كەزىندە، كوركەم دە كوسەم اتا ءتىلىمىزدىڭ تىلسىم قاسيەتى مەن كۇردەلى تاعدىرىنا دەگەن وزگەشە كوزقاراسىمىزعا («قازاق ادەبيەتى». №47-50. 2012) «مۇسىلماندىق» زور كىجىنىس («ق.ءا.». №7, 2013. قايىر قۇراقۇلان. «كەراسقاق مىنەزگە تىزگىن بەرمەيىك…») ءبىلدىرىلدى. وعان ءۋاج («ق.ءا.». №20, 2013) ايتساق تا، سول كىجىنىس «سونداعى «جەتكەن» شەگىمىز باياعى كەراسقاقتىق پا؟!» («ق.ءا.». №30, 2013) تۇرىندە قايتادان باس كوتەرگەن. سوندىقتان، ول گوي-گويگە جاۋاپ قاتپايمىز دەپ ۇيعاردىق. ءسويتىپ، ارادا ءبىرتالاي ۋاقىت ءوتتى.
كەلە-كەلە، وندايلىق ۇنسىزدىگىمىزگە دال بولا، جەر-جەردەن حابارلاسقان وقىرمانداردىڭ كوپتىگى ءبىزدى ەرەكشە تولعانۋعا دا ءماجبۇر ەتكەن. بىراق، قولىمىزعا قايىرا قالام الدىرعان سەبەپ ول تولعانىس ەمەس، جەكە باسىمىزدىڭ نامىسى دا ەمەس; اڭعالاقتاۋ باسىمىزعا كەشتەۋ كەلگەن مىناداي ءبىر قامىرىقتى وي: «ءدىني دوگماتيك الدىندا سولايشا ءۇنسىز قالا بەرۋ – «ءسوز اتاسىن دا ءولتىرۋ»; ونەر-ءبىلىم ءھام عىلىم اتاۋلىنىڭ اتاسى سانالاتىن عاجايىپ ءتىل (رۋح; ەس; ءسوز) ونەرىن عۇمىرلارىنا مۇرات ەتكەن مىڭداعانجىلدىق ارلى بابالار ارۋاعىنا دا ساتقىندىق». شىنىندا سولاي.
ويتكەنى، بۇرىنعى ماقالالارىمىزداعى قاعيدالىق بارشا تۇجىرىمدار باعزى بابالارىمىزدىڭ تۇبەگەيلى ۇمىتىلعان دەرلىك ەجەلگى دانالىق قازىناسىنان ەدى. امال نەشىك، ق.ق. ولاردى «سۇلبا-سحەمالار»، «قاۋسىرۋلار» دەپ كەلەمەجدەپ باقتى. سوندىقتان، ءوزىمىز قىسقا دا نۇسقا ايتۋعا بارىنشا تىرىسقان قورىتىندى وسى اڭگىمەنى ەۆرەيلىك-ارابتىق ءدىني ەرتەكتەرگە عانا قۇلاي بەرىلگەن قادىمشىل وپپونەنتىمىزگە ەمەس، اتالى ءسوزدى تەرەڭىنەن تۇسىنەتىن ويلى وقىرماندارىمىزعا ارنايمىز.
***
«قادىمشىل وپپونەنت» دەمەكشى، بارعان سايىن زىرقىراعان پروپەللەرگە ۇقساپ بارا جاتقان «ەۆوليۋتسيا ساعاتىنىڭ ءتىلى» قادىمشىلدىق تۇنەگى تۇرماق، كۇنى كەشەگى جاديتشىلدىك «جىلتىلدارىنىڭ» دا قيدا-قيداسىن شىعارۋدا. ال، ءبىزدىڭ باستى ۇستانىمىمىز – شاھكەرىم وسيەتى: «ءدىن تازاسىن دىننەن ىزدە: ءدىن شاتاعىن سىنعا سال!». يدەيالىق قۇبىلانامامىزدىڭ كەز كەلگەن دوگماتتاردى تاس-تالقان ەتەتىن ءسوزتانىم (ەستانىم-ويتانىم) عىلىمى بولماعى دا سوندىقتان.
سەبەبى، ءسوزتانىم – بارلىق مۇمكىن ءىلىم-ءبىلىمدى تۇتاس قامتيتىن بەستانىم (ادامتانۋ، تابيعاتتانۋ، كۇنتانۋ، عارىشتانۋ، قۇدايتانۋ) عىلىمدارىنىڭ كىلتى. ءبىر-اق مىسال. ماسەلەن، تاڭىريزمدەگى كونەدەن كەلە جاتقان «ج ا را ت ۋ ش ى» تەرمينىنىڭ ءتورت ماعىناسىن (1. جوقتان بار ەتۋشى قۇداي. 2. جاقسى كورۋشى قۇداي. 3. حايۋانعا باس ءبىلدىرىپ، كەمەلىنە كەلتىرۋشى قۇداي.
4. قاجەتتى شارۋاسىنا پايدالانۋشى قۇداي.) «ج ا ر ا ت ى ل ۋ ش ى حايۋان» رەتىندەگى پەندەگە قاتىستى تالداساق تا، «ەۆوليۋتسيا» دەگەن يدەيانى دا، ونىڭ قازىرگى الەمنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن تۇپكى ءمانى مەن ماڭىزىن دا (3, 4.) بايىرعى بابالارىمىزدىڭ كامىل بىلگەندىگى ءدال انىقتالماق. ايتسە دە، ول – ماسەلەنىڭ باسى عانا. ارى قاراي، اتالمىش تەرميننىڭ «جار+ا+ت+ۋ+شى» تۇرىندەگى جىكتەلىنىمىن دە مۇقيات زەيىندەپ قانا قويماي، ونىڭ تۇپكى «جا(ي)» ءتۇبىرىنىڭ دە سانسىز ماعىنالارىنىڭ فيلوسوفياسىن جەكە-جەكە جانە سارالاۋ ابزال.
سونىڭ ءبارىن تۇتاستىرا زەردەلەگەندە عانا، وسى ءبىر عانا تەرميندە تاڭىرتانىمدىق تۇتاس ءبىر كونتسەپتسيا (!) جاتقاندىعىن انىق ۇعىنباقپىز. ياعني، «عارىش باستاۋى» رەتىندەگى «ۇلكەن جارىلىسقا» الدەنەندەي «جا(ي)» (شار-ناجاعاي) سەبەپكەر بولعان» دەيتىن قازىرگى عىلىمي تەوريا دا سول كونە تەرمين كونتسەپتسياسىندا.
بىراق، ق.ق. «ءسوزتانىم → بەستانىم» قاعيداسىن مويىندامايدى. سەبەبى، رۋحتىق بۇكىل جاسامپازدىق (تاريح، ونەر، ءىلىم، ءبىلىم، عىلىم، تۇرمىس، سالت-ءداستۇر، كاسىپ، ىم، تاڭبا; قىسقاسى، دۇنيەدە ادامعا قاتىستى نە بار، سونىڭ ءبارى) نەگىزىنىڭ دە اتالى ءسوز ەكەندىگى ماتەماتيگىمىزدىڭ قاپەرىنە كىرىپ تە شىقپايدى.
اقيقاتىندا، كەز كەلگەن ماتەماتيكتىڭ ويشا شىعارعان ەسەبى دە – ءسوز; ويتكەنى، وي بىرمەزەتتە دىبىسسىز سويلەنىپ تە تۇرادى. ويتپەسە، ويلانىلمايدى دا! كۇن استىنداعى نۇرلى اۋانىڭ نۇر مەن اۋاعا بولىنبەيتىنى سەكىلدى، ويدىڭ دىبىسسىز سوزدىك بولمىسى دا وزىنەن ەشقاشان اجىراماق ەمەس. ال، كادىمگى ءسوز – ويدىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى «رەالدى» بولمىسى. ادامدار ءبىر-بىرىمەن ويشا تىلدەسەتىن، ءبارىن ويشا تىندىراتىن زامان دا كەلەدى ءالى. ول كەزدە اڭ-قۇسپەن تىلدەسۋ دە ادەتتەگى شارۋاعا اينالماق…
سونداي قاراپايىم زاڭدىلىقتاردى بىلمەگەندىكتەن، «ءسوز ەمەس ءسوزدى كىسى ەمەس كىسى ايتادى». مىسالى، ءبىز ءتاڭىرى، تەنگري، ءتايىرى، ءتاڭىر، دينگير، ت.ت. سوزدەر تۇپنۇسقاسىنىڭ «يان ىرا» (جان ىرا; تان ىرا) ەكەندىگىن جازعانبىز. ق.ق. سونى بىلە تۇرىپ، «ءتاڭىريزم» ۇعىمىنا الباتى كۇيىپ-پىسەدى. بۇرىنعى جازعاندارىمىزدان قوماقتى-قوماقتى كوشىرمەلەر جاساپ، ولارعا جالالى كوممەنتاري بەرۋمەن دە «بەك شۇعىلدانعان» ق.ق. ءتاڭىريزمدى: «تاۋدا تاڭباسى، ويدا ەلەسى جوق الدەنە»-دەپ تە ءاجۋالايدى. ونىسى دا – دالباسا.
قازاق ارحەولوگياسى قازىناسىنداعى «التىن ادامداردىڭ» عاجايىپ جادىگەرلەرى مەن باعزى «قۇداي-كۇن + «تاۋ»-الەم» كۋلتىنە وراي قاستەرلەنگەن قاسيەتتى تاۋلارىمىزداعى عارىشتىق ينفورماتسيا كودتارى رەتىندەگى قيساپسىز قۇپيا پەتروگليفتەر (ولاردىڭ ءبىر «كۇنباستىلارىنىڭ» ءوزى نەگە تۇرادى!) ءتاڭىريزمنىڭ اراب شاپقىنشىلىعىنان امان قالعان «تاۋداعى تاڭباسى» ەمەي نەمەنە؟ ق.ق-نىڭ «ويدا ەلەسى جوق» دەگەنى دە تاڭىريزمدىك ىرىم-سەنىمگە، سالت-داستۇرگە وتە باي ۇلت تىرلىگىنەن ماقۇرىمدىقتىڭ بەلگىسى. حيكمەتتىڭ كوكەسى – ءوز اتا تىلىمىزدە. وعان دا ءبىر مىسال.
تاڭىريزمدەگى ۇشتىك جۇيەنىڭ «ءۇش باق»، «ءۇش توعىز» دەپ باستالىپ بەرەتىن كوپتەگەن پوستۋلاتتىق قۇپيا فورمۋلالارىن تۇتاستىرا زەرتتەسەك، عارىشتى «بۇ دۇنيە مەن و دۇنيە» دەپ، ەكىگە ءبولىپ قانا قاراستىراتىن سۋقيت دوگما دا (حريستياندىق-يسلامدىق دوگماتيزمنىڭ باستى ءبىر ۇستىنى) قوسا اشكەرەلەنبەك. ماسەلەن، اركىمنىڭ «ءبىرىنشى اق ءۇيى» – ەنە جاتىرى، «ءبىرىنشى قارا ءۇيى» – شارانا. قايتىس (ۆوزۆراششەنيە; «سمەرت») كەزىندە، «ەكىنشى اق ءۇيىنىڭ» قاسىنا «ەكىنشى قارا ءۇيى» تىگىلەدى.
ادامنىڭ «ءۇشىنشى اق ءۇيى مەن قارا ءۇيى» – و دۇنيەدە. ياعني، ءار ادام (كىشى كۇن) ەنە جاتىرىنان – بۇ دۇنيەگە، بۇ دۇنيەدەن – و دۇنيەگە (ورتاڭعى كۇنگە), و دۇنيەدەن ءتۇپ دۇنيەگە (قۇدىرەت كۇنگە) كوشەدى. «ۇرىقتان كەمەل رۋحقا (پەرىشتەگە) اينالۋ» بارىسىنداعى ۇشعالامدىق ساپار [بۋدديزمدىك جالعان «سانسارا» يدەياسىنا نەگىز بولعان «سانسىرا» (جان ازابى) ساپارى] سونداي.
ءتاڭىريزمنىڭ ۇشتىك جۇيەسىندەگى مىنا قاعيدالار سول ۇشعالامدىق ساپار جايىندا: «ەر – ءۇش اق ءۇي تىگەدى، ءۇش قارا ءۇي تىگەدى»; «ەر كەزەگى – ءۇش كەزەك»; «دۇنيە – كەزەك» يا «الما – كەزەك» [«الما» – كونە «ال ەم» («الەم»; شيپالى اق ەمشەك-كۇن; جارىق دۇنيە) اتاۋىنىڭ مەتاتەزالىق تولىقشا ءبىر ءتۇرى]; «ءۇش باق»; ەر بارمايمىن دەگەن جەرىنە ءۇش بارادى، ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى». سوڭعىسىندا رۋحتىڭ «كەنتاۆرلىق» «اڭقىر+موڭكىر» سيپاتى قوسا جۇمباقتالعان.
ءيا، «قازاق ءتىلى – جۇمباق، نە ايتسا، ءبارىنىڭ شەشۋى بار، شەشۋىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ).
«… ءبىز، اقىننىڭ وزىنەن وزگە جۇرت، نەنى، كىمنەن، قانداي عايىپتان كۇنىلگەرى حاباردار بولىپ، ءبىلىپ وتىرۋعا ءتيىس ەكەنبىز؟»-دەپ كەكەتەتىن ق.ق سول «قازاق ءتىلىنىڭ جۇمباعىن شەشۋگە» تالپىنباي ما; تانىم-ءبىلىمنىڭ بارشا الگوريتمى سوندا جاتىر عوي! «ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ» دەگەن ابايدى دا بىلمەي، ونىڭ سول ءسوزىنىڭ «دۇرىس نۇسقاسىن» ىزدەپ اۋرە بولۋمەن قاتار، «ونداي ويدى ابايعا عانا مەنشىكتەمەككە تىراشتانادى» دەپ بىزگە جالا دا جاباتىن پروفەسسوردىڭ پايىمى شاھكەرىم مەن ءماشھۇر ءجۇسىپ اۋليەلىگىنەن دە تىم-تىم جىراقتا ءجۇر.
بالكىم، پروفەسسور ماتەماتيك ناقتى تەوريالىق ەسەپتەرگە عانا جۇيرىك شىعار؟ ولاي دەسەك، وتكەن ماقالالارىمىزدا ءبىز ءتاڭىريزمنىڭ جوعارىداعىداي «ساندىق» جۇيەلەرىنىڭ «بەس كۇندىك جالعان» بەستىگى باستاتقان كوپتەگەن «بەستىك» قاعيداتتارىن دا كەلتىرگەنبىز.
ق.ق-نىڭ ماتەماتيكتىگى راس بولسا، سول «ساندىق» جۇيەلەردى نەگە زەردەلەمەيدى؟! قازاقتىڭ كيىز ۇيىنەن باسكيىمىنە دەيىن پالساپالىق ماتەماتيكا. مىسالى، «كىشكەنتاي شار + كونۋس» («قار+قارا»): توبەلدىرىكتى قارقارا. ءبىر وزىندە يدەاليزم مەن ماتەرياليزم دە، اۆتوگەنەزيا مەن ەكتوگەنەزيا دا عاجاپ ۇيلەسكەن «… ون دەگەنىم – ويماق. ونى – ءبىر قارا جۇمباق» (قاتە ۇلگىسى: «ون ءبىر (11) قارا جۇمباق») ساناماعى شە؟ دوكەمبريدەن باستالعان مەتامورفوزالىق ەۆوليۋتسيانىڭ ادامدى «بەسىك» داۋىرىنەن («بەس دەگەنىم – بەسىك») ارى قاراي، عارىشتىق سانا ىيەسىنە اينالۋعا دەيىن جەتىلدىرەتىنىن («ون دەگەنىم – ويماق»; توبەسى شۇرىق-شۇرىق ويماق – قوس ۇعىمنىڭ سيمۆولى: 1. جۇلدىزدانعان عارىش. 2. «ينە»-نۇرلى كۇن) ارعى بابالارى بەسجاسار ۇرپاعىنا دا (!) سولايشا ويناپ وتىرىپ جەتكىزگەن قازاقتىڭ ءسوزىنىڭ ءوزى جاي ءسوز ەمەس، – «سەگىز قىرلى وتكىر ءسوز»!
سونداي-سونداي قىرۋار ەسەپتەر جۇيەسىندە تاڭىريزمدىك نەندەي ماگيالىق مودۋلدەر بار ەكەندىگىنە تىم قۇرماسا ماتەماتيك رەتىندە قىزىعۋشىلىق تانىتۋعا ءتيىس ق.ق. سولاردى تۇسىندىرۋگە تىرىسقان ءبىزدى «ساۋداگەردەي جىمىسقى»، «داندايسىعان كاپىر» دەپ كۇستانالاپ، «1,7 ملرد.-قا جۋىق قولداۋشىسى بار ۇلى ءدىن» (يسلامدى ايتادى. ت.ءا.) ماداعىن قايتالاي بەرەدى. كوپتىكتى حاقتىقپەن شاتاستىرماۋ كەرەك، ماسەلە ساندا ەمەس، – ماندە. ەكىنشىدەن، يدەيالىق تۇعىرى مىقتى ءدىن ەشقاشان سەكتالارعا پىشىرامايدى. ال، «1,7 ملرد.-تىق يسلامنىڭ» ءوزارا جاۋىعىپ، قىرقىسىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى سەكسەنگە جۋىق سەكتالارعا ىدىراپ ۇلگەرگەندىگى – تاريحي فاكت.
ماتەماتيگىمىز سونى «ەسەپتەۋدىڭ» ورنىنا: «رۋحتىڭ – قۇداي جانە كەرىسىنشە، قۇدايدىڭ رۋح بولعانى ما؟ حريستيانداردىڭ «سۆياتوي دۋح» دەگەنىنىڭ كوشىرمەسى ەمەس پە بۇل؟!»-دەگەن بوس سوزگە بەرىلەدى. ويتكەنى، اقىل-ەستىڭ وزدىگىنەن ەشتەڭە ويلاي المايتىندىعىن، ونى ويلاندىرۋشىنىڭ ىيە-ەگە-ەگو (مەن) ياعني رۋح ەكەندىگىن ءبىز بۇرىن ايتقانبىز. رۋح – قيساپسىز نۇرلى ويلار عالامى (كىشى كۇن) رەتىندەگى اقىل-ەستى باسقارۋشى پاتشا قۇداي-ىيە. سول سەكىلدى، قۇدىرەتتى اقىل-ەس تە (قۇدىرەت كۇن; كۇندەردىڭ كۇنى) بار. پاتشا-ىيەسى – ءتۇپ قۇداي-رۋح. ال، ويشىل بورحەس «مونستر» دەپ سىناعان حريستياندىق جالعان تريمۋرتيدىڭ ءاۋ-باستاعى تاڭىريزمدىك دۇرىس ۇلگىسى: «اتا قۇداي+ (ۇل قۇداي-رۋح) +ەنە قۇداي». نەگە «ۇل-قۇداي-رۋح»؟ ونىڭ ءمانىسى – وزگە ءبىر بايان. اڭگىمە بارىسىندا ءبىز بۋدديزمگە نەگىز بولعان «قۇتقارعى ادام+ (قۇت ۇل) +قۇت قار» ۇشتىگىن دە ءسوز ەتەمىز.
ەندى وپپونەنتىمىزدىڭ «گËدەل تەورەماسى» ارقىلى نەنى دالەلدەمەگىنە كەلەيىك. دالەلدەمەگى – «ادام اقىلىنىڭ شەكتەۋلىلىگى». سونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، ول كور-جەردى «كوكە»-لەپ ايتىپ جونەلەدى. تەگىندە، ا د ا م ن ى ڭ (پەندەنىڭ ەمەس) پاراساتتىق دەڭگەيىن گËدەل تەورەماسىمەن بەزبەندەۋ – اقىماقتىق. پەندەنىڭ عانا اقىلى شەكتەۋلى، ادامنىڭ اقىلى شەكسىز. سەبەبى، تاڭىريزمدىك كونە «ادام» («ا+دام»; جۇماق كۇن قۇدايى.،) تەرمينى، تەكورات زاڭدىلىعى بويىنشا، «كىشى قۇداي» دەگەندى دە بىلدىرگەن. ءبىز «ادام» دارەجەسىنە ءالى جەتكەن جوقپىز. مىسالى، قازىرگى الەمدە ءسات سايىن ءبىر عىلىمي جاڭالىق اشىلىپ جاتادى دەۋگە بولادى.
ول پروتسەسس بارعان سايىن ۇدەي بەرمەك. سونىڭ ءبارى – پەندەلەرگە عانا ءتان ماتەريالدىق-تەحنيكالىق پروگرەسس (متپ) قارەكەتى. بىراق، پ ە ن د ە ل ءى ك متپ ماڭگىلىك ەمەس. ونىڭ سوڭى ا د ا م د ى ق رۋحاني-پاراساتتىق پروگرەسس (رپپ) قۇزىرەتىنە شىنداپ ۇلاسادى دا; ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادامزاتقا متپ-نىڭ قاجەتى دە بولماي قالادى; ماسەلەن، كوممۋنيكاتيۆتىك قۇرالدار ورنىنا تەلەپاتيا كەلەدى; ت.س.س. ويتكەنى، ەڭ كەرەمەت «تەحنيكا» دا – مىي. بولاشاقتا رپپ ارقاسىندا، ءار پەندە (ير. «پ+ەن+د+ە»; «ەن»: سمەردياششي سمەرتنىي.،) ادامعا اينالادى. سونىڭ ءوزى، وتكەندە ايتقانىمىزداي، «… قاس توپاس → توپاس → پەندە → اڭقىلداق → باقشى (كىشى قۇداي-ادام)» تۇرىندەگى ەۆوليۋتسيالىق ترانسفورماتسيا.
جاراتۋشى ىيە قاس توپاستى سولايشا ءبىرتىن-ءبىرتىن «جاراتادى» (بار ەتەدى; جاقسى كورەدى; حايۋاندىعىنا «باس ءبىلدىرتىپ»، ادام قىلادى; قاجەتىنە پايدالانادى). دەمەك، «قۇداي بىزگە اقىل-سانا بەرە تۇرىپ، ونى شەكتەپ تاستاعان» دەپ ويلاۋ – قۇدايدى ادىلەتسىز دەپ قورلاۋ بولماق. قۇداي ادىلەتتى: «اقىل دەگەن – ءو ل ش ە ۋ س ءى ز ءبىر جارىق نۇر» (شاھكەرىم) ياعني شەكسىز جاسامپاز «كىشى كۇن». پەندەنىڭ اقىلىن شەكتەپ تۇرعان قۇداي ەمەس، – ءوزىنىڭ حايۋاندىعى. ودان «قۇتىلۋ» ءۇشىن، تابيعاتتىڭ ءوز «شىرىگى» («مۇڭكىرلىگى») ارقىلى ۇدايى جۇپارلانا ءوسىپ-وركەندەپ جاتاتىندىعى سەكىلدى، پەندە-رۋح رەتىندەگى ءار پەندە دە ءوزىنىڭ «زۇلىم» («موڭكىر-مۇڭكىر») قابىلەتىن ىزگى («اڭقىر»: ەركەك-جۇپار پەرىشتە) قابىلەتىنىڭ اق نيەتىنە وراي قىزمەت ەتكىزە بىلۋگە ياكي «ءوز حايۋاندىعىنا باس ءبىلدىرىپ»، سول ارقىلى مۇراتقا جەتپەككە» ۇنەمى جىگەرلەنە تالپىنۋى قاجەت.
كەنتاۆريستيكالىق «ات – مۇراتقا جەتكىزەر» ناقىلىنىڭ ءمانىسى دە سوندا. سونداي جىگەرلى تالاپ – پەندەنىڭ رۋحاني تازارىپ، ادام («باسىنا باق قونعان» جان; كىشى قۇداي) بولماعىنا تاڭىرلىك كەپىل. ول تۋرالى اباي: «ىشتەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى»-دەيدى. «ىشتەگى كىردەن» (حايۋاندىقتان) ارىلعانداردىڭ «جۇرەگىنىڭ كوزى اشىلادى». «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى» (اباي). پايعامبارلىق بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن ءوزىمىز بۇرىن ايتقان «تورتەۋى تۇگەل (كەمەل) بولسا، توبەدەگى كورەدى; التاۋى الا (شالا) بولسا، اۋىزداعى ء(سوز) ولەدى» قاعيداسى تۇسىندىرەدى.
ياعني، «ءتورت كوز» (جۇرەك، وكپە، ەمشەك، كادىمگى كوز) كەمەلدەنسە، توبەدەگى توبەكوز («كىشى قۇداي» رەتىندەگى رۋحتىڭ كوزى) «اشىلادى». «باسقا باق قونۋدىڭ» كەرەمەتى سونداي! مىسالى، توبەكوزى اشىلعاندارعا، وكپە «كوزىنىڭ» قاسيەتىنە وراي، تەرەڭ سۋ بەتىمەن جاياۋ ءجۇرۋ، اۋەلەي ۇشۋ، كوزگە كورىنبەس كۇيگە ەنۋ وپ-وڭاي. ەڭ باستىسى، «توبەكوز» ارقىلى ا ق ى ل ع ا قۇدايلىق تىلسىم عالامنان «حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى» (اباي). ا د ا م مۇمكىندىگىنىڭ شەكسىزدىگى دە، ونىمەن سالعاستىرعانداعى پەندەلىك پۇشايماندىقتىڭ «اقىلعا ساۋلە قونباسا («اقىلعا حاقتىقتىڭ ساۋلەسى تۇسپەسە». ت.ءا.), حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» (اباي) بولاتىندىعى دا سودان. «حاقتىقتىڭ ساۋلەسى» اعزاعا قاجەتتى بيوەنەرگيا بولىپ تا تابىلادى. «ساندىق» (وندىق) جۇيەگە وراي ايتىلعان بۇل اكسيومالاردى دا ماتەماتيگىمىزدىڭ ۇعا قويۋى نەعايبىل. بابالارىمىزدىڭ يەرارحيالىق ءبىرتۇتاس «ءۇش باق» ۇعىمىن دا «ت. مىرزانىڭ كوپ قۇدايلارى» دەپ تالكەك قىلاتىن ق.ق. «ءبۋدديزمنىڭ دە نەگىزى – ءتاڭىريزم» دەگەنىمىزدى دە مازاق ەتە، «دىندەر تاريحىنان بىلىمسىزدىگىمىزدى» ايتىپ جانە ايىزى قانىپ قالادى. ونىسى دا بايانسىز ماقسات.
سوزتانىمعا جۇگىنەلىك (ماقالا كولەمى كوتەرمەيتىندىكتەن، سوزدەن ءسوزدىڭ قالايشا تۋىندايتىندىعى; قالايشا قۇبىلا ءھام بۇلىنە تاراتىلاتىندىعى، ت.س.س. سانسىز زاڭدىلىقتاردى تاپتىشتەپ جاتپايمىز). تىلدەگى «اندروگينيالىق» زاڭدىلىققا ساي، بىرمەزەتتە قاراما-قارسى قوس ماعىنانى بىلدىرەتىن كوپتەگەن كونە سوزدەردىڭ ءبىرى – «بەت»، «بۇتا»، «ءۇمىت»، «ۇمىت»، «بۇت»، «بات»، «اپات»، ت.س.س. تۇبىرلەس سوزدەردى تۋىنداتاتىن كونە «ءبىت» تەرمينى، كۇن قۇدايىنىڭ (رۋحىنىڭ) ەجەلگى اتاۋلارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ كونە مىسىرعا دەيىنگى سانسىز قۇبىلعى-بۇلىنگى تۇرلەرىن تۇگەندەۋدىڭ قاجەتى جوق.
باستاپقى ەتىستىكتىك ماندەرى رەتىندەگى جاعىمدى «پايدا بول» ماعىناسى كۇن قۇدايىنىڭ – اتالىق، جاعىمسىز «ءول» ء(وش; تۇگەسىل) ماعىناسى ەنەلىك («ءبىت+ا»: «سايتان») سيپاتىن يشارالايدى. «ءبىت + ءبىتا». جوعارىداعى «ۇل قۇداي-رۋح»-تىڭ «اتا-ەنەلىك» قوس يپوستاسى. سوعان وراي، سلاۆيانداردا «ءبىت» اتاۋىنىڭ تولىقشا «بات+يا» جانە «ب»~م قۇبىلى ارقىلى، «مات+» ۇلگىلەرى دە قالىپتاسقان. «ب»~م، م~«ب» قۇبىلدارىنا مىسالدار: «ۇماي~اباي»، «باق~ماگ»، «ءبىت يار~ماد يار»، «مەيرام~بايرام»، «ۇنارمان~نيرۆانا»، ت.س.س. ۇشان-تەڭىز.
«ءبىت+ا» (ۇرعاشى-سايتان) – بۋدديزمدە «مار+ا». ياعني، «ءبىت» (ۋمري; كونەتس) ءسوزى تەڭەۋماندىك «ءبىت+ا» تۇرىندە «سايتان» دەگەن ماعىناعا يە. ءدال سول سياقتى، «ءبىت»-ءتىڭ ءسينونيمى رەتىندەگى «مار+ە» [مراك; كونەتس. «سار+ە» (زاريا) ءانتونيمى] دە تەڭەۋماندىك «مار+ا» (سايتان) كەيپىنە ەنبەك. ونىڭ «مار» (قاز. جىلان) ۇلگىسى «مۇڭكىر» (ساسىق ۇرعاشى-سايتان) قۇبىلىسىنىڭ ءبىر سيپاتىن بىلدىرەدى.
تەكوراتتىق «ءبىت» – جۇماق-كۇننىڭ دە اتاۋى. «ءبىت» اتاۋى تۇرلەرىنىڭ «ءبات» («جايناعان»; ەجەلگى ءمانى: «جايناعان جۇماق-كۇن»), «ءا+بات» (جۇماق مەكەن), «ءاي+بات» («ءاي، ءبات»; ادەمى) بولماعى دا سودان. كۇن مەن كۇن قۇدايىنىڭ كونەدەگى «ىرا ءبىت» (تۋىن. ءبۇلىن. ۇلگ: «را+بات»; «پ+رو+مەت+ەي».،), «مار ءبىت» ء(بىر ۇلگىسى: «مار+ح+ا+بات»), «قوش ءبىت» (سلاۆ. «گوس پود»; قاز. «قوش+ە+مەت».،), «جار ءبىت» (كۇنتەكتىلىكتى بىلدىرەر ەتنونيمدىك ۇلگىلەرى: «سار مات»، «سا+ۆ+ر+و+مات»), «ءبىت يار» (ك. ب. ە. تۇرلەرى: «ماد يار»-«ماد جار»-«ماجار»), وزگە تىلدەردەگى نۇسقالارىنىڭ ءبىرى رەتىندەگى قۇبىلعى «ميترا» («ميت ىرا») ۇلگىسى دە بار «ءبىت ىرا» («ءبىتىرا»; تۋىن. ءبۇل. ۇلگ: «ءباتىرا-اۋ»، «بادىراق»، «باتپىراۋىق»، «ءباتىر»، «ابدىرە»، «بىتىرا»، «ابدىرا».،), ت.س.س. كوپتەگەن كۇردەلى اتاۋلارىنا دا نەگىز بولعان كونە «ءبىت» تەرمينى، تەكورات زاڭدىلىعى بويىنشا، «كۇن قۇدايىنىڭ جەردەگى وكىلى» («بۋددا») مارتەبەسىنە دە اينالادى. مىسالى، «جاراتۋشى ىرا» اتالمىش كۇن مەن كۇن قۇدايىنىڭ «جەردەگى وكىلى» دە سولايشا «جاراتۋشى ىرا» («س+ت» سيمبيوزى ارقىلى، «زاراتۋش+ت+ى ىرا») اتانعان. «پۇت» (يدول) ءسوزىن دە تۋىنداتقان سول «ءبىت» تەرمينىنىڭ قۇبىلعى ءبىر ۇلگىسى – «بۇد». كەيىنگى بۇلىنگى تۇرلەرىنىڭ ءبىر پاراسى: «بۇد+ا»، «بۋد(د)+ا»، «بو+ع+د+ا».
«ءبىت» («بۋددا») ۇعىمىنىڭ بايىرعى «ءۇر» («ءح+ۇر» يا «ح+ور»; قوش قۇداي-رۋح; جۇماق-كۇن; «قوش ءسوز»; كۇنتەكتىلىكتى بىلدىرەر ەتنونيمدىك بۇلىنگى ۇلگىسى: «ار+يا») دەرجاۆاسىنداعى س ا ق ەلىنىكى ەكەندىگى «بۋددانىڭ شىققان تەگىن» بىلدىرەتىن «شاكياماني» (س ا ق ادامى) اتاۋىنان ايان. قاس س ا ق (قازاق) تا – س ا ق. مالداس قۇرىپ وتىرادى. «س ا ق ادامى» («بۋددا») ءمۇسىنىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىنىڭ دە ءدال سونداي كەيىپتە بولاتىندىعى سودان. ياعني، «ءبىت» (قۇداي+كۇن) كۋلتىن ۇستانىپ، وزدەرىنىڭ مىناجاتتىق مەكەنىن دە «ءبىت» (قىتايداعى «بو+ع+د+ا» تاۋى مەن «بو+ع+د+ا» كولى) اتاندىرعان س ا ق بابالارىمىز كەيىن قىتايدان ءۇندى اسىپ، «پەندەنىڭ «قۇتقارعى ادامعا» (قۇتقارۋشى بىتكە – «بۋدداعا») اينالۋى» دوكتريناسىن الا بارعان. «سيددحارتحا گاۋتاما» اتاۋى دا سونى ايعاقتايدى. تاعى دا سوزتانىمعا جۇگىنەمىز. ءتىل تىرلىگىندەگى كوپتەگەن دىبىستىق قۇبىلعىلاردىڭ ءبىرى – «گ»~«س». كەرىسىنشە، «س»~«گ» ءتۇرى دە بار. مىسالى، «تسەنتاۆر~كەنتاۆر»، «ساۋما~حاوما»، «جۇپار~گيپەر»، «بايان سۇلۋ~بايان حىلۋ»، «كيكلوپ(كوك ۇل)~تسيكلوپ»، «كەسار(وسىر)~تسەزار»، ت.ت.
جوعارىداعى «جار ءبىت» («ءجاربىت») اتاۋىنىڭ «سارمات~كارپات» ۇلگىلەرى دە سولاي قالىپتاسقان. وسىنداعى «گ»~«س» قۇبىلعىسى مەن ر+«ت» سيمبيوزى ءھام «دد» سوزىلماسىن ەسكەرسەك، «سيد(د)حار+ت+حا» اتاۋىنىڭ «حيدحارحا» ياكي «قۇتقارعى» (قۇتقارۋشى) ەكەندىگى دە اشىلماق. ءدال سولايشا، «بۋددا حانشايىمىنىڭ» «ي+ا+سودحار+ا» ەسىمى» «ي+ا+حودحار+ا» ياكي «قۇتقار» («قۇت قار») تۇرىندە دۇرىس وقىلادى. «قۇت» كومپونەنتى – «قۇداي»، «كۇن»، «باق»، «ىرىس; كوپماعىنالى «اندروگينيالىق» «قار» (جوعارىداعى «ءبىت+ا» ءسينونيمى) كومپونەنتى «سايتان-ايەل» دەگەندى دە بىلدىرەر «قۇت قار» («ي+ا+حودحار+ا»; جاساندى ەتىستىكتىك ۇلگىسى: «قۇتقار») ەسىمى – «قۇتقارعى» ءبىتتىڭ «ەنەلىك» يپوستاسىنىڭ اتاۋى. «ۇلدىق» يپوستاسىنىڭ كونە «ىرا-ۇل» (كۇن-ۇل) اتاۋى «بۋددا ۇلىنىڭ ەسىمىنە» («را+ح+ۋل+ا») اينالىپ كەتكەن.
«قۇتقارعى+ (ىرا ۇل) +قۇت قار» ترويتساسى سولايشا انىقتالادى. بۇل جەردە مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارۋ قاجەت; «قۇتقارعى+ (ىرا ۇل) +قۇت قار» ۇشتىگىندەگى دومينانت اتاۋ – «قۇت». ونىڭ ءمانىسى – اتالمىش ۇشتىكتىڭ اۋەلگى نۇسقاسىنىڭ «قۇتقارعى+ (قۇت ۇل) +قۇت قار» بولعاندىعىندا. ياعني، ترويتساداعى باستاپقى «قۇت ۇل» ورنىنا كەيىن «ىرا ۇل» قولدانىلعان. الايدا، «ۇشتىك» فيلوسوفياسىنا ودان كەلىپ-كەتەر ەش زالال جوق. ويتكەنى، «ىرا ۇل» («ىراۇل»; كۇن-ۇل), «قۇت ۇل» («قۇتۇل»; كۇن-ۇل) – سينونيم اتاۋلار ءارى ولاردىڭ جاساندى ەتىستىكتىك ۇلگىلەرى دە ءبىر ماعىنادا: «ارىل» = «قۇتىل». ال، «قۇتقارعى+ (قۇت ۇل) +قۇت قار» ۇشتىگىنىڭ «قورقىتقا» دا قاتىستىلىعىن اڭگىمە سوڭىندا ايتامىز.
سوراقى بۇلىنگەن «گاۋتاما» («گ+ا+ۋتام+ا») اتاۋىنىڭ تازا ۇلگىسى – تەكوراتتىق «ادام» («ا+دام») تەرمينى. قازاق تىلىندە بۇعان نەگىز بولعان «دام» (يام → جام → دام; يام → قام) اتاۋىنىڭ مىناداي تۇرلەردە باستالىپ بەرەر تۋىندى ۇلگىلەرى وتە كوپ: «دەم» (تىنىس; قوش رۋح-جان), «دام+ا» (قوش ءسوز), «تام» (جۇماق باسپانا), «ا+دەم+ى» ء(ايبات), «ءدام»، «دوم»، «دام+ە»، «دوپ»، «تۇم+ا»…
سونىمەن، «سيددحارتحا گاۋتاما» – «قۇتقارعى ادام» دەگەن تەرمين. تاڭىريزمدىك باعزى ۇعىم. «قۇتقارعى يسۋس»-تىڭ ءپروتوتيپى. بىراق، «قۇتقارعى» (قۇتقارۋشى) جانە «ارىل» («ىراۇل»), «قۇتىل» («قۇتۇل») ۇعىمدارىنىڭ ءمانىسى نەدە؟ ونىڭ ءمانىسى «ءدىن تازاسىن دىننەن ىزدە: ءدىن شاتاعىن سىنعا سال!» وسيەتىنە وراي تومەندە كەلتىرىلەتىن كوپتەگەن عىلىمي سالعاستىرۋلار ارقىلى ايقىندالا كەلە، ءسوز سوڭىندا ادەمى تۇجىرىمدالادى. ماسەلەن، «بۋددانىڭ حانزادالىق جۇماق (باق) ومىردەن قاشۋى» دا، «ادامنىڭ جۇماقتان (باقتان) قۋىلۋى» دا – تاڭىريزمدەگى «باستان باقتىڭ (جۇماق كۇن-ەستىڭ) تايۋى» ياكي «سورماڭداي» (اقىل-ەسى «توزاق» جان، سورلى) ۇعىمى. ەگەر، «ماڭدايداعى س و ر» سيمۆولىنىڭ س و ر د ا وسەتىن «تىرناۋىق» (ور. ۇلگىسى: تەرنوۆيك) شەڭگەلى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، «تىرناۋىق-ءتاج كيگەن پاتشا يسۋستىڭ» دا كادىمگى «س و ر م ا ڭد ا ي»-پەندە پەرسونيفيكاتسياسى ەكەندىگى اشىلماق.
«يسۋستىڭ «ءتاۋبالى وڭ قاراقشى+ (يسۋس) ء+تاۋباسىز سول قاراقشى» تۇرىندە، «گولگوفا» اتتى ت ءو ب ە د ە كىرەسكە كەرىلەتىندىگىنەن» دە سونى ۇقپاق كەرەك. ويتكەنى، سورماڭداي-پەندەنىڭ ت ءو ب ە س ءى ن د ە گ ءى («گولگوفاسىنداعى») «اڭقىرى مەن مۇڭكىرى» («ءتاۋبالى وڭ قاراقشى» قابىلەتى مەن «ءتاۋباسىز سول قاراقشى» قابىلەتى) «يتجىعىس» كۇيدە ۇدايى «جانجالداسپاق». پەندەگە ءتان «ەكىجۇزدى» تۇرلاۋسىز سور ەس ديناميكاسى، «ەس – كەرىس» اتالمىش قۇبىلىس. تاڭىريزمدە ول «توبەلەس» [ب ءى ر ت ءو ب ە د ە گ ءى ل ە ر كەرىسى; «ك ە ر ءى س» (راسپريا) ءسوزى «راسپياتيە» دەگەندى دە بىلدىرەدى] دەپ تە اتالادى. سوزتانىمعا جۇگىنسەك، «ت ءو ب ە اتاۋى» رەتىندە «باسسۇيەك» دەگەندى بىلدىرەتىن كونەگرەكتىك بۇلىنگى «گ+ول+گ+وف+ا» (ور. ۇلگىسى: «گلاۆا»، «گولوۆا» ياكي «گ+الاۆ+ا») اتاۋى ءجون نۇسقاسىنىڭ «الاۆ» ياكي «الاۋ» [ير. «ال+اۋ»; «جالىنداعان وت»; كونەدەگى ۇمىت ءمانى: «جالىنداعان اق كۇن»; «ال(ل)+ا»; «گ+ال(ل)+ا» ياكي «ك+ال ء(ل)+ا»، ت.ت. بۇلىنگى ۇلگىلەرى دە بار] ەكەندىگى دە ايان بولماق. ءتۇبىرى – تاڭىريزمدىك كونە «ال» (اق كۇن.; اق كۇن قۇدايى) تەرمينى.
ول دا ءجون، سەبەبى، پەندەنىڭ باسى دا – «جالىنداعان كىشى كۇن». بىراق، ول – «قارا باس» (كونە تۇركى. سورماڭداي; پەندە). كەمەلدەنسە، «يالاباش» (ك.تۇرك. پايعامبار) ياكي «ال باس» (اق كۇن-باس) كەيپىنە ەنبەك. بۇرىن، «باسىنا باق قونىپ، توبەكوزى اشىلعان» كۇنباستىلاردىڭ باقشى-پايعامبار (كۇن قۇدايىنىڭ جەردەگى وكىلى) سانالعاندىعى دا سودان. ويتكەنى، «ي+ال+ا+باش»، «باي قام+ب+ار» (ير. «پايعامبار»), «زاراتۋش+ت+ى ىرا»، «پ+ىرا وروك» (سلاۆ. «پروروك»), «بۋد(د)+ا» سىندى تەكوراتتىق بۇلىنگى ۇلگىلەردىڭ نەگىزى – كۇن مەن كۇن قۇدايىنىڭ قادىمعى اتاۋلارى رەتىندەگى تاڭىريزمدىك كونە تەرميندەر: ال باس، باي قام-ىرا، جاراتۋشى ىرا، ىرا-ۇرىك، ءبىت.
ءتاڭىريزم بويىنشا، «ماڭدايداعى سور» بەلگىسى «تىرناۋىقتان ورىلگەن ءتاج» بولسا، «باستاعى باق» بەلگىسى – گۇلتاج. كونە گرەكيادا ول «لاۆر جاپىراقتارىنان ورىلگەن ءتاج» تۇرىندە. «بايتەرەك» تە – «باستاعى باق» (جۇماق كۇن-ەس) سيمۆولى. ول سيمۆول ەرتەدە «باق» ءسوزىنىڭ اۋەلگى ءتۇرى رەتىندەگى «با+ۋ» ءسوزىنىڭ باستاپقى «با» ۇلگىسىمەن دە اتالعان. «با» اعاشى («بايتەرەك») – «باستاعى باق» سيمۆولى. «سورماڭداي-پەندەنىڭ «بو» اعاشى» ء(بىر ءتۇرى «بود+ح+ا». «درەۆو پروسۆەتلەنيا»; ءجون ۇلگىسى: «بۇت+ا». ءبىت اعاشى) اياسىندا «بۋددا» («پروسۆەتلەننىي»; «ءبىت»: «باسىندا باعى بار «قۇتقارعى ادام») بولاتىندىعى» دا سودان. «يسۋستىڭ باستاعى باعىنىڭ» بۇلىنگى اتاۋلارىنىڭ ءبىرى – «گ+ە+ف+س+ي+مان». تۇپنۇسقاسى – «اسپان» ۇلگىسىنە قوسا، «وسمان»، «وسپان»، «يش+ت+ۆان»، «سپان»، ت.ت. قۇبىلعى-بۇلىنگى نۇسقالارى دا بار تاڭىريزمدىك كونە «ءوسمان» («ءوس+مان»; جۇماق-كۇن ادامى; جۇماق-كۇن) تەرمينى. ارينە، پەندە-«يسۋستىڭ «سورى» دا «باعى» دا – ءوز اقىل-ەسى ورنالاسقان باسىندا ياكي «الاۋ»-دا («گولگوفا-گالاۆا»-دا).
ول «يوانن» (يان) ىنجىلىندە مىناداي تۇردە: «نا توم مەستە، گدە ون راسپيات، بىل ساد» (بيبليا. موسكۆا. روسسيسكوە بيبلەيسكوە وبششەستۆو. 1998. 19:41. ستر. 127). «پەندە-يسانىڭ «باسىنا باق قونۋى» يشاراسى دا سول ىنجىلدە: «ي ۆيديت (ماريا. ت.ءا.) دۆۋح انگەلوۆ، ۆ ب ە ل و م ودەياني سيدياششيح، ودنوگو ۋ گلاۆى ي درۋگوگو ۋ نوگ، گدە لەجالو تەلو يسۋسا» (20:12. ستر. 127.). ياعني، سورماڭداي پەندە-رۋحتىڭ «ءتاۋبالى وڭ قاراقشى» قابىلەتى مەن «ءتاۋباسىز سول قاراقشى» قابىلەتى («كىسىنىڭ ەكى يىعىنداعى» بەساسپاپ «اڭقىر مەن مۇڭكىر») بىرىڭعاي «ا پ پ ا ق پەرىشتەلەرگە» اينالماق». سونىڭ ءوزى «قوساعىڭمەن قوسا ا ع ا ر !» تىلەگى بويىنشا، «مۇڭكىر»-ءدىڭ دە «اڭقىر» («ۇرعاشى اڭقىر») كەيپىنە ەنەتىندىگى. ناتيجەسىندە، اۋەلگى «توبەلەس» ء(بىر توبەدەگى كەرىسۋشىلەر; ديسگارمونيا) قۇبىلىسى «ۇيلەس» (تاڭىريزمدىك بۇل تەرمين «ءبىر ۇيدەگى جاراسىمدىلار» جانە «گارمونيا» دەگەندى بىلدىرەدى) تۇرىنە ءو ز گ ە ر ە د ءى.
بۇل ورايدا مىنانى دا ەسكەرمەك ابزال; «اڭقىر+مۇڭكىر»-پەندەنىڭ كەنتاۆرلىق «اڭقىر+موڭكىر» سيپاتى «بىي+بىيە» تۇرىندە جەتىلمەك. پەندەنىڭ «ءوز حايۋاندىعىنا باس ءبىلدىرۋى». الايدا، ول دا جەتىلۋدىڭ شەگى ەمەس. ويتكەنى، «قوينىڭداعى قاتىن – جاۋ، استىڭداعى اتىڭ – جاۋ». تولىق ادام بولۋ ءۇشىن، «بىي+بىيە»-ءنىڭ «ەركەك اڭقىر + ۇرعاشى اڭقىر» تۇرىنە ەنبەگى شارت. «… گاۋتاما مىنگەن اتىن تاستاعاندا، ونىسى جۇرەگى جارىلىپ ءولدى دە، قۇداي كەيپىندە قايىرا جارالدى-مىس» ءميفىنىڭ نەگىزى سونداي: «بىيە → ۇرعاشى اڭقىر» مەتامورفوزاسى، بۋدديزمدەگى «ءتورت ىزگى اقيقات» (1. «ءومىر – سور».
2. «سوردىڭ سەبەبى بار». 3. «سوردان قۇتىلۋعا بولادى». 4. «قۇتىلۋ ءتاسىلى بەلگىلى») ءتۇيىنى. دەمەك، رۋح («مەن») ەشقاشان «ءولىپ، قايتا تىرىلمەيدى»، «مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل-باستان» (اباي). تەك، سور-رۋح باق-رۋحقا [«باق»; تاۋەسىمدىك ءبىر ءتۇرى – «بوگ» (ور. قۇداي)]
ءو ز گ ە ر ە د ءى. سوزتانىمعا جۇگىنسەك، «يسۋسقا» قاتىستى پراۆوسلاۆيالىق «ۆوسكرەس» («قايتا ءتىرىلۋ») ۇعىمىنىڭ توركىنى دە سونى ايتادى: تاڭىريزمدىك «وز+گە+ر+ىس» (پ ر ە و ب ر ا ج ە ن ي ە) تەرمينى «وزگىرەس» تۇرىندە مەتاتەزالانىپ، «ۆ+وسكىرەس» تۇرىندە بۇلىنەدى. ال، ءبىز بۇلىنگى «اۆەستا»، «ۆەست»، «يەگوشۋا»، «يسۋس»، «يسا»، «ايسا»، «عايسا» اتاۋلارىنىڭ دا تۇپكى دۇرىس ۇلگىسىنىڭ – باستى ماندەرى «قوش ىيە-رۋح»، «قوش اقىل-ەس»، «قوش ءسوز» (ت.ت.) دەگەندى بىلدىرەتىن كوپماعىنالى كونە «ەس» تەرمينى; ونىڭ قۇبىلعى ءبىر ۇلگىسىنىڭ «يس» (جۇپار رۋح) ەكەندىگىن بايانداعامىز.
سول سەكىلدى، «س+ت سيمبيوزى ارقىلى بۇلىنگەن «حريس+ت+وس» (گر. پومازاننيك) اتاۋىنىڭ دۇرىس ۇلگىسى – «كىرىس». «كىرىس» (باق; قۇت; ىرىس) ۇعىمىنىڭ اتريبۋتتىق انىقتاماسى – «شەكەنىڭ جۇپار مايعا شىلقۋى» (ىرىسقا كەنەلۋ). «كىرىس»-ءتىڭ تولىقشا ۇلگىسى – «كىرەس» («كرەس+ت»: قوسۋ، كوبەيتۋ، وڭ زارياد; «جەبەلى ساداق»، «سالتاتتى»، ت.ت. سيمۆوليكاسى), تۇپكى ءتۇبىرى – «كىي»…
سونىمەن، «حانزادالىق باقتان ايىرىلعان سورلى ءبىت → «باق اعاشىنا» يە بولعان باقىتتى ءبىت» سەكىلدى، اۋەلگى «ەس – كەرىس» (دۋح-رازۋم – راسپريا-راسپياتيە) قۇبىلىسى «ەس – كىرىس» (جۇپارسانالى رۋح – باق; «ي+يس+ۋس حريس+ت+وس») تۇرىنە وزگەرەدى. جالپى، ەتيمولوگيالىق ءھام فيلوسوفيالىق تۇرعىدا، ءىنجىلدىڭ سولايشا، باستان-اياق تۇتاس اشكەرەلەنەتىندىگىن دە ءبىز وتە جاقسى بىلەمىز. ءتىپتى، بيبلياداعى «قۇدايدىڭ العاشقى اپتالىعى»، «ادام مەن ەۆا»، سونداي-اق، «نوي»، «مويسەي»، «اۆراام»، ت.ت. تۋرالى ەرتەكتەر دە قازاقتىڭ ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى بويىنشا كەمەل عىلىم-ءبىلىم سويلەيدى.
ازىرگە ايتارىمىز، – «بۋددا» دا، «يسۋس» تا جوق، پەرسونيفيكاتسيالىق ءدىني فالسيفيكاتسيالار عانا بار. سوندىقتان، تاڭىريزمدىك كونە «ەس» تەرمينىن «عيمران»، «تاۋبە»، «نيسا»، «ءماريام»، «مايدا»، ت.ت. سۇرەلەردە «يسا» اتتى «پايعامبارعا» اينالدىرىپ العان قۇران كارىم (اۋد. راتبەك قاجى نىسانبايۇلى، ۋاھاپ قىدىرحانۇلى. الماتى. «جازۋشى».
1991 ج.) تۋرالى دا ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. «قۇراندى جازعىزعان» «جا+ب+ر ا+يل» دا – تاڭىريزمدىك كونە «جار ۇل» («يار ۇل»; كۇن ۇل.،) ۇعىمى. ونىڭ «گاۆريل»، «ياريلا»، «ۆەربليۋد» سىندى بۇلىنگى ۇلگىلەرىن ءبىز وتكەن ماقالامىزدا كەلتىرگەنبىز.
«ءدىن تازاسىن دىننەن ىزدە: ءدىن شاتاعىن سىنعا سال!» وسيەتىنە ورايعى تاعى ءبىر-ەكى سالعاستىرۋلار. ماسەلەن، «بەس كۇندىك جالعان» (كۇن → نۇر → تازا اۋا → ت. سۋ → ت. جەر) بەستىگىنە ساي «باستاعى باق → قوش وي → ق. ءسوز → ق. ارەكەت → ق. جۇزە» بەستىگى مەن «بەس كۇندىك جالعان» بەستىگىنىڭ كەرىترانسفورماتسيالىق «ت. جەر → ت. سۋ → ت. اۋا → كۇن نۇرى → كۇن» بەستىگىنە ساي «قوش ءۇمىت → ق. جىگەر → ق. تالاپ → ق. تانىم → ق. سەنىم» بەستىگى – بۋدديزم كون تس ە پ تس ي يا س ى ن ا («سەگىزتارماقتى جول»: تانىم، جىگەر، كەمەل ءسوز، كەمەل ءىس-ارەكەت، باياندى تىرلىك، تالاپ، سابىر، كەمەل وي) نەگىز. وندا ءتاڭىريزمنىڭ «باستاعى باق» بەستىگىنىڭ «زاراتۋشترالىق ۇشتىگى» (ىزگى وي، ءى. ءسوز، ءى. ءىس) ءھام «قوش سەنىم» بەستىگىنىڭ ۇشەۋى عانا (جىگەر، تالاپ، تانىم) قامتىلعان. «ۇنار» بەستىگى (ۇنار → ونەر → قوش ءبىلىم → ق. عىلىم → ق. ەڭبەك) مۇلدەم جوق.
ال، «ۇنار» قاسيەتىنسىز «بۋددا» ياكي «ءبىت» («اياقتال»; «ادام بولۋ» پروتسەسىنىڭ تولىق اياقتالۋى) قۇبىلىسى مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، «نراۆستۆەننوست» ءسوزىن تۋىنداتاتىن بۇلىنگى «نر+اۆ» (كونەسى – «نور+وۆ») ۇلگىسى دە بار «ۇن+ا+ر» (پەرىشتەلىك ۇنامدى اقجۇپار مىنەز-قۇلىق) تەرمينى – بۋدديزمدىك «نيرۆان+ا» (سوستويانيە ابسوليۋتنوگو نەبىتيا ي ۆىسشەگو بلاجەنستۆا) تۇرىندە جالعاندانعان تاڭىريزمدىك كونە «ۇنارمان» («ۇنار+مان»; ۇنامدى، اقجۇپارلى مىنەز-قۇلىق ىيەسى; جۇپار پەرىشتە-ادام) تەرمينىنىڭ نەگىزى.
«ۇنارمان» كاتەگورياسىنا باقشى، پايعامبار، اۋليە تۇلعالار كىرەدى. كەز كەلگەن جالعان دىنگە ولگەنشە بەرىلگەندەر دە «اۋليە» كەيپىندە بولماق. ونىڭ ءبىر ءدال انىقتاماسى: «قياناتسىز ناداندار اۋليەدەن كەم ەمەس» (شاھكەرىم). بىراق، قانشالىقتى قياناتسىز بولسا دا، ناداننىڭ اتى – نادان.
«بۋددا + بەس شاكىرت». ول سۋايتتىقتىڭ تاڭىريزمدىك اۋەلگى ءمانىسى: «ءبىت + بەس مۇشە» ياعني، «ءبىت (قوش ەگە) + «ويلاۋ مۇشەسى» رەتىندەگى مىي (1), جۇرەك (2), وكپە (3), ەمشەك (4), كادىمگى كوز (5)». «يسۋس + ون ەكى شاكىرت». ونىڭ تاڭىريزمدىك اۋەلگى ءمانىسىنىڭ «ەس (قوش ەگە مەن مىي) + ون ەكى مۇشە» (جۇرەك باستاتقان سەزىمدىك ون مۇشە جانە «ءسوز مۇشەسى» رەتىندەگى ءتىل مەن «ءىس مۇشەسى» رەتىندەگى قول-اياق) ەكەندىگى العاشقى ماقالامىزدا ايتىلعان. قوسارىمىز، – اپوكريفتە «يسۋس جەتىكوزدى» عانا. ال، «توبەكوزى اشىلعان» ادامنىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ دە («12 اپوستولىنىڭ» دا) «كوزى اشىلادى».
ونىڭ دا ەرتەكتىك ۇلگىسى – بيبليادا (دەيانيا سۆياتىح اپوستولوۆ. 2: 1-4. ستر. 131). «ادامداعى بارشا بەزگە كوز بىتەدى» دەگەن دە – سول. گرەك ميفولوگياسىنداعى «تۇلا-بويى كوزگە تولى ارگوس»-تىڭ دا ءمانىسى سوندا. سوزتانىمعا جۇگىنەيىك; تولىقشالانعان «ارگ(وس)» اتاۋى – «ىرا-ۇرىك» («پ+رو+روك») اتاۋىندا دا كەزدەسەتىن تاڭىريزمدىك كونە «ۇرىك» («ۇر+ىك»; جۇپارلى رۋح) تەرمينى. «ارقا» (قاز. رۋح), «رۋاكح» (ەۆر. دىحانيە; «دۋح»), «ريح» (ار. ۆەتەر), «رۋح» (ار. دۋح) باستاتقان سانسىز تۇرلەرى بار. ءتۇبىرى – «ءۇر» (بۇلىنگى ۇلگىلەرى «ءح+ۇر»; «ءۇر+پ+ى»; ك+ور+پ+ە»; «ار+يا»; «ب+ور+ەي»، ت.س.س. جالعاسا بەرەدى).
قوش، تاڭىريزمدىك «باق پەن سور» ىلىمىندەگى «سور» رۋح (سايكەسىنشە، ونىڭ يەلىگىندەگى اقىل-ەس) بارا-بارا «باق» رۋحقا ياكي «قۇتقارعى ادامعا» اينالادى» ء(بىر فورمۋلاسى: «كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ، سويلەي-سويلەي شەشەن بولاسىڭ») كانونىنىڭ جالعان دىندەرگە قالايشا نەگىز بولعاندىعى قازاقتىڭ ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى ارقىلى از-كەم اڭگىمەلەندى.
ءداپ راس، «بايقاساڭ، قازاقتىڭ سوزىندە بار – دۇنيەنىڭ گەنيلىگى، پايعامبارى» (سۇلتانماحمۇت). الايدا، «قۇتقارعى ادام» («حيدحارحا گ+ا+ۋتام+ا»; «قۇتقارۋشى يسۋس»-تىڭ ءپروتوتيپى) ۇعىمىنىڭ ءاۋ-باستاعى تاڭىريزمدىك ءمانىسى «ادامزاتتى قۇتقارۋشى» ەمەس، «سورلىنىڭ ازاپتى تىرلىك («توزاق») اتاۋلىدان ءو ز ءى ن قۇتقارۋى» ياكي «ماڭدايىنداعى سوردان («توزاق ەستەن») ارىلىپ، باسىنا باق («جۇماق ەس») قونۋى» دەگەندى بىلدىرگەن. جوعارىداعى «ارىل» («ىراۇل»), «قۇتىل» («قۇتۇل») ۇعىمدارىنىڭ ءمانىسى دە سوندا: پەندە ءوزىنىڭ سورىنان ارىلادى-قۇتىلادى، ياعني، باستاپقى «سورلى»-پەندە كەيىن «ىرا ۇل» يا «قۇت ۇل» كەيپىنە ەنەدى. سونىڭ ءوزى – «سورلى → باقشى» («باقشى»: باستاعى باقتىڭ ىيە-رۋحى; بۋدديزمدە «ب+ح+اكشي»: موناح) وزگەرىسى. ياعني، ءار پەندە ءوزىن ءوزى سورلاتادى يا سوردان ءوزىن ءوزى قۇتقارادى. ءوز ەركى – وزىندە. قۇداي ادىلەتتىلىگى سونداي.
«قار قۇت» (جالعان ۇلگىسى: «قورقىت») تا – «قۇتقارعى ادام» («حيدحارحا گ+ا+ۋتام+ا») ءپروتوتيپى. ءسوزتانىمنان ءبىر مىسال; جوعارىداعى «ءبىت جار» («مادجار») كومپونەنتتەرىنىڭ ورىن الماستىرعان ءتۇرى – «جار ءبىت» («سارمات»). گەنەالوگيالىق تۇرعىدا، ەكەۋى – كۇنتەكتى ارعى بابالارىمىزدىڭ ەلدىك ءبىر عانا اتاۋى. سول سياقتى، «قار قۇت» («قورقىت») پەن «قۇت قار» («ي+ا+حودحار+ا»; جاساندى ەتىستىكتىك ۇلگىسى: «قۇتقار») دا – ءبىر ۇعىم. ياعني، «قورقىت» – جەردەگى كوردەن ەمەس، «باستاعى سوردان «قاشقان» قوسيپوستاستى «قۇت ۇل» (قۇداي ۇل; قۇت –«گوت»-«قۇد+ا+ي»…) وبرازى: «قار قۇت+ (قۇت ۇل) +قۇت قار».
«قار قۇت» («قورقىت»; «Hr-ht») كۋلتىنىڭ بۇدان بەس مىڭ جىل بۇرىنعى (!) مىسىرعا دا بەلگىلى بولعاندىعى و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «يازىك پيسما»» ەڭبەگىنەن بەلگىلى. «قار قۇت»-تىڭ ۇلدىق «قار ۇل» («Hr-hl») يپوستاسىنىڭ انالوگتارى: «ءبىت ۇل» («ماتەل»), «باق ۇل» («ماقال»), «قۇت ۇل»، ت.ت. «قۇت ۇل» اتاۋىنىڭ جاساندى ەتىستىكتىك ۇلگىسىنىڭ «ق ۇ ت ى ل» ەكەندىگىن ەسكەرسەك، «ادامزاتتى قۇتقارۋشى يسۋس حريستوستىڭ بولاشاقتا قايتا ورالۋى» دەگەن ءدىني ساندىراق تا بىلايشا دۇرىس ۇعىنىلماق: «بولاشاقتا ادامزات ءوز سورىنان «ەس – كىرىس» ءىلىمى ارقاسىندا جاپپاي قۇتىلادى!» ۇلتتىق ءھام الەمدىك ەڭ كەرەمەت يدەيا دا، يدەولوگيا دا – سول! ويتكەنى، «باق پەن سور» ءىلىمى وقىلمايىنشا، «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلمايدى».
ءجا، كۇللى جالعان دىندەر نەگىزى – ءتاڭىريزم. ونىڭ بۇتكىل كونتسەپتسيالارى قازاق تىلىندە-دۇنيەتانىمىندا. ءسوزتانىمنىڭ وسى ماقالاداعى فەنومەنالدىق-سەنساتسيالىق فاكتىلەرى دە – اتا-بابالارىمىزدىڭ «گيپەربورەيلىك» تەك پەن ءتىلدى جەتىلدىرە، بارىنشا تازا ساقتاعان قاسيەتتى قابىلەتتىلىگىنەن. ال، «گيپەربورەي» («گيپەر+ب+ور+ەي»; «جۇپار-ءۇر»: قوش قۇداي-رۋح – اڭقىعان جۇماق-كۇن.،) – جەرجۇزىندىك بارشا كونە وركەنيەتتەرگە نەگىز بولعان ىقىلىمداعى الەمدىك الاپات رۋحاني ورتالىق، باقشى ادامدار ەلى…
تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى،
«قازاق ادەبيەتى».
