ەلىمىزدىڭ بيولوگيالىق ماتەريالداردى تالداۋ جانە زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندىقتاردىڭ 45 پايىزى تەز دايارلاناتىن تاعامداردى تۇتىنۋعا قۇشتار. بۇعان ءبىر جاعى ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعى، جۇمىسباستىلىق سەبەپ بولسا، ەندى ءبىر جاعى تەز دايارلاناتىن تاعامداردى پايدالانۋ ارقىلى ەلدەر قارجىسىن دا ۇنەمدەيتىن كورىنەدى.
بۇدان سوڭ حالىقتىڭ كوپشىلىگى ليموند سۋسىنىن ءجيى تۇتىنا باستاعان. بىراق مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، اتالمىش ونىمدەردىڭ دەنساۋلىققا وزىندىك زيانى بار ەكەنى ناقتى دالەلدەنىپ وتىر. بۇل رەتتە بىزبەن پىكىرلەسكەن بيلوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاندوس اقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، تەز دايارلاناتىن تاعامدار قاتەرلى ىسىك اۋرۋىنىڭ بىردەن ءبىر قوزدىرعىشى بولىپ سانالادى.
«قازىر دوشيراك پەن ليمونادتى قازاق ۇلتتىق تاعامدارىنداي تۇتىناتىن بولىپ الدى. ۋاقىتتى اقشانى ۇنەمدەگىسى كەلەتىن جۇرتتىڭ دەنى وسى ونىمدەردى تۇتىنادى. ماسەلەن، ءبىز جۋىردا ەلىمىزدە كۇندە جارنامالانىپ جۇرەتىن «كىشكەنتاي كەسەدەگى كەسپە» دەپ اتالاتىن جارتىلاي دايىن كەسپەلەرىنىڭ ادام ميىنا زيانى ايرىقشا ەكەنىن انىقتادىق. ەگەر ادام ۇستىنە قايناعان سۋ قوسا سالاتىن، بەس مينۋتتا دايىن بولاتىن «دوشيراك»، «بيك-بون»، دەپ اتالاتىن سانسىز اتاۋارى بار وسى كەسپەنى ءجيى تۇتىنسا، كەسپەدەگى قوسپالار ادامنىڭ ميىنا بارىپ جينالا بەرەدى ەكەن. بارا-بارا الگى قوسپالار تومپايىپ ىسىك ءتارىزدى بولىپ ادام ميىندا قاتىپ قالادى. دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردە بۇل ءونىمدى تۇتىناتىندار نەكەن-ساياق. ال بىزدە بۇل ونىمدەر الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاعامىنا اينالعانى داۋسىز. سوندىقتان بىز ۇلتىمىزدىڭ دەنساۋلىعىن ويلاساق، الدىمەن جۇرتتى الداماي، ءونىم ساپاسىز بولسا جارناماسىنا شەكتەۋ، باقىلاۋ، قاداعالاۋ قويۋ كەرەك»،-دەيدى عالىم جاندوس اقاەۆ.
جالپى، ءبىز عالىمداردىڭ زەرتحانالىق ساراپتاما جۇمىستارىنا جۇگىنسەك، كوپتەگەن تاعام ونىمدەرىنىڭ جارناماسى مەن جاسالۋ ءتاسىلىنىڭ اراسىندا تىم الشاقتىق بارىن كورەمىز. سول ءتارىزدى وسى تەز دايارلاناتىن كەسپە مەن ءشول باسار دەپ ەڭ كوپ تۇتىناتىن ليمونادتاردىڭ دا تالاپقا ساي دايارلانا بەرمەيتىنىن عالىمدار العا تارتتى.
«ماسەلەن، كەيبىر ليموناد سۋسىندارىنىڭ قاتتاماسىندا «تارحۋن تاتيتىن ليموناد» دەپ جازىلىپ تۇرسىن دەلىك. ءبىر سۋسىندى دايىنداۋعا: كيۆي – 1,5 كەلى; تارحۋن – 0,25 كەلى; قانت – 0,5 كەلى; جالبىز – 0,01 كەلى; ليمون – 0,170 كەلى; سارىاعاش مينەرالدى سۋسىنى – 1 دانا. مىنە، اتالمىش ءونىمدى دايىنداۋ ءۇشىن وسىنشاما قاجەتتى نارسە كەرەك. ال ءبىز تۇتىناتىن ليمونادتاردىڭ كەيبىرىنە مينەرالدى سارىاعاش پەن 0,2 كەلى تارحۋندى بلەندەردە شايقاپ، وعان قالاعانىنشا قانت قوسىپ، قالاپ تۇرسا سۋ قوسا سالۋ ارقىلى ءونىم ەڭ جەڭىل جولمەن دايىندالاتىنى ءمالىم بولدى. مۇنىمەن قويماي وسىلاي دايىندالعان ءونىم سىرتىنا «كيۆيدەن جاسالعان تازا تارحۋن سۋسىنى» دەپ ءونىم تۋرالى جارناماسىن اسىرا تۇسىنىك بەرەدى. بۇدان سوڭ اناناستان جاسالعان سۋسىنداردى تازا تابيعي جولمەن دايىنداۋ ءۇشىن: اناناس – 1,25 كەلى، قىمىزدىق – 0,4 كگ. ليمون – 0,175 كەلى قاجەت. ال بۇل ءونىمدى وندىرۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى اناناسپەن، قانتتى ارالاستىرىپ، وعان قۇرعاتىلعان سۋسىندى سۋعا ەزۋ ارقىلى جەڭىل ادىسپەن دايارلاي سالادى»،-دەيدى جاندوس اقاەۆ.
سونداي-اق «قازىردە ءبىز ءجيى تۇتىناتىن اتالمىش تاعامداردىڭ ىشىندەگىلەردىڭ دەنى دارۋمەندەر ەمەس» دەسەدى ماماندار. بۇل رەتتە ديەتولوگتار دا بىرقاتار ماسەلەلەلەردى العا تارتىپ وتىر.
«قايسىبىر مينەرالدى سۋسىنداردا «اعزاداعى حولەستەرين دەڭگەيى تومەندەتىپ، قان اينالىمىن جاقسارتادى» دەلىنگەن. قاراساڭىز، ءونىمنىڭ قۇرامىندا فيتوستەرين بار بولىپ شىعادى. فيتوستەرين دەگەنىڭىز قۇرعاق دارىلىك ەكستراكت. ول ىشەككە بارىپ ەريدى دە اعزاداعى حولەستەريندى تومەندەدىپ، قان قىسىمىن رەتتەيدى. قايسىبىر ونىمدەردىڭ وسىنداي دارىلىك پرەپارات قوساتىن ىشىنە بۇككەن قۇپياسى بار. جالپى، ءبىز تۇتىناتىن ونىمدەردىڭ دەنىندە تاماقتى ۇزاق ۋاقىتقا ساقتاۋ ءۇشىن، ونى حوش يىستەندىرۋ ماقساتىندا گليۋتومات قوسىلادى. ال گليۋتوماتتىڭ قاتەرلى ىسىكتىڭ قوزدىرعىشى ەكەنى بۇگىندە الەمدىك عىلىمدا دالەلدەنىپ وتىر. ءوز تاراپىمنان ايتار ۇسىنىسىم، وسى ماسەلەرگە قاتىستى ارنايى زاڭ شىعارىلىپ، مۇنداي ونىمدەرگە بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر قويىلۋى كەرەك. اڭعارعانعا بۇل ۇلكەن ماسەلە. سەبەبى قازىر كۇن سايىن حالىقتىڭ سۋسىنداردى تۇتىنۋ كورسەتكىشى ارتىپ بارادى. قۇتىداعى سۋسىندار قاي كەزدە دە سۇرانىسقا يە. سوندىقتان وسى ارادا تالاپتى كۇشەيتۋ كەرەك. حالىق قىمىزدى، شۇباتتى تۇتىنبايدى. قولجەتىمدى باعادا بولعاننان كەيىن وسى ليمونادتاردى ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن ىشەدى. ەندەشە بۇل ارادا حالىقتىڭ دەنساۋلىعى دەگەن ماسەلە ويلانتۋى ءتيىس»،- دەيدى اتالمىش ورتالىقتىڭ مامان ايجان بەكبوسىنوۆا.
ساراپتاساق، بۇگىندە الەم ەلدەرى الدىنداعى اس-اۋقاتىن تالعاپ، تارازىلاپ ءىشۋدى ادەتكە اينالدىرعالى قاشان؟! ال وتاندىق عالىمدار قازاق تۇتىنۋشىسى تاعامدى تالعاپ ىشۋگە كەلگەندە ءالى دە ساۋاتسىز ەكەنىن باسا ايتىپ وتىر. «ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ، قازىردە استان اۋرۋ تاۋىپ الىپ، ارتىنان دەنساۋلىعىن تۇزەتە الماي جۇرەتىندەردىڭ كوپتىگى» دەيدى ماماندار. ەندەشە بۇل جەردە قاتقىل زاڭنىڭ بولۋى ءوز الدىنا، بولاشاقتا بىزگە دە داستارحانىمىزداعى اسىمىز تۋرالى مول اپارات الۋعا، ساۋاتتى تاڭداۋ جاساۋعا ءوزىمىز دە ىقىلاستى بولۋىمىز كەرەك. ولاي ەتپەسەك، ساپاسىز ءونىم، قوسپاسى كوپ تاعام ءتانىمىزدى دەرتكە شالدىقتىرارى ھاق.
قارلىعاش زارىققانقىزى،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
