǧysynan alyp qarasaq artyq bolmas, Odan bölek, bız keŋ-baitaq jerımızde, osy jerdıŋ demı boiymyzda qalyptastyrǧan mentalitpen jäne tärbiemızben ūlan-ǧaiyr dalamyzda ǧalamdyq ekonomikanyŋ jaŋa ülgısın qalyptastyruǧa tiıspız.
Dūrys ūiymdastyrylsa, bastysy daiyndyqpen, janaşyrlyqpen ūiymdastyrylsa, kez-kelgen älemdık jarysqa (onyŋ ışınde ekonomikalyq) qatysuǧa bolady.
– Qazır el ışınde Boiqoŋyr keşenın Reseige jalǧa berudıŋ basy-qasynda jürgen tūlǧalardyŋ qatarynda Äbılseiıtov myrza da bolǧan degendı aityp qalady.
– 1991 jyly Prezident Nūrsūltan Äbışūly Mäskeude jürgen jerımnen elge şaqyrdy. Ǧylym jäne jaŋa tehnologiialar ministrı, Premer-ministrdıŋ orynbasary boldym.
Salmaǧy ǧasyrǧa bergısız alǧaşqy üş jyl boiy, sız aitpaqşy «memlekettılıktıŋ ırgetasyn qaladyq». Menıŋ qoltaŋbam qalǧan «ırge tastardyŋ» bırınde «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧy da bar. Ǧaryşkerlerdıŋ qajettılıgın jäne Baiqoŋyr keşenın tüpkılıktı saqtap qalu üşın Nūrsūltan Nazarbaevqa «ǧaryş ailaǧyn Reseige jalǧa bereiık» dep ūsynys aitqanmyn. Sebebı onda būrynǧy KSRO-nyŋ kosmonavtikadaǧy ǧylymi-tehnologiialyq jäne öndırıstık potensialy qaldy. Eşqandai problemasyz, qaita qarausyz şeşıldı. Būl dūrys şeşım boldy. Kosmodrom künı bügınge deiın Qazaqstanǧa salmaqty ekonomikalyq tüsım äkelıp tūr.
– Soŋǧy jüzjyldyqta kontinent aziialyq, latynamerikalyq bolyp bölıne bastady. Tıptı afrikalyqtardyŋ özderı jeke odaq qūryp alǧan. Arab elderınıŋ ligasy degen taǧy bar. Euraziialyq kontinentte türkı halyqtary az emes jäne olardyŋ ortaq müddelerı de joq emes. Mümkın, jalpy türkı elderınıŋ bır ortaq ūiymy kerek şyǧar. Mūnyŋ alǧyşarttary ötken jüzjyldyqtarda baiqalyp qalǧan joq pa?
– Būl jerde türkıtektes halyqtardyŋ Ortalyǧy turaly aityp otyrǧanyŋyzdy tüsınıp otyrmyn. Jalpyǧa bırdei Ortalyq nemese Odaq töŋıregınde toptasu – ärbır halyqtyŋ jäne ärbır ūlttyŋ erıktı şeşım. Sebebı mūndai jaǧdaida sız aityp otyrǧan Odaqta nemese ortalyqta bas qosuǧa yqylasty memleket özınıŋ egemendıgınıŋ bır bölşegımen bölısuge daiyn bolu kerek.
Qazır menıŋ tüsınıgımşe, būrynǧy KSRO keŋıstıgın mekendegen türkı halyqtarynyŋ Odaǧy nemese Bırlestıgın qūrudyŋ alǧyşarttaryn (obektivtı jäne subektivtı de) körıp tūrǧanym joq.
– Būl ideia, sızdıŋşe aldaǧy onjyldyqtarda jüzege asuy mümkın emes pe?
– Juyq arada oryndala qoimaidy.
– Endı bügıngı qazaq elitasy jaiyna oralsaq pa deimın. Qazırgı qazaq elitasy qazaq mäselesın, ūlt müddesın ainalyp ötuge tyrysady. Nelıkten?
– Men olarmen (qazaq elitasymen) aralaspaimyn jäne ol ortadan alys jürmın. Qazırgı elitanyŋ bar maqsaty özderı ūiymdastyrǧan bilıkke qyzmet etuge jūmyldyrylǧan.
– Sonda, olar üşın qazaq mäselesı igerılmegen bos keŋıstık pe?
– Qazaq halqynyŋ müddesıne qyzmet etetın elitanyŋ qatary älı tym az, ärı asa yqpaldy da emes.
– Olar qazaq müddesıne qaşan bet būrady? Jäne oǧan qandai prosesster sebep boluy mümkın.
– Däl qazır mümkın emes.
– Qandai jaittar kedergı bolyp tūr...
– Sız aityp otyrǧan elita ekıge jarylǧan jäne sol ekı toptyŋ arasyndaǧy syrt köz baiqap ülgırgen kürestı, teketırestı eske tüsırıŋız. Būl teketırestıŋ saldarynan olardyŋ qoǧamdyq, saiasi sferada jaulap alǧan keŋıstıkter auqymy uaqyt ötken saiyn ūlǧaiyp keledı. Qazaqstandaǧy bilık pen oppozisiia arasyndaǧy küres demokratiialyq sferanyŋ auqymynan şyǧyp, dästürlı ülgıge bet aldy. Men būl jerde elitalar arasyndaǧy küres mäselesın qosa meŋzep otyrǧanymdy tüsınıp otyrǧan bolarsyz dep oilaimyn.
– Batys mädenietındegı multikulturalizm bızde jersıne bastaǧandai. Jäne ony jersındıruge müddelı bolyp jürgenderdıŋ asa yqpaldy toptar ekendıgı jäne olardyŋ qatary bız oilaǧannan müldem köp ekenı baiqalyp qaldy.
– Taǧy qandai jaittyŋ şetın şyǧarǧaly otyrǧanyŋyzdy tüsınbedım.
– Būl jait aldaǧy uaqytta Qazaqstanda batystyq ūǧymnyŋ jersınıp ketpeuıne jäne qazaq halqynyŋ jabaiy türde europalanuyna äkelıp soqpai ma?
–Joq. Taǧy da joq. Qazaq etnosyna töner qauıp bolsa, (basqa kez kelgen etnos siiaqty) ol özgeden emes, özınıŋ tüp tamyrynda, jatyr der edım.
– Mūndai jaǧdaidyŋ qazırgı zamanda äbden mümkın ekendıgın Taiau Şyǧys elderınde bolyp jatqan qantögıster däleldep tūr emes pe?.
– Qazır älemde eşkımge joiylyp ketu qaupı tönıp tūrǧan joq.
Taiau Şyǧysta ztnostar arasyndaǧy qaqtyǧys şekten şyǧyp kettı. Bıraq sız aityp otyrǧan qaterden olar ada jäne maqsattary bır-bırın ūlt retınde joiyp jıberuge baǧyttalmaǧan.
– Al Şyǧystyŋ, Aziianyŋ şaǧyn memleketterınıŋ europalanuy jäne jäne batys tarapynan solai etuge mäjbürleitın ideianyŋ batystyq aǧymdaǧy küşterdıŋ sanasynda ūia salyp ülgırgenın joqqa şyǧara almaityn şyǧarsyz?
– Esıŋızde bolsyn, europalanu ūlttyq qūndylyqtardy ūmytu emes. Europalanu etnostardyŋ, halyqtardyŋ bır-bırımen ruhani türde qarym –qatynas jasap tūruy. Būl kez kelgen etnosqa, onyŋ ışınde bızdıŋ ūltymyzǧa jaqsylyqtan özge eşnärse äkelmeidı.
– Daǧdarys tolqyny jaily el ışınde qarama-qaişy pıkır köp. Keibıreuler onyŋ kerı äserıne köbırek toqtalsa, ekınşı jaq būl bızdıŋ es jiyp, qor jiyp aluymyzǧa mümkındık beredı deidı. Sızdıŋ pıkırıŋız qalai?
– Daǧdarys jaqsy qūbylys emes. Bıraq keibır aqyldy adamdar daǧdarystyŋ qūşaǧynan paidany suyryp ala alady. Daǧdarystyŋ salmaǧy ekonomikasy tek şikızatqa negızdelgen jäne älemdık naryqta tauarlary sūranysqa ie emes elderge qatty sezıluı mümkın. Qazaqstan ekonomikasy älemdık daǧdarysty külıp qarsy alyp, külıp şyǧaryp salady dep aita almaimyn.
Bıraq, kım bıledı, bärı de ötedı – ketedı. Bilık älemdık daǧdarysty jeŋıl ǧana üreimen şyǧaryp saluy mümkın.
– Soŋǧy sūraq. Daǧdarys saiasi elitanyŋ müddesıne jäne qaltasyna qanşalyqty äser etuı mümkın?
– Äser etpeidı.
–Äŋgımeŋızge raqmet!
Rauan ILİIаSOV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
