Kezinde, kórkem de kósem Ata Tilimizdiń tylsym qasıeti men kúrdeli taǵdyryna degen ózgeshe kózqarasymyzǵa («Qazaq ádebıeti». №47-50. 2012) «musylmandyq» zor kijinis («Q.Á.». №7, 2013. Qaıyr Quraqulan. «Kerasqaq minezge tizgin bermeıik…») bildirildi. Oǵan ýáj («Q.Á.». №20, 2013) aıtsaq ta, sol kijinis «Sondaǵy «jetken» shegimiz baıaǵy kerasqaqtyq pa?!» («Q.Á.». №30, 2013) túrinde qaıtadan bas kótergen. Sondyqtan, ol góı-góıge jaýap qatpaımyz dep uıǵardyq. Sóıtip, arada birtalaı ýaqyt ótti.
Kele-kele, ondaılyq únsizdigimizge dal bola, jer-jerden habarlasqan oqyrmandardyń kóptigi bizdi erekshe tolǵanýǵa da májbúr etken. Biraq, qolymyzǵa qaıyra qalam aldyrǵan sebep ol tolǵanys emes, jeke basymyzdyń namysy da emes; ańǵalaqtaý basymyzǵa keshteý kelgen mynadaı bir qamyryqty Oı: «dinı dogmatık aldynda solaısha únsiz qala berý – «Sóz Atasyn da óltirý»; óner-bilim hám ǵylym ataýlynyń atasy sanalatyn ǵajaıyp TIL (Rýh; Es; Sóz) ÓNERIN ǵumyrlaryna murat etken myńdaǵanjyldyq arly babalar arýaǵyna da satqyndyq». Shynynda solaı.
Óıtkeni, burynǵy maqalalarymyzdaǵy qaǵıdalyq barsha tujyrymdar baǵzy babalarymyzdyń túbegeıli umytylǵan derlik ejelgi danalyq qazynasynan edi. Amal neshik, Q.Q. olardy «sulba-shemalar», «qaýsyrýlar» dep kelemejdep baqty. Sondyqtan, ózimiz qysqa da nusqa aıtýǵa barynsha tyrysqan qorytyndy osy áńgimeni evreılik-arabtyq dinı ertekterge ǵana qulaı berilgen qadymshyl opponentimizge emes, Ataly Sózdi tereńinen túsinetin oıly oqyrmandarymyzǵa arnaımyz.
***
«Qadymshyl opponent» demekshi, barǵan saıyn zyrqyraǵan propellerge uqsap bara jatqan «evolıýııa saǵatynyń tili» qadymshyldyq túnegi turmaq, kúni keshegi jádıtshildik «jyltyldarynyń» da qıda-qıdasyn shyǵarýda. Al, bizdiń basty ustanymymyz – Shahkerim ósıeti: «Din tazasyn dinnen izde: din shataǵyn synǵa sal!». Ideıalyq qubylanamamyzdyń kez kelgen dogmattardy tas-talqan etetin Sóztanym (Estanym-Oıtanym) ǵylymy bolmaǵy da sondyqtan.
Sebebi, Sóztanym – barlyq múmkin ilim-bilimdi tutas qamtıtyn Bestanym (Adamtaný, Tabıǵattaný, Kúntaný, Ǵaryshtaný, Qudaıtaný) ǵylymdarynyń kilti. Bir-aq mysal. Máselen, Táńirızmdegi kóneden kele jatqan «J A RA T Ý Sh Y» termıniniń tórt maǵynasyn (1. joqtan bar etýshi Qudaı. 2. jaqsy kórýshi Qudaı. 3. haıýanǵa bas bildirip, kemeline keltirýshi Qudaı.
4. qajetti sharýasyna paıdalanýshy Qudaı.) «j a r a t y l ý sh y haıýan» retindegi pendege qatysty taldasaq ta, «evolıýııa» degen ıdeıany da, onyń qazirgi álemniń úsh uıyqtasa túsine kirmeıtin túpki máni men mańyzyn da (3, 4.) baıyrǵy babalarymyzdyń kámil bilgendigi dál anyqtalmaq. Áıtse de, ol – máseleniń basy ǵana. Ary qaraı, atalmysh termınniń «JAr+a+t+ý+shy» túrindegi jiktelinimin de muqııat zeıindep qana qoımaı, onyń túpki «JA(ı)» túbiriniń de sansyz maǵynalarynyń fılosofııasyn jeke-jeke jáne saralaý abzal.
Sonyń bárin tutastyra zerdelegende ǵana, osy bir ǵana termınde táńirtanymdyq tutas bir konepııa (!) jatqandyǵyn anyq uǵynbaqpyz. Iaǵnı, «Ǵarysh bastaýy» retindegi «Úlken Jarylysqa» áldenendeı «JA(ı)» (shar-najaǵaı) sebepker bolǵan» deıtin qazirgi ǵylymı teorııa da sol kóne termın konepııasynda.
Biraq, Q.Q. «Sóztanym → Bestanym» qaǵıdasyn moıyndamaıdy. Sebebi, rýhtyq búkil jasampazdyq (tarıh, óner, ilim, bilim, ǵylym, turmys, salt-dástúr, kásip, ym, tańba; qysqasy, Dúnıede adamǵa qatysty ne bar, sonyń bári) negiziniń de ATALY SÓZ ekendigi matematıgimizdiń qaperine kirip te shyqpaıdy.
Aqıqatynda, kez kelgen matematıktiń oısha shyǵarǵan esebi de – Sóz; óıtkeni, Oı birmezette dybyssyz sóılenip te turady. Óıtpese, oılanylmaıdy da! Kún astyndaǵy nurly aýanyń nur men aýaǵa bólinbeıtini sekildi, Oıdyń dybyssyz sózdik bolmysy da Ózinen eshqashan ajyramaq emes. Al, kádimgi Sóz – Oıdyń nómiri birinshi «realdy» bolmysy. Adamdar bir-birimen oısha tildesetin, bárin oısha tyndyratyn zaman da keledi áli. Ol kezde ań-quspen tildesý de ádettegi sharýaǵa aınalmaq…
Sondaı qarapaıym zańdylyqtardy bilmegendikten, «sóz emes sózdi kisi emes kisi aıtady». Mysaly, biz Táńiri, Tengrı, táıiri, Táńir, Dıngır, t.t. sózder túpnusqasynyń «Ian Yra» (Jan Yra; Tan Yra) ekendigin jazǵanbyz. Q.Q. sony bile turyp, «Táńirızm» uǵymyna albaty kúıip-pisedi. Burynǵy jazǵandarymyzdan qomaqty-qomaqty kóshirmeler jasap, olarǵa jalaly kommentarıı berýmen de «bek shuǵyldanǵan» Q.Q. Táńirızmdi: «taýda tańbasy, oıda elesi joq áldene»-dep te ájýálaıdy. Onysy da – dalbasa.
Qazaq arheologııasy qazynasyndaǵy «Altyn Adamdardyń» ǵajaıyp jádigerleri men baǵzy «Qudaı-Kún + «Taý»-Álem» kýltine oraı qasterlengen qasıetti Taýlarymyzdaǵy ǵaryshtyq ınformaııa kodtary retindegi qısapsyz qupııa petroglıfter (olardyń bir «Kúnbastylarynyń» ózi nege turady!) Táńirızmniń arab shapqynshylyǵynan aman qalǵan «taýdaǵy tańbasy» emeı nemene? Q.Q-nyń «oıda elesi joq» degeni de táńirızmdik yrym-senimge, salt-dástúrge óte baı ult tirliginen maqurymdyqtyń belgisi. Hıkmettiń kókesi – óz Ata Tilimizde. Oǵan da bir mysal.
Táńirızmdegi úshtik júıeniń «úsh Baq», «úsh toǵyz» dep bastalyp beretin kóptegen postýlattyq qupııa formýlalaryn tutastyra zerttesek, ǵaryshty «Bu Dúnıe men O Dúnıe» dep, ekige bólip qana qarastyratyn sýqıt dogma da (hrıstıandyq-ıslamdyq dogmatızmniń basty bir ustyny) qosa áshkerelenbek. Máselen, árkimniń «birinshi aq úıi» – Ene jatyry, «birinshi qara úıi» – sharana. Qaıtys (vozvraenıe; «smert») kezinde, «ekinshi aq úıiniń» qasyna «ekinshi qara úıi» tigiledi.
Adamnyń «úshinshi aq úıi men qara úıi» – O Dúnıede. Iaǵnı, ár adam (Kishi Kún) Ene jatyrynan – Bu Dúnıege, Bu Dúnıeden – O Dúnıege (Ortańǵy Kúnge), O Dúnıeden Túp Dúnıege (Qudyret Kúnge) kóshedi. «Uryqtan kemel Rýhqa (Perishtege) aınalý» barysyndaǵy úshǵalamdyq sapar [býddızmdik jalǵan «sansara» ıdeıasyna negiz bolǵan «sansyra» (Jan azaby) sapary] sondaı.
Táńirızmniń úshtik júıesindegi myna qaǵıdalar sol úshǵalamdyq sapar jaıynda: «Er – úsh aq úı tigedi, úsh qara úı tigedi»; «Er kezegi – úsh kezek»; «Dúnıe – kezek» ıa «Alma – kezek» [«Alma» – kóne «Al Em» («Álem»; shıpaly aq emshek-Kún; Jaryq Dúnıe) ataýynyń metatezalyq tolyqsha bir túri]; «Úsh Baq»; Er barmaımyn degen jerine úsh barady, at baspaımyn degen jerin úsh basady». Sońǵysynda Rýhtyń «kentavrlyq» «Ańqyr+Móńkir» sıpaty qosa jumbaqtalǵan.
Iá, «Qazaq Tili – jumbaq, ne aıtsa, báriniń sheshýi bar, sheshýin bilýge tyrysý kerek» (Máshhúr Júsip).
«… Biz, aqynnyń ózinen ózge jurt, neni, kimnen, qandaı ǵaıyptan kúnilgeri habardar bolyp, bilip otyrýǵa tıis ekenbiz?»-dep keketetin Q.Q sol «Qazaq Tiliniń jumbaǵyn sheshýge» talpynbaı ma; tanym-bilimniń barsha algorıtmi sonda jatyr ǵoı! «Adamnyń balasy – baýyryń» degen Abaıdy da bilmeı, Onyń sol Sóziniń «durys nusqasyn» izdep áýre bolýmen qatar, «ondaı oıdy Abaıǵa ǵana menshiktemekke tyrashtanady» dep bizge jala da jabatyn professordyń paıymy Shahkerim men Máshhúr Júsip áýlıeliginen de tym-tym jyraqta júr.
Bálkim, professor matematık naqty teorııalyq esepterge ǵana júırik shyǵar? Olaı desek, ótken maqalalarymyzda biz Táńirızmniń joǵarydaǵydaı «sandyq» júıeleriniń «bes Kúndik Jalǵan» bestigi bastatqan kóptegen «bestik» qaǵıdattaryn da keltirgenbiz.
Q.Q-nyń matematıktigi ras bolsa, sol «sandyq» júıelerdi nege zerdelemeıdi?! Qazaqtyń Kıiz Úıinen baskıimine deıin pálsapalyq matematıka. Mysaly, «kishkentaı shar + konýs» («Qar+Qara»): tóbeldirikti qarqara. Bir ózinde ıdealızm men materıalızm de, avtogenezııa men ektogenezııa da ǵajap úılesken «… On degenim – oımaq. Ony – bir qara jumbaq» (qate úlgisi: «on bir (11) qara jumbaq») sanamaǵy she? Dokembrııden bastalǵan metamorfozalyq evolıýııanyń adamdy «besik» dáýirinen («bes degenim – besik») ary qaraı, Ǵaryshtyq Sana Iıesine aınalýǵa deıin jetildiretinin («on degenim – oımaq»; tóbesi shuryq-shuryq oımaq – qos uǵymnyń sımvoly: 1. juldyzdanǵan ǵarysh. 2. «ıne»-nurly Kún) arǵy babalary besjasar urpaǵyna da (!) solaısha oınap otyryp jetkizgen Qazaqtyń Sóziniń ózi jaı sóz emes, – «segiz qyrly ótkir Sóz»!
Sondaı-sondaı qyrýar esepter júıesinde táńirızmdik nendeı magııalyq modýlder bar ekendigine tym qurmasa matematık retinde qyzyǵýshylyq tanytýǵa tıis Q.Q. solardy túsindirýge tyrysqan bizdi «saýdagerdeı jymysqy», «dandaısyǵan kápir» dep kústánálap, «1,7 mlrd.-qa jýyq qoldaýshysy bar uly din» (ıslamdy aıtady. T.Á.) madaǵyn qaıtalaı beredi. Kóptikti haqtyqpen shatastyrmaý kerek, másele sanda emes, – mánde. Ekinshiden, ıdeıalyq tuǵyry myqty din eshqashan sektalarǵa pyshyramaıdy. Al, «1,7 mlrd.-tyq ıslamnyń» ózara jaýyǵyp, qyrqysyp jatqan irili-usaqty seksenge jýyq sektalarǵa ydyrap úlgergendigi – tarıhı fakt.
Matematıgimiz sony «esepteýdiń» ornyna: «Rýhtyń – Qudaı jáne kerisinshe, Qudaıdyń Rýh bolǵany ma? Hrıstıandardyń «Svıatoı Dýh» degeniniń kóshirmesi emes pe bul?!»-degen bos sózge beriledi. Óıtkeni, aqyl-estiń ózdiginen eshteńe oılaı almaıtyndyǵyn, ony oılandyrýshynyń Iıe-Ege-Ego (Men) ıaǵnı Rýh ekendigin biz buryn aıtqanbyz. Rýh – qısapsyz nurly Oılar ǵalamy (Kishi Kún) retindegi aqyl-esti basqarýshy Patsha Qudaı-Iıe. Sol sekildi, qudyretti Aqyl-Es te (Qudyret Kún; Kúnderdiń Kúni) bar. Patsha-Iıesi – Túp Qudaı-Rýh. Al, oıshyl Borhes «monstr» dep synaǵan hrıstıandyq jalǵan trımýrtıdyń áý-bastaǵy táńirızmdik durys úlgisi: «Ata Qudaı+ (UL QUDAI-RÝH) +Ene Qudaı». Nege «Ul-Qudaı-Rýh»? Onyń mánisi – ózge bir baıan. Áńgime barysynda biz býddızmge negiz bolǵan «Qutqarǵy Adam+ (QUT UL) +Qut Qar» úshtigin de sóz etemiz.
Endi opponentimizdiń «GËdel teoremasy» arqyly neni dáleldemegine keleıik. Dáleldemegi – «adam aqylynyń shekteýliligi». Sony túsindirý úshin, ol kór-jerdi «kóke»-lep aıtyp jóneledi. Teginde, A d a m n y ń (pendeniń emes) parasattyq deńgeıin GËdel teoremasymen bezbendeý – aqymaqtyq. Pendeniń ǵana aqyly shekteýli, Adamnyń aqyly sheksiz. Sebebi, táńirızmdik kóne «Adam» («a+DAM»; Jumaq Kún Qudaıy.,) termıni, tekorat zańdylyǵy boıynsha, «Kishi Qudaı» degendi de bildirgen. Biz «Adam» dárejesine áli jetken joqpyz. Mysaly, qazirgi álemde sát saıyn bir ǵylymı jańalyq ashylyp jatady deýge bolady.
Ol proess barǵan saıyn údeı bermek. Sonyń bári – pendelerge ǵana tán materıaldyq-tehnıkalyq progress (MTP) qareketi. Biraq, p e n d e l i k MTP máńgilik emes. Onyń sońy a d a m d y q rýhanı-parasattyq progress (RPP) quzyretine shyndap ulasady da; túptiń túbinde adamzatqa MTP-nyń qajeti de bolmaı qalady; máselen, kommýnıkatıvtik quraldar ornyna telepatııa keledi; t.s.s. Óıtkeni, eń keremet «tehnıka» da – myı. Bolashaqta RPP arqasynda, ár pende (ır. «p+EN+d+e»; «EN»: smerdıaıı smertnyı.,) Adamǵa aınalady. Sonyń ózi, ótkende aıtqanymyzdaı, «… qas topas → topas → pende → Ańqyldaq → Baqshy (Kishi Qudaı-Adam)» túrindegi evolıýııalyq transformaııa.
Jaratýshy Iıe qas topasty solaısha birtin-birtin «jaratady» (bar etedi; jaqsy kóredi; haıýandyǵyna «bas bildirtip», Adam qylady; qajetine paıdalanady). Demek, «Qudaı bizge aqyl-sana bere turyp, ony shektep tastaǵan» dep oılaý – Qudaıdy ádiletsiz dep qorlaý bolmaq. Qudaı ádiletti: «Aqyl degen – ó l sh e ý s i z bir jaryq Nur» (Shahkerim) ıaǵnı sheksiz jasampaz «Kishi Kún». Pendeniń aqylyn shektep turǵan Qudaı emes, – óziniń haıýandyǵy. Odan «qutylý» úshin, Tabıǵattyń óz «shirigi» («múńkirligi») arqyly udaıy juparlana ósip-órkendep jatatyndyǵy sekildi, Pende-Rýh retindegi ár pende de óziniń «zulym» («Móńkir-Múńkir») qabyletin izgi («Ańqyr»: erkek-Jupar Perishte) qabyletiniń aq nıetine oraı qyzmet etkize bilýge ıakı «óz haıýandyǵyna bas bildirip», sol arqyly muratqa jetpekke» únemi jigerlene talpynýy qajet.
Kentavrıstıkalyq «At – muratqa jetkizer» naqylynyń mánisi de sonda. Sondaı jigerli talap – pendeniń rýhanı tazaryp, Adam («Basyna Baq qonǵan» jan; Kishi Qudaı) bolmaǵyna táńirlik kepil. Ol týraly Abaı: «Ishtegi kirdi qashyrsa, Adamnyń hıkmet keýdesi»-deıdi. «Ishtegi kirden» (haıýandyqtan) arylǵandardyń «júreginiń kózi ashylady». «Júrektiń kózi ashylsa, Haqtyqtyń túser sáýlesi» (Abaı). Paıǵambarlyq bul Sózdiń mánisin ózimiz buryn aıtqan «Tórteýi túgel (kemel) bolsa, tóbedegi kóredi; altaýy ala (shala) bolsa, aýyzdaǵy (Sóz) óledi» qaǵıdasy túsindiredi.
Iaǵnı, «tórt kóz» (júrek, ókpe, emshek, kádimgi kóz) kemeldense, tóbedegi Tóbekóz («Kishi Qudaı» retindegi Rýhtyń Kózi) «ashylady». «Basqa Baq qonýdyń» keremeti sondaı! Mysaly, Tóbekózi ashylǵandarǵa, ókpe «kóziniń» qasıetine oraı, tereń sý betimen jaıaý júrý, áýeleı ushý, kózge kórinbes kúıge ený op-ońaı. Eń bastysy, «Tóbekóz» arqyly a q y l ǵ a qudaılyq tylsym ǵalamnan «Haqtyqtyń túser sáýlesi» (Abaı). A d a m múmkindiginiń sheksizdigi de, onymen salǵastyrǵandaǵy pendelik pushaımandyqtyń «aqylǵa sáýle qonbasa («aqylǵa Haqtyqtyń sáýlesi túspese». T.Á.), haıýansha júrip kúneltpek» (Abaı) bolatyndyǵy da sodan. «Haqtyqtyń sáýlesi» aǵzaǵa qajetti bıoenergııa bolyp ta tabylady. «Sandyq» (ondyq) júıege oraı aıtylǵan bul aksıomalardy da matematıgimizdiń uǵa qoıýy neǵaıbil. Babalarymyzdyń ıerarhııalyq birtutas «Úsh Baq» uǵymyn da «T. myrzanyń kóp qudaılary» dep tálkek qylatyn Q.Q. «býddızmniń de negizi – Táńirızm» degenimizdi de mazaq ete, «dinder tarıhynan bilimsizdigimizdi» aıtyp jáne aıyzy qanyp qalady. Onysy da baıansyz maqsat.
Sóztanymǵa júginelik (maqala kólemi kótermeıtindikten, Sózden Sózdiń qalaısha týyndaıtyndyǵy; qalaısha qubyla hám búline taratylatyndyǵy, t.s.s. sansyz zańdylyqtardy táptishtep jatpaımyz). Tildegi «androgınııalyq» zańdylyqqa saı, birmezette qarama-qarsy qos maǵynany bildiretin kóptegen kóne Sózderdiń biri – «bet», «buta», «úmit», «umyt», «but», «bat», «apat», t.s.s. túbirles sózderdi týyndatatyn kóne «BIT» termıni, Kún Qudaıynyń (Rýhynyń) ejelgi ataýlarynyń biri. Onyń kóne Mysyrǵa deıingi sansyz qubylǵy-búlingi túrlerin túgendeýdiń qajeti joq.
Bastapqy etistiktik mánderi retindegi jaǵymdy «paıda bol» maǵynasy Kún Qudaıynyń – atalyq, jaǵymsyz «ól» (ósh; túgesil) maǵynasy enelik («Bit+á»: «saıtan») sıpatyn ısharalaıdy. «Bit + Bitá». Joǵarydaǵy «Ul Qudaı-Rýh»-tyń «ata-enelik» qos ıpostasy. Soǵan oraı, slavıandarda «BIT» ataýynyń tolyqsha «Bat+ıa» jáne «B»~M qubyly arqyly, «Mat+» úlgileri de qalyptasqan. «B»~M, M~«B» qubyldaryna mysaldar: «Umaı~Abaı», «Baq~Mag», «Bit Iar~Mad Iar», «meıram~baıram», «Unarman~nırvana», t.s.s. ushan-teńiz.
«Bit+á» (urǵashy-saıtan) – býddızmde «Mar+a». Iaǵnı, «Bit» (ýmrı; kone) sózi teńeýmándik «Bit+á» túrinde «saıtan» degen maǵynaǵa ıe. Dál sol sııaqty, «Bit»-tiń sınonımi retindegi «Már+e» [mrak; kone. «Sár+e» (zarıa) antonımi] de teńeýmándik «Mar+a» (saıtan) keıpine enbek. Onyń «Mar» (qaz. Jylan) úlgisi «Múńkir» (sasyq urǵashy-saıtan) qubylysynyń bir sıpatyn bildiredi.
Tekorattyq «BIT» – Jumaq-Kúnniń de ataýy. «BIT» ataýy túrleriniń «Bát» («jaınaǵan»; ejelgi máni: «jaınaǵan Jumaq-Kún»), «á+Bát» (jumaq meken), «áı+Bát» («áı, bát»; ádemi) bolmaǵy da sodan. Kún men Kún Qudaıynyń kónedegi «YRA BIT» (týyn. búlin. úlg: «Ra+Bat»; «p+Ro+Met+eı».,), «MAR BIT» (bir úlgisi: «Mar+h+a+Bat»), «QOSh BIT» (slav. «Gos Pod»; qaz. «Qosh+e+Met».,), «JAR BIT» (kúntektilikti bildirer etnonımdik úlgileri: «Sar Mat», «Sa+v+r+o+Mat»), «BIT IAR» (k. b. e. túrleri: «Mad Iar»-«Mad Jar»-«Majar»), ózge tilderdegi nusqalarynyń biri retindegi qubylǵy «Mıtra» («Mıt Yra») úlgisi de bar «BIT YRA» («Bityra»; týyn. búl. úlg: «Bátirá-aý», «badyraq», «bátpyraýyq», «bátir», «ábdire», «bytyra», «abdyra».,), t.s.s. kóptegen kúrdeli ataýlaryna da negiz bolǵan kóne «BIT» termıni, tekorat zańdylyǵy boıynsha, «Kún Qudaıynyń Jerdegi ókili» («BÝDda») mártebesine de aınalady. Mysaly, «Jaratýshy Yra» atalmysh Kún men Kún Qudaıynyń «Jerdegi ókili» de solaısha «Jaratýshy Yra» («S+t» sımbıozy arqyly, «Zaratýsh+t+y Yra») atanǵan. «Put» (ıdol) sózin de týyndatqan sol «BIT» termıniniń qubylǵy bir úlgisi – «BUD». Keıingi búlingi túrleriniń bir parasy: «Bud+a», «Býd(d)+a», «Bo+ǵ+d+a».
«BIT» («Býdda») uǵymynyń baıyrǵy «ÚR» («h+Úr» ıa «h+Or»; Qosh Qudaı-Rýh; Jumaq-Kún; «Qosh Sóz»; Kúntektilikti bildirer etnonımdik búlingi úlgisi: «AR+ıa») derjavasyndaǵy S a q Eliniki ekendigi «Býddanyń shyqqan Tegin» bildiretin «Shakıamanı» (S a q adamy) ataýynan aıan. Qas S a q (Qazaq) ta – S a q. Maldas quryp otyrady. «S a q adamy» («Býdda») músininiń klassıkalyq úlgisiniń de dál sondaı keıipte bolatyndyǵy sodan. Iaǵnı, «BIT» (Qudaı+Kún) kýltin ustanyp, ózderiniń minájattyq mekenin de «BIT» (Qytaıdaǵy «BO+ǵ+D+a» taýy men «BO+ǵ+D+a» kóli) atandyrǵan S a q babalarymyz keıin Qytaıdan Úndi asyp, «pendeniń «Qutqarǵy Adamǵa» (Qutqarýshy Bitke – «Býddaǵa») aınalýy» doktrınasyn ala barǵan. «Sıddhartha Gaýtama» ataýy da sony aıǵaqtaıdy. Taǵy da Sóztanymǵa júginemiz. Til tirligindegi kóptegen dybystyq qubylǵylardyń biri – «G»~«S». Kerisinshe, «S»~«G» túri de bar. Mysaly, «entavr~Kentavr», «saýma~haoma», «jupar~gıper», «Baıan Sulý~Baıan Hylý», «Kıklop(Kók Ul)~ıklop», «Kesar(Ósir)~ezar», t.t.
Joǵarydaǵy «Jar Bit» («Jarbit») ataýynyń «Sarmat~Karpat» úlgileri de solaı qalyptasqan. Osyndaǵy «G»~«S» qubylǵysy men R+«t» sımbıozy hám «dd» sozylmasyn eskersek, «Sıd(d)har+t+ha» ataýynyń «Hıdharha» ıakı «Qutqarǵy» (Qutqarýshy) ekendigi de ashylmaq. Dál solaısha, «Býdda hanshaıymynyń» «ı+a+Sodhar+a» esimi» «ı+a+Hodhar+a» ıakı «Qutqar» («Qut Qar») túrinde durys oqylady. «Qut» komponenti – «Qudaı», «Kún», «Baq», «Yrys; kópmaǵynaly «androgınııalyq» «Qar» (joǵarydaǵy «Bit+á» sınonımi) komponenti «saıtan-áıel» degendi de bildirer «Qut Qar» («ı+a+Hodhar+a»; jasandy etistiktik úlgisi: «qutqar») esimi – «Qutqarǵy» Bittiń «enelik» ıpostasynyń ataýy. «Uldyq» ıpostasynyń kóne «Yra-Ul» (Kún-Ul) ataýy «Býdda ulynyń esimine» («Ra+h+Ýl+a») aınalyp ketken.
«Qutqarǵy+ (YRA UL) +Qut Qar» troıasy solaısha anyqtalady. Bul jerde myna máselege nazar aýdarý qajet; «Qutqarǵy+ (YRA UL) +Qut Qar» úshtigindegi domınant ataý – «Qut». Onyń mánisi – atalmysh úshtiktiń áýelgi nusqasynyń «Qutqarǵy+ (QUT UL) +Qut Qar» bolǵandyǵynda. Iaǵnı, troıadaǵy bastapqy «Qut Ul» ornyna keıin «Yra Ul» qoldanylǵan. Alaıda, «úshtik» fılosofııasyna odan kelip-keter esh zalal joq. Óıtkeni, «Yra Ul» («Yraul»; Kún-Ul), «Qut Ul» («Qutul»; Kún-Ul) – sınonım ataýlar ári olardyń jasandy etistiktik úlgileri de bir maǵynada: «aryl» = «qutyl». Al, «Qutqarǵy+ (QUT UL) +Qut Qar» úshtiginiń «Qorqytqa» da qatystylyǵyn áńgime sońynda aıtamyz.
Soraqy búlingen «Gaýtama» («g+a+Ýtam+a») ataýynyń taza úlgisi – tekorattyq «Adam» («a+DAM») termıni. Qazaq Tilinde buǵan negiz bolǵan «DAM» (Iam → Jam → DAM; Iam → Qam) ataýynyń mynadaı túrlerde bastalyp berer týyndy úlgileri óte kóp: «Dem» (tynys; qosh Rýh-Jan), «dam+a» (qosh Sóz), «tam» (jumaq baspana), «á+dem+i» (áıbát), «dám», «dom», «dám+e», «dop», «tum+a»…
Sonymen, «Sıddhartha Gaýtama» – «Qutqarǵy Adam» degen termın. Táńirızmdik baǵzy uǵym. «Qutqarǵy Iısýs»-tyń prototıpi. Biraq, «QUTQARǴY» (Qutqarýshy) jáne «aryl» («Yraul»), «qutyl» («Qutul») uǵymdarynyń mánisi nede? Onyń mánisi «Din tazasyn dinnen izde: din shataǵyn synǵa sal!» ósıetine oraı tómende keltiriletin kóptegen ǵylymı salǵastyrýlar arqyly aıqyndala kele, sóz sońynda ádemi tujyrymdalady. Máselen, «Býddanyń hanzadalyq jumaq (Baq) ómirden qashýy» da, «Adamnyń jumaqtan (Baqtan) qýylýy» da – Táńirızmdegi «Bastan Baqtyń (Jumaq Kún-Estiń) taıýy» ıakı «Sormańdaı» (aqyl-esi «tozaq» jan, sorly) uǵymy. Eger, «mańdaıdaǵy S o r» sımvolynyń s o r d a ósetin «tyrnaýyq» (or. úlgisi: ternovık) sheńgeli ekendigin eskersek, «tyrnaýyq-táj kıgen patsha Iısýstyń» da kádimgi «s o r m a ńd a ı»-pende personıfıkaııasy ekendigi ashylmaq.
«Iısýstyń «táýbáli oń qaraqshy+ (Iısýs) +táýbásiz sol qaraqshy» túrinde, «Golgofa» atty t ó b e d e kireske keriletindiginen» de sony uqpaq kerek. Óıtkeni, sormańdaı-pendeniń t ó b e s i n d e g i («Golgofasyndaǵy») «Ańqyry men Múńkiri» («táýbáli oń qaraqshy» qabyleti men «táýbásiz sol qaraqshy» qabyleti) «ıtjyǵys» kúıde udaıy «janjaldaspaq». Pendege tán «ekijúzdi» turlaýsyz Sor Es dınamıkasy, «ES – KERIS» atalmysh qubylys. Táńirızmde ol «TÓBELES» [b i r t ó b e d e g i l e r kerisi; «k e r i s» (rasprıa) sózi «raspıatıe» degendi de bildiredi] dep te atalady. Sóztanymǵa júginsek, «t ó b e ataýy» retinde «Bassúıek» degendi bildiretin kónegrektik búlingi «g+Ol+g+of+a» (or. úlgisi: «glava», «golova» ıakı «g+Alav+a») ataýy jón nusqasynyń «Alav» ıakı «Alaý» [ır. «AL+aý»; «jalyndaǵan ot»; kónedegi umyt máni: «jalyndaǵan aq Kún»; «AL(l)+a»; «g+AL(l)+a» ıakı «k+ÁL (l)+á», t.t. búlingi úlgileri de bar] ekendigi de aıan bolmaq. Túbiri – táńirızmdik kóne «AL» (Aq Kún.; Aq Kún Qudaıy) termıni.
Ol da jón, sebebi, pendeniń Basy da – «jalyndaǵan Kishi Kún». Biraq, ol – «Qara Bas» (kóne túrki. Sormańdaı; Pende). Kemeldense, «Ialabash» (k.túrk. Paıǵambar) ıakı «Al Bas» (Aq Kún-Bas) keıpine enbek. Buryn, «Basyna Baq qonyp, Tóbekózi ashylǵan» Kúnbastylardyń Baqshy-paıǵambar (Kún Qudaıynyń Jerdegi ókili) sanalǵandyǵy da sodan. Óıtkeni, «ı+Al+a+Bash», «Baı Qam+b+ar» (ır. «Paıǵambar»), «Zaratýsh+t+y Yra», «p+Yra Orok» (slav. «Prorok»), «Býd(d)+a» syndy tekorattyq búlingi úlgilerdiń negizi – Kún men Kún Qudaıynyń qadymǵy ataýlary retindegi táńirızmdik kóne termınder: Al Bas, Baı Qam-Yra, Jaratýshy Yra, Yra-Úrik, Bit.
Táńirızm boıynsha, «mańdaıdaǵy Sor» belgisi «tyrnaýyqtan órilgen táj» bolsa, «Bastaǵy Baq» belgisi – gúltáj. Kóne Grekııada ol «lavr japyraqtarynan órilgen táj» túrinde. «Baıterek» te – «Bastaǵy Baq» (Jumaq Kún-Es) sımvoly. Ol sımvol ertede «BAq» sóziniń áýelgi túri retindegi «BA+ý» sóziniń bastapqy «BA» úlgisimen de atalǵan. «BA» aǵashy («Baıterek») – «Bastaǵy Baq» sımvoly. «Sormańdaı-pendeniń «BO» aǵashy» (bir túri «BOD+h+a». «drevo prosvetlenııa»; jón úlgisi: «BUT+a». Bit aǵashy) aıasynda «BÝDda» («Prosvetlennyı»; «BIT»: «Basynda Baǵy bar «Qutqarǵy Adam») bolatyndyǵy» da sodan. «Iısýstyń Bastaǵy Baǵynyń» búlingi ataýlarynyń biri – «g+E+f+s+ı+man». Túpnusqasy – «Aspan» úlgisine qosa, «Osman», «Ospan», «Ish+t+van», «Span», t.t. qubylǵy-búlingi nusqalary da bar táńirızmdik kóne «Ósman» («Ós+man»; Jumaq-Kún adamy; Jumaq-Kún) termıni. Árıne, pende-«Iısýstyń «Sory» da «Baǵy» da – óz aqyl-esi ornalasqan Basynda ıakı «Alaý»-da («Golgofa-galava»-da).
Ol «Ioann» (Ian) Injilinde mynadaı túrde: «Na tom meste, gde On raspıat, byl sad» (Bıblııa. Moskva. Rossııskoe bıbleıskoe obestvo. 1998. 19:41. str. 127). «Pende-Isanyń «Basyna Baq qonýy» ısharasy da sol Injilde: «I vıdıt (Marııa. T.Á.) dvýh Angelov, v b e l o m odeıanıı sıdıaıh, odnogo ý glavy ı drýgogo ý nog, gde lejalo telo Iısýsa» (20:12. str. 127.). Iaǵnı, sormańdaı Pende-Rýhtyń «táýbáli oń qaraqshy» qabyleti men «táýbásiz sol qaraqshy» qabyleti («kisiniń eki ıyǵyndaǵy» besaspap «Ańqyr men Múńkir») biryńǵaı «a p p a q Perishtelerge» aınalmaq». Sonyń ózi «qosaǵyńmen qosa a ǵ a r !» tilegi boıynsha, «Múńkir»-diń de «Ańqyr» («urǵashy Ańqyr») keıpine enetindigi. Nátıjesinde, áýelgi «TÓBELES» (bir tóbedegi kerisýshiler; dısgarmonııa) qubylysy «ÚILES» (táńirızmdik bul termın «bir úıdegi jarasymdylar» jáne «garmonııa» degendi bildiredi) túrine ó z g e r e d i.
Bul oraıda mynany da eskermek abzal; «Ańqyr+Múńkir»-pendeniń kentavrlyq «Ańqyr+Móńkir» sıpaty «Biı+Biıe» túrinde jetilmek. Pendeniń «óz haıýandyǵyna bas bildirýi». Alaıda, ol da jetilýdiń shegi emes. Óıtkeni, «qoınyńdaǵy qatyn – jaý, astyńdaǵy atyń – jaý». Tolyq Adam bolý úshin, «Biı+Biıe»-niń «erkek Ańqyr + urǵashy Ańqyr» túrine enbegi shart. «… Gaýtama mingen atyn tastaǵanda, onysy júregi jarylyp óldi de, qudaı keıpinde qaıyra jaraldy-mys» mıfiniń negizi sondaı: «Biıe → urǵashy Ańqyr» metamorfozasy, býddızmdegi «tórt izgi aqıqat» (1. «ómir – sor».
2. «sordyń sebebi bar». 3. «sordan qutylýǵa bolady». 4. «qutylý tásili belgili») túıini. Demek, Rýh («Men») eshqashan «ólip, qaıta tirilmeıdi», «Men» ólmekke taǵdyr joq áýel-bastan» (Abaı). Tek, Sor-Rýh Baq-Rýhqa [«Baq»; táýesimdik bir túri – «Bog» (or. Qudaı)]
ó z g e r e d i. Sóztanymǵa júginsek, «Iısýsqa» qatysty pravoslavııalyq «voskres» («qaıta tirilý») uǵymynyń tórkini de sony aıtady: táńirızmdik «Óz+ge+r+is» (p r e o b r a j e n ı e) termıni «ózgires» túrinde metatezalanyp, «v+Oskyres» túrinde búlinedi. Al, biz búlingi «Avesta», «Vest», «Iegoshýa», «Iısýs», «Isa», «Aısa», «Ǵaısa» ataýlarynyń da túpki durys úlgisiniń – basty mánderi «qosh Iıe-Rýh», «qosh Aqyl-Es», «qosh Sóz» (t.t.) degendi bildiretin kópmaǵynaly kóne «ES» termıni; onyń qubylǵy bir úlgisiniń «IS» (Jupar Rýh) ekendigin baıandaǵamyz.
Sol sekildi, «S+t sımbıozy arqyly búlingen «HRIS+t+os» (gr. Pomazannık) ataýynyń durys úlgisi – «KIRIS». «KIRIS» (Baq; Qut; Yrys) uǵymynyń atrıbýttyq anyqtamasy – «shekeniń jupar maıǵa shylqýy» (yrysqa kenelý). «KIRIS»-tiń tolyqsha úlgisi – «KIRES» («kreS+t»: qosý, kóbeıtý, oń zarıad; «jebeli sadaq», «saltatty», t.t. sımvolıkasy), túpki túbiri – «KIı»…
Sonymen, «hanzadalyq Baqtan aıyrylǵan sorly Bit → «Baq Aǵashyna» ıe bolǵan baqytty Bit» sekildi, áýelgi «ES – KERIS» (Dýh-Razým – rasprıa-raspıatıe) qubylysy «ES – KIRIS» (juparsanaly Rýh – Baq; «ı+IS+ýs HRIS+t+os») túrine ózgeredi. Jalpy, etımologııalyq hám fılosofııalyq turǵyda, Injildiń solaısha, bastan-aıaq tutas áshkerelenetindigin de biz óte jaqsy bilemiz. Tipti, Bıblııadaǵy «Qudaıdyń alǵashqy aptalyǵy», «Adam men Eva», sondaı-aq, «Noı», «Moıseı», «Avraam», t.t. týraly ertekter de Qazaqtyń Tili men dúnıetanymy boıynsha kemel ǵylym-bilim sóıleıdi.
Ázirge aıtarymyz, – «Býdda» da, «Iısýs» ta joq, personıfıkaııalyq dinı falsıfıkaııalar ǵana bar. Sondyqtan, táńirızmdik kóne «ES» termınin «Ǵımran», «Táýbe», «Nısa», «Márııam», «Maıda», t.t. súrelerde «Isa» atty «paıǵambarǵa» aınaldyryp alǵan Quran kárim (aýd. Rátbek qajy Nysanbaıuly, Ýahap Qydyrhanuly. Almaty. «Jazýshy».
1991 j.) týraly da sóz qozǵaýdyń ózi artyq. «Qurandy jazǵyzǵan» «Ja+b+r a+ıl» da – táńirızmdik kóne «Jar Ul» («Iar Ul»; Kún Ul.,) uǵymy. Onyń «Gavrııl», «Iarıla», «verblıýd» syndy búlingi úlgilerin biz ótken maqalamyzda keltirgenbiz.
«Din tazasyn dinnen izde: din shataǵyn synǵa sal!» ósıetine oraıǵy taǵy bir-eki salǵastyrýlar. Máselen, «Bes Kúndik Jalǵan» (KÚN → Nur → taza Aýa → t. Sý → t. Jer) bestigine saı «Bastaǵy BAQ → qosh Oı → q. Sóz → q. Áreket → q. Júze» bestigi men «Bes Kúndik Jalǵan» bestiginiń keritransformaııalyq «t. Jer → t. Sý → t. Aýa → Kún Nury → KÚN» bestigine saı «qosh Úmit → q. Jiger → q. Talap → q. Tanym → q. SENIM» bestigi – býddızm kon e p ı ıa s y n a («segiztarmaqty jol»: tanym, jiger, kemel sóz, kemel is-áreket, baıandy tirlik, talap, sabyr, kemel Oı) negiz. Onda Táńirızmniń «Bastaǵy BAQ» bestiginiń «zaratýshtralyq úshtigi» (izgi Oı, i. Sóz, i. Is) hám «qosh SENIM» bestiginiń úsheýi ǵana (jiger, talap, tanym) qamtylǵan. «UNAR» bestigi (UNAR → Óner → qosh Bilim → q. Ǵylym → q. Eńbek) múldem joq.
Al, «Unar» qasıetinsiz «Býdda» ıakı «BIT» («aıaqtal»; «Adam bolý» proesiniń tolyq aıaqtalýy) qubylysy múlde múmkin emes. Óıtkeni, «nravstvennost» sózin týyndatatyn búlingi «nr+av» (kónesi – «nor+ov») úlgisi de bar «Un+a+r» (perishtelik unamdy aqjupar minez-qulyq) termıni – býddızmdik «nırvan+a» (sostoıanıe absolıýtnogo nebytııa ı vysshego blajenstva) túrinde jalǵandanǵan táńirızmdik kóne «Unarman» («Unar+man»; unamdy, aqjuparly minez-qulyq Iıesi; Jupar Perishte-Adam) termıniniń negizi.
«Unarman» kategorııasyna Baqshy, paıǵambar, áýlıe tulǵalar kiredi. Kez kelgen jalǵan dinge ólgenshe berilgender de «áýlıe» keıpinde bolmaq. Onyń bir dál anyqtamasy: «qııanatsyz nadandar áýlıeden kem emes» (Shahkerim). Biraq, qanshalyqty qııanatsyz bolsa da, nadannyń aty – nadan.
«Býdda + bes shákirt». Ol sýaıttyqtyń táńirızmdik áýelgi mánisi: «BIT + bes múshe» ıaǵnı, «BIT (Qosh Ege) + «oılaý múshesi» retindegi Myı (1), júrek (2), ókpe (3), emshek (4), kádimgi kóz (5)». «Iısýs + on eki shákirt». Onyń táńirızmdik áýelgi mánisiniń «ES (Qosh Ege men Myı) + on eki múshe» (júrek bastatqan sezimdik on múshe jáne «Sóz múshesi» retindegi Til men «Is múshesi» retindegi qol-aıaq) ekendigi alǵashqy maqalamyzda aıtylǵan. Qosarymyz, – apokrıfte «Iısýs jetikózdi» ǵana. Al, «Tóbekózi ashylǵan» Adamnyń on eki múshesiniń de («12 apostolynyń» da) «kózi ashylady».
Onyń da ertektik úlgisi – Bıblııada (Deıanııa svıatyh apostolov. 2: 1-4. str. 131). «Adamdaǵy barsha bezge kóz bitedi» degen de – sol. Grek mıfologııasyndaǵy «tula-boıy kózge toly Argos»-tyń da mánisi sonda. Sóztanymǵa júgineıik; tolyqshalanǵan «Arg(os)» ataýy – «Yra-Úrik» («p+Ro+Rok») ataýynda da kezdesetin táńirızmdik kóne «Úrik» («ÚR+ik»; juparly Rýh) termıni. «Arqa» (qaz. Rýh), «Rýakh» (evr. dyhanıe; «Dýh»), «rıh» (ar. veter), «Rýh» (ar. Dýh) bastatqan sansyz túrleri bar. Túbiri – «ÚR» (búlingi úlgileri «h+Úr»; «Úr+p+i»; k+Ór+p+e»; «Ar+ıa»; «b+Or+eı», t.s.s. jalǵasa beredi).
Qosh, táńirızmdik «Baq pen Sor» ilimindegi «Sor» Rýh (sáıkesinshe, Onyń ıeligindegi aqyl-es) bara-bara «Baq» Rýhqa ıakı «Qutqarǵy Adamǵa» aınalady» (bir formýlasy: «kóre-kóre kósem bolasyń, sóıleı-sóıleı sheshen bolasyń») kanonynyń jalǵan dinderge qalaısha negiz bolǵandyǵy Qazaqtyń Tili men dúnıetanymy arqyly az-kem áńgimelendi.
Dáp ras, «baıqasań, Qazaqtyń Sózinde bar – Dúnıeniń genııligi, paıǵambary» (Sultanmahmut). Alaıda, «Qutqarǵy Adam» («Hıdharha g+a+Ýtam+a»; «Qutqarýshy Iısýs»-tyń prototıpi) uǵymynyń áý-bastaǵy táńirızmdik mánisi «Adamzatty qutqarýshy» emes, «Sorlynyń azapty tirlik («tozaq») ataýlydan ó z i n qutqarýy» ıakı «mańdaıyndaǵy Sordan («tozaq Esten») arylyp, Basyna Baq («jumaq Es») qonýy» degendi bildirgen. Joǵarydaǵy «aryl» («Yraul»), «qutyl» («Qutul») uǵymdarynyń mánisi de sonda: pende óziniń Sorynan arylady-qutylady, ıaǵnı, bastapqy «Sorly»-pende keıin «Yra Ul» ıa «Qut Ul» keıpine enedi. Sonyń ózi – «SORLY → BAQShY» («Baqshy»: Bastaǵy Baqtyń Iıe-Rýhy; býddızmde «B+h+akshı»: monah) ózgerisi. Iaǵnı, ár pende ózin ózi sorlatady ıa sordan ózin ózi qutqarady. Óz erki – ózinde. Qudaı ádilettiligi sondaı.
«QAR QUT» (jalǵan úlgisi: «QORQYT») ta – «Qutqarǵy Adam» («Hıdharha g+a+Ýtam+a») prototıpi. Sóztanymnan bir mysal; joǵarydaǵy «Bit Jar» («Madjar») komponentteriniń oryn almastyrǵan túri – «Jar Bit» («Sarmat»). Genealogııalyq turǵyda, ekeýi – Kúntekti arǵy babalarymyzdyń eldik bir ǵana ataýy. Sol sııaqty, «Qar Qut» («Qorqyt») pen «Qut Qar» («ı+a+Hodhar+a»; jasandy etistiktik úlgisi: «qutqar») da – bir uǵym. Iaǵnı, «Qorqyt» – Jerdegi kórden emes, «Bastaǵy Sordan «qashqan» qosıpostasty «Qut Ul» (Qudaı Ul; Qut –«Got»-«Qud+a+ı»…) obrazy: «Qar Qut+ (QUT UL) +Qut Qar».
«Qar Qut» («Qorqyt»; «Hr-ht») kýltiniń budan bes myń jyl burynǵy (!) Mysyrǵa da belgili bolǵandyǵy O. Súleımenovtyń «Iazyk pısma»» eńbeginen belgili. «Qar Qut»-tyń uldyq «Qar Ul» («Hr-hl») ıpostasynyń analogtary: «Bit Ul» («Mátel»), «Baq Ul» («Maqal»), «Qut Ul», t.t. «QUT UL» ataýynyń jasandy etistiktik úlgisiniń «q u t y l» ekendigin eskersek, «Adamzatty qutqarýshy Iısýs Hrıstostyń bolashaqta qaıta oralýy» degen dinı sandyraq ta bylaısha durys uǵynylmaq: «bolashaqta adamzat óz Sorynan «ES – KIRIS» Ilimi arqasynda jappaı qutylady!» Ulttyq hám álemdik eń keremet ıdeıa da, ıdeologııa da – sol! Óıtkeni, «Baq pen Sor» ilimi oqylmaıynsha, «júrektiń kózi ashylmaıdy».
Já, kúlli jalǵan dinder negizi – Táńirızm. Onyń bútkil konepııalary Qazaq Tilinde-dúnıetanymynda. Sóztanymnyń osy maqaladaǵy fenomenaldyq-sensaııalyq faktileri de – ata-babalarymyzdyń «gıperboreılik» Tek pen Tildi jetildire, barynsha taza saqtaǵan qasıetti qabylettiliginen. Al, «Gıperboreı» («Gıper+b+Or+eı»; «Jupar-Úr»: Qosh Qudaı-Rýh – ańqyǵan Jumaq-Kún.,) – jerjúzindik barsha kóne órkenıetterge negiz bolǵan yqylymdaǵy álemdik alapat Rýhanı Ortalyq, Baqshy Adamdar Eli…
Tynyshtyqbek ÁBDIKÁKIMULY,
«Qazaq ádebıeti».
